A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _ _ _ _ _ ____ FOLIA LIMGU1STICA 12, 1966___________________
Stani alav Gogolawaki
ROLA D I ALEKTOLOGII W TYPOLOG I C Z N E J C H A R A K T E R Y S T Y C E P O Ł U D N I O W O S Ł O W I A Ń S K I C H S Y S T E M Ó W GRAMATYCZNYCH
I. S ł o w i a ń s z c z y z n a p o ł u d n i o w a jest o b s z a r e m znacznie mniej j e d n o l i t y m p o d w z g l ę d e m l i n g w i s t y c z n y m niż p o zostałe dwie grupy języków słowiańskich. N a fakt s t o s u n k o w o znacznego zróżnicowania języków i d i a l e k t ó w omawianej grupy składa się cały szereg w c z e ś n i e j s z y c h i późn i e j s z y c h u w a r u n k o w a ń historycznych. C z ęść różnic di a lektalnych między językami p r z o d k ó w d z i s i ejszych Bułg a r ó w i M a c e d o ń c z y k ó w z jednej, a Serbów, C h o r w a t ó w i Sło w e ń c ó w z drugiej strony w y w o d z i się z c z a s ó w przedhistorycznych. Obie te grupy p r z e s t a ł y by ć w s p ó l n o t ą języ k o w ą jeszcze p r z e d o p u s z c z e n i e m sw o jej poł o ż o n e j na północ od K a r p a t praojczyzny, a w w ę d r ó w c e na południe, k u terenor n a d d u n a j3k i m i dalej aż do mórz A d r i a t y c k i e g o i Egejskiego, szły d w i e m a r ó ż n y m4 drogami i falami e k s p a n s j i 1 . P o o s i e d l e n i u się n a Półwyspie B a ł k a ń s k i m i terenach bezpo- ś r e d n i o doń p r z y l e g a j ą c y c h od p ó łnocy w s c h o d n i a czę ś ć p l e m i o n p o ł u d n i o w o s ł o w i a ń s k i c h znalazła się w strefie b a r d z o s i l n e g o o d d z i a ł y w a n i a p r o c e s ó w in t e r f e r e n c j i języków d o ś ć da l e k o między s obą spokrewnionych, a p o ł ą c z o n y c h w z a j e m n y m i związkami w ramach tzw. b a ł k a ń s k i e j ligi językowej, c o s p o w o d o w a ł o w a ż n e zmiany w s y s t e m a c h gramaty c z n y c h tej części południowej słowiańszczyzny. W y t w o r z e n i e się s z e r e g u Innowacji struk t u r a l n y c h zwanych bałk a n i
-3
zmami sprawiło, że zawierające je s y stemy bardziej różnią się
1 3. 8v Ł e r n s t e j o, O&erk sravni tafnoj gi а галки tki alavjanskich ja zy kov, .to s k v a 1 9 6 t , « . 82 i n .
2
M. io. aa terenie Dacji. 3
K. S a n d f e l d , Linguistique balkanique, P a r i « 1 9 3 0 . N o w elą l i t e r a t u r « p r z e d a i o t u p o d a j e T . V. С i v ' j a u , Sintaksileakaja s t r u k t u r a b a lk a n s J c o g o j a a y k o v o g o sojuza, K o s k v a 1 9 7 9 , •. 3 i n . .
typologicznie od syst e m ó w gr a m a t y c z n y c h języków i d i a l e k t ó w za chodniej części p ó ł w y s p u niż te ostatnie od w s z y s t k i c h innych ję zyków słowiańskich - z a równo w grupie wschodniej, jak i zachod niej .
W systemach gr a m a t y c z n y c h zachodniej części P ó ł w y s p u B a ł k a ń skiego też o c z y w i ś c i e po w s t a w a ł y innowacje o o k r e ś l o n y m zasięgu terytorialnym, powodu j ą c e kształt o w a n i e się n o w y c h izoglos, jed nak zjawiska te nie p o w o d o w a ł y t a m p o w a ż n i e j s z y c h zmian s t r u k t u ralnych. Inny też był w zachodnich krajach w p ł y w języków n i e s ł o w i ańskich na k s z t a ł t gramatyki m i e j s c o w y c h dialektów; na ogół wpł ^ w ten nie w y k r a c z a ł poza z a p o życzenia słownikowe oraz n i e l i czne zjawiska natury fonetycznej. W y j ą t k o w o t y lko zdarzały 3ię w y p adki pr z e n i e s i e n i a d o d i a lektów chorw a c k i c h czy słowe ń s k i c h - na zwartym obsza r z e tych języków — okreś l o n y c h n i e słowiańskich struktur g r a m a t y c z n y c h * . N a m n i e j s z ą st o s u n k o w o e k s p a n s y w n o ś ć in nowacji s t r u k turalnych w połud n i o w o - z a c h o d n i e j części dzisiejszej Jugosławii m u s i a ł o też mieć w p ł y w o g romne r o zdrobnienie dialek- talne i związany z tym duży s t o p i e ń herme t y c z n o ś c i oddzi e l n y c h d i alektów i gwar, w i d o c z n y szczególnie w y r a ź n i e na obszarze S ł o wenii, a także p o z o s t a j ą c a w p r z y c z y n o w y m związku z tym zjawi s k i e m skł o n n o ś ć do zachowywania kategorii w y r a ź n i e a r c h aicznych .
2. N a j i s t o t n i e j s z a różnica mi ę d z y typami s t ruktury g r a m a t y cznej w s c h o d n i e g o 1 z a c hodniego b i e g u n a p o ł u d n i o w e j s ł o w i a ń s z c z y zny po l e g a na odmiennej o r ganizacji grupy imiennej. Chodzi tu za równo o p o d s t a w o w e związki syntagmy z pozos t a ł y m i członami w y p o wiedzenia, jak i o system powi ą z a ń między poszcz e g ó l n y m i e l e m e n tami w e w n ą t r z samej grupy. W s ł o w e ń s k i m zdaniu: Kadar nemeki voja- ki go zauliiali etrele v hiSi Ivana {v Ivanovi hiei), eo płonili ta go- etilne in U drugiii h i £ funkcje g r amatyczne grup imiennych nemeki 'jojaki jako podmiotu, etrele jako d o p e ł n i e n i a bliższego, v hiSi Jvana a. v. Ivanovi hiei oraz iz go etilne, is drug i h hi! jako okoli- czników w y r a ż a j ą formalnie przypadki lub p o ł ą c z e n i a prz y i m k ó w z przypadkami. P o dmiot w y r a ż o n y jest mianownikiem, d o p e ł n i e n i e b l i
ższe - b i e r n i k i e m ( et pele w o b e c m i a n o w n i k a 1■ mn. etreli\ zaś
4
Patrz.punkt 6 i przypis 11.
Dualis ( punkt 4 i przypis 8), supinun (punkt 10).
^ 'Kiedy żołnierze niemieccy usłyszeli strzały w chacie Iwana (w Iwano- wej chacie), wypadli z gospody i г innych cha t ’ .
o k oliczniki p o ł ą c z e n i e m przy i m k a v z m i e j s c o w n i k i e m lub гг z d o pełniaczem. Połączenia rzeczownika z prz y d a w k ą w grupach nemeki vojaki, w Ivanovi hiSi, ia drugih hiS sygnalizowane są w ramach składni zgody o b o k rodzaju 1 liczby tożsamością prz y p a d k a w y r a z u o k r e ś l a j ą c e g o i określanego, zaś w grupie i> kiai Ivana o k r e ś l e nie p o s i adacza w y r a ż o n e jest d o p e ł n i a c z e m (aenetivus possessi- vus).
W b u ł g a r s k i m tłuma c z e n i u tego samego zdania: Kogato gemanekite vojnidi Suffi izetrelite v k bâta ta na Ivan (v Ivanovata kbäta), istiSa^i ot gaetilnioaUi i ot drugite kbiti wsz y s t k i e nomina w y s t ą p i ł y w tym s a m y m przypadku, o k r e ś l a n y m jako ogólny (bułg. obSta padeina for ma). Gramatyczne funkcje p o s z czególnych części zdania w y z n a c z a tu albo sama s e m antyka tekstu 1 szyk w y r a z ó w (podmiot gemanakitв vojnici w y s t ę p u j e przed d o p e ł n i e n i e m b l i ż s z y m iaatrelite), albo użycie o d p o w i e d n i c h przyimków: v, ia w p r o w a d z a j ą okoliczniki, na sygnalizuje prz y d a w k ę posiadacza. W a ż n y m c z y n n i k i e m w o r g a n i zacji grupy imiennej staje się tzw. rodząjnik określcny, stawiany z zasady na końcu p i e r w s z e g o członu syntagniy nacechowanej w ra m ach kategorii c k r e ś l o n o ś c i : gemanekite vojnici, Ivanovata kbèta, drugite kbSti - w o d p o w i e d n i m r o d z a j u i liczbie.
3. Między dwoma "biegunowymi* typami systemów - z k t órych p i e r w s z y ( r e prezentowany tutaj przez słoweński język literacki), o dobrze rozwiniętej morfologicznej kategorii przypadka, ma c h a r a k ter zdecydowanie syntetyczny, tzn. po d s t a w o w e funkcje składniowe w y z n a c z a n e są w n i m za pom o c ą odpo w i e d n i c h połą c z e ń integralnych c zęści wyrazu: tematu i końcówki, drugi zaś, prawie p o z b a w i o n y p r z y p a d k ó w gramatycznych, c h a r akteryzuje się analityzmem, a więc podstawowe funkcje połączeń imiennych w y z n a c z a się w n i m za p o mocą s z yku w y r a z ó w lub luźnych m o r f ę m ó w prz y i m k o w y c h - rozciąga się obszar o rozległej skali st a n ó w przejściowych. Języki lite rackie rep r e z e n t u j ą tylko niektóre z systemów skł a d a j ą c y c h się na tę skalę, n a t omiast całe b o g a c t w o struk t u r pośrednich, p o z w a l a j ą cych prec y z y j n i e p r z e d s t a w i ć - g e o grafię zjawiska- i z a r a z e m d o k ł a d n i e p r z e ś l e d z i ć kierunki ewolucji, znajdziemy w d i a l e k t a c h
ludowych.
4. Najbardziej syntetyczne są te struktury, w k t ó r y c h w y s t ę puje po sześć o d r ę b n y c h fleksyjnie p r zypadków, w ł a ś c i w y c h7
O
n o w liczbie pojedynczej, jak i w mnogiej . W p r a w d z i e na c a łym o bszarze sł o w e ń s k i m i s e r b s k o c h o r w a c k i m spotykany w s p ó l n ą koń- c&łkę c e l ownika i m i e j s c o w n i k a w s z y s t k i c h odmian, ale o p e ł n y m synkretyzmie obu tych k a tegorii nie może b y ć mewy, gdyż różnią się one w n i e k t ó r y c h p a radygmatach m i e j s c e m lub rodz a j e m akcentu. Taki s z e ś c i o c z ł o n o w y , maksy m a l n i e fleksyjny typ deklin a c j i w y s t ę puje, oprócz s ł o w e ń s k i e g o języka literackiego, dia l e k t ó w s ł o w e ń skich i b a r d z o do nich zbliżonego d i a l e k t u k a j k a w s k i e g o języka serbskochorwackiego, także w di a l e k c i e c z a k a w s k i m i w części dia lektu s z t o k a w s k i e g o tego języka.
5. N a p r z e w a ż a j ą c y m t e r y t o r i u m s z t o k a w s z c z y z n y , najw i ę k s z e g o jeśli chodzi o zasięg geo g r a f i c z n y d i a l e k t u s e r b s kochorwackiego, spotykamy systemy o zredukowanej liczbie fleksyjnych rozróżnień p r z y p a d k o w y c h w liczbie mnogiej. Mamy t a m d o c z ynienia z synkre- t yzmem form p l u r a l u części p r z y p a d k ó w zależnych. Może to by ć st a ła tożsamość dopełniacza i m i e j s c o w n i k a z jednej, a cel o w n i k a i n a r z ę d n i k a z drugiej strony, jak to jest np. w g w a rach Czarnogóry, albo mniej lub w i ę c e j regularna t o żsamość w s z y s t k i c h trzech p r z y p a d k ó w konkretnych: celownika, n a r z ę d n i k a i miejscownika. Pełne
zrównanie tych trzech różnych p i e r w o t n i e postaci n a s t ą p i ł o w g w a rach wschod n i e j H e rcegowiny i stąd w e s z ł o d o języka literackiego, por. np. Rekao ват to ovim muSkarciira i lenama; Rassgomrao ват aa cvim muSkaroina i Senarra; ReS je o ovim muBkaroima i Zenona 9. W tych sy is te rnach deklinacyjnych, w k t órych pr o c e s s y nkretyzmu w s z y s t k i c h trzech w y m i e n i o n y c h p r z y p a d k ó w nie został dop r o w a d z o n y d o końca, m o ż l i w e są w y r ó w n a n i a częściowe, p r z y c z y m s t o s u n k o w o częściej zdarza się p e łny s y n k r e t y z m c e l ownika i na r z ę d n i k a niż m i e j s c o w n i k a i p o z o s t a ł y c h przypadków.
6. W liczbie pojedynczej w i ę k s z o ś ć gwar serbskoch o r w a c k i c h z achowuje fleksyjne (lub t y l k o akcentowo-intonacyjne, gdy chodzi o celo w n i k i miejscownik) rozróżnienia między ws z y s t k i m i p r z y p a dkami w ł aściwymi. O d s t ę p s t w a w t y m w z g l ę d z i e zdarzają się w g w a rach c z a k a w s k i c h i szt o k a w s k i c h n a terenie w y b r z e ż a da l m a t y ń s k i e
-8 W słoweńskim występuje takie liczba podwójna o ograniczonej liczbie rozróżnień przypadkowych.
9 'Powiedziałem to tym mężczyznom i kobieto«; Rozmawiałem * tymi m ęż czyznami i kobietami; Jest mowa o tych mężczyznach i kobietach*.
go, gdzie działały w p ł y w y języków 1 dialektów romańskich (dalma- ckiego, w e n e c k i e g o I t p . ) 1 1 , w dużej części środkowej 1 wschodniej Ser b i i (dia l e k t kosowsko-reeawski) i w s c h odniej Czarnogóry, gdzie sięgały w p ł y w y języków ligi bałkańskiej. W a r t o tu zaznaczyć, że w o d r ó ż h i e n l u od omówionych wyżej zmian w końców k a c h liczby m n o giej, w których d e c y d o w a ł y p r z y c z y n y w y r a ź n i e fleksyjne ( synkre- tyzm o k r e ś l o n y c h postaci), tutaj p o w o d e m pr z e k s z t a ł c e ń w s y s t e mach są zjawiska z po g r a n i c z a semantyki i składni.
W w y m i e n i o n y c h g w arach nastąpił zanik formalnego roz r ó ż n i e nia między przypadkami oznacz a j ą c y m i miejsce p r z e b y w a n i a (gdzie? * p r z y i m e k + miejscownik, p r z y i m e k + narzędnik) oraz takimi, k t ó
re w s k a z u j ą kierunek r u chu (dokąd? * przyimek + biernik). Rozróż nienie takie w y s t ę p u j e na c a ł y m obszarze języka s ł o w e ń s k i e g o i w i ę k s z o ś c i t e r y t o r i u m Berbskochorwackiego, por. np. s ł o w e n . : Bil je v vodi - Zabel je v vcdo; Stati pod kapem - Priti a des ja pod kap oraz sch. : Ôekati чв uliai - Ixiti na uliau; liveti medju tudjim Iju- dima - Pobeéi medju • tudje ljude, podobnie jak w innych językach sł o wiańskich, por. np. poi.: Kamie Л v uodaie - K m i e ń w wodę; Moknąć pod rynną - 2 deezazu pod rynnę itp.
W tej części p o ł u d n i o w y c h 1 w s c h o d n i c h owar serbsk o c h o r w a - ckich, w k t ó r y c h r o z r óżnieni« t a k i e g o nie ma, up o w s z e c h n i ł y się k o n s t r u k c j e " d y n a m i c z n e “ , z b i e r n i k i e m zamiast m i e j s c o w n i k a i na-rzędnika, por. np.: Rabotam u niuu (zam. u nivi); Imam sina u
ku-12
du (zam. u kutfi) ; Otkad vi je etoka u brdo (zam. u brdu); K a d m u 13
nerw niSta pod kapu (zam. pod kapom) .
W niektórych systemach p o c i ą g a to za s o b ą w y p a r c i e obu tych p r z y p a d k ó w Konkretnych również w p o ł ą c z e n i u z takimi przyimkami, k t óre nigdy nie łączyły się z biernikiem, np. pri, ea(a) - pri vodu,
14
saa koeu sae kljuä , i Ich u s u n i ę c i e z s y stemu w ogóle. O c z y w i ście dzieje się tak z a równo w liczbie p o j e d y n c z e j , jak i m n o giej, n i ezależnie od w c z e ś n i e j s z y c h zmian, jakie zasziy w tej ostatniej.
I. P o p o v i ć, Geschichte der serbokroatischen Sprache, Wiesbaden 1960, s. 566 i n.
12
H. F a v 1 o v i ć, батог Jan je va, Novi Sad 1970. s. 72. J3
M. S t e v a n o v i é , Isto&nocrnogorski dijalekat, Beograd 1940,
7. W części gwar d i a l e k t u k o s o w s k o - r e s a w s k leg o* 5 oprócz t e n dencji do w y e l i m i n o w a n i a m i e j s c o w n i k a i n a r z ę d n i k a w y s t ę p u j ą też ogra n i c z e n i a w u ż y c i u dopełniacza, w k o n s t r u k c j a c h przytułkowych za stępowanego b i e r n i k i e m (ta vodu, od eelo), który to przypadek staje się p o d s t a w o w y m c z ł o n e m w s z y s t k i c h p o ł ą c z e ń przyiirkowych (casus pra e p o e i t i o n a l i s ), гай w p o ł ą c zeniach i m iennych typu dzie- oko mojego bruta - c e l o w n i k i e m dzierżawczym: mojemu bratu dęte, mo~ joj majoi eeetra itp.
T ego r o d z a j u systeiry d e k l i n a c y j n e , p o s i a d a j ą c e trzy tylko przypadki: mianownik, celownik, b i e r n i k - m a j ą jui charakter zd e c y dowanie b a ł k a ń s k i i łączą się z c e ntralnymi i zachodnimi gwa rami d i a l e k t u b a ł k a n o - s z t o k a w s k i e g o południowo - w s c h o d n i e j Serbii.
8. W s c h o d n i a c z ęść d i a l e k t u b a ł k a n o - s z t o k a w s k i e g o od linii Zajećar - K u m a n o v o na zachodzie p o linię b u ł g a r s k i c h miast Belo- gradcik - B e l o v i c a - K j u s t e n d i l na w s c h o d z i e17 im systeir p r z y p a d k owy oparty na dwuczłonowym, b i n a r n y m r o z r ó ż n i e n i u m i a n o w n i k a jako p r z y p a d k a g ł ó w n e g o (casus rectus) i b i e r n i k a jako przypadka z a leżnego (casus obliquus), p e ł n i ą c e g o oprócz swej prymarnej funkcji d o p e ł n i e n i a b l i ż s z e g o (.Imam belotoga konja) również w s z y stkie inne funkcje zależnych c z ł o n ó w zdania, s y g nalizowane z za sady przyimkiem: Dodje ваа belotoga konja; Daj mu eeno na belotoga ko nja; Ha belotoga konja grivata itp.
W systemie tym w y s t ę p u j e - podo b n i e jak na terenie całej Bu ł garii i prawie c a ł e j18 M a c e d o n i i oraz w b u ł g a r s k i m i m a cedońskim języku l i t e r a c k i m - rodzajnik określony, umies z c z o n y również na k o ń c u p i e r w s z e g o c z ł o n u grupy imlennejt mojat balii ) konj - mojeto- ga beloga konja, belata kobila - Ы lutu hobilu; przy c z y m rodzajnik w o d r ó ż n i e n i u od w i ę k s z o ś c i д и л г b u ł g a r s k i c h i m a c e d ońskich w y s t ę puje tu w d w ó c h odr ę b n y c h morfol o g i c z n i e postaciach: przypadka g ł ó w n e g o i zależnego.
9. Prawie w s z y s t k i e d i a l e k t y b u ł g a r s k i e na w s c h ó d i p o ł u d n i o wy w s c h ó d od w y m i e n i o n e j ( w p u nkcie 8) linii oraz wi e k s z o b ć
15 M. S t e v a n о v i ć, DjakovaSki govor, Belgrad 1950, s. 142 in.
16 Zwana przez А. В e 1 i с i a (Dij*lękei Istocn• i Ju*ne Srbije, Be ograd 1905) dialektem tiaocko-łużoickie.
17 I. P o p o v i 6, op. cit., napa na ». 243.
19
di a l e k t ó w mac e d o ń s k i c h na połu d n i e od S k o p i a i K u m a n o w a m a j ą b e z p r z y p a d k o w e systemy odsiiany imion, podobne d o tego, jaki w y s t ę p u j e w b u ł g a r s k i m języku literackim (por. p u nkt 2 ). Różnice m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i systemami d o t y c z ą tylko niektórych klas s e manty c z n y c h rodzaju'męskieqo, znacznie rzadziej żeńskiego i n i
-20 j a kiego .
10. W zakresie koniug a c j i w a ż n ą cechą p o ł u d n i o w o s ł o w i a ń s k i c h s y s t e m ó w gramat y c z n y c h , ściśle związaną z opoz y c j ą analityczny syntetyczny, jest obec n o ś ć lub n i e o b e c n o ś ć form b e z o k o l i c z n i k a i supinuro. Obie te b e z o s o b o w e k a tegorie w e r b a l n e m o g ą b y ć zastą p i o n e osobowymi postaciami cz a s o w n i k a poprzed z o n y m i s p ó j n i k i e m da. Na przy k ł a d tre ś ć serbs k o c h o r w a c k i c h niez ł o ż o n y c h zdań typus Horom urediti ovaj poeao; Mora} urediti ovaj poeao2 ' m o żna w y r a z i ć za p o m o c ą z ł o żonych zdań dope ł n i e n i o w y c h z dwo m a orzeczeniari w y r a
żającymi tę s a m ą osobę gramatyczną: Morom da uredim ovaj poooo; Mo- rai da urediS ovaj poeao itp. Podobnie słoweńskie zdania z supi-num: Ho dii sem pit in pet v goetilno; Hodila ei pit in fxtt v
goctil-22
no; Vedve a te hodili pit in pet v goetilno itp. a p o w o d z e n i e m m o gą b y ć zastąpione złożonymi podrzę d n i e zdaniami o k olicznikowymi c e l u typu: Bodil вит da bi pil in pel v goetilno; Hodila si da bi pila in pela v goetilno; ttedve ete hodili da bi pili in pcli...
11. Anality c z n y c h kons t r u k c j i z da używa się z m n i e j s z ą lub w i ę k s z ą c z ę s t o t l i w o ś c i ą na c a ł y m obszarze p o łudniowej s ł o w i a ń szczyzny, n a t o n l a s t zróżnicowanie geograficzne p o l e g a na s a nym fakcie 1 zakresie użycia b e z o s o b o w y c h form b e z o k o l i c z n i k a 1 su- pinum. T o ostatnie poza S ł o w e n i ą wys t ę p u j e tylko w k a j k a w s k i m dia l e k c i e języka e e r b s k o c h orwackiego: Idemc ga glet (w o b e c b e z o k o l i c z n i k a gleti). B e z o k o l i c z n i k a uży w a się w Słowenii i na w i ę k s z o ś c i o b s z a r u serbskochor w a c k i e g o , chociaż nie j e dnakowo często. O ile na zachodzie, w C h o rwacji w y s t ę p u j e on w zn a c z e n i u p r z e d m i o t o w y m : volim pjevati; N e m gdje glav« aakloniti itp. fa
19
Obszary na północ od te j l i n i i naj4 system gramatyczny podobny do bałkano-sztokawskiego.
20
Szczegółowo aa ten temat: S. G o g o l e w s k i , Próba geolingwi- stycenej interprétai ji baikanizmó* nr ootudnlouosioui&ńskich systeirach imien nych, "Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego" XXV,
1979.
21 'Musze (musisz) załatwić te spraw«*. 22
‘ Chodziłem (ch o d ziłaś, wy dwie ch o d ziłyście ) pić i śpiewać do gos pody*.
kultatywnie, obocznie z konstrukcją analityczną volim da pjevam; Пета qdje da ее saki on г glavu, o b o w i ą z k o w o zaś w formach czasu
2 4
przyszłego : ja du pjevati, p je va du, o tyle na w s c h o d z i e , w S e r bii, w obu tych zastosowaniach n o żna użyć b e z o k o l i c z n i k a lub ko n strukcji analitycznej z da: volim pevati a. volim da pevam, ja du pevati a. pevadu, ale także ja du , da pęvam24. Ten drugi sposób w y r a ż a n i a futurum prze w a ż a w e w s c h o d n i e j i środkowej części re publiki, również w potocznej nowie miesz k a ń c ó w Belgradu.
W s e r bskich gwarach na terenie B a n a t u oraz w d i alekcie bał- k a n o - s z t o k a w s k i m - podobnie jak w b u ł g a r s k i m i m a c e d o ń s k i m - w ogóle nie ma bezokolicznika. W z n a czeniu p r z e d m i o t o w y m używa się w y ł ą c z n i e konstrukcji z da: пв тоге da pobegne, poSe da eprje, sme da mete kuda itp., zaś czas przyszły w y r a ż a się tara albo przez połączenie o d m i e n n e g o prz e z osoby formantu: du, dee, de.,. ]J o du, odee, ode ze sp ó j n i k i e m da (ja du da idem jj odu da idem) albo za pomocą samego w s k a ź n i k a du || odu ze sło w e m o s o b c w y m (ja du vi- dim\\odu vidin ), a l b o w r e s z c i e przez użycie ni e o d m i e n n e g o przez osoby w s k a ź n i k a de z o d p o w i e d n i ą o s o b ą czasow n i k a (ja de idem, ti de idei, on de ide), zupełnie tak samo jak po macedońsku: jas ke odam, ti JĆe odi$ czy p o bułgarsku: as ete ida, ti H e idei... itp.
12. Jak w y n i k a z p o w y ż s z e g o p r z e g l ą d u w y b r a n y c h zjawisk g r a matycznych, ich zasięgi z zasady nie p o k r y w a j ą się z g r a nicami państwowymi lub republikańskimi, które ok r e ś l a j ą aktualne obszary użycia narodowych języków literackich: słoweńskiego, serbskochor- wackiego, m a c e d o ń s k i e g o i bułgarskiego.
W północno-zachodniej części Chorwacji rozciąga się obszar
dialektu kajkawskiego, bardzo ściśle związanego genetycznie z
(również kajkawskim w swojej podstawie dialektalnej) językiem
słoweńskim i zawierającego szereg cech - m. in. budowy gramaty
cznej - tego ostatniego. Ze zjawisk opisanych w niniejszym ar
tykule są to: rozróżnienia formalne wszystkich przypadków liczby pojedynczej i mnogiej2^ (występują one również w dialekcie cza- kawskim i części gwar dialektu sztokawśkiego) oraz użycie supi-
num. Mamy tu więc do czynienia z systemem zdecydowanie
syntety-25 Tylko w dialekcie kajkawskiw futurum tworzy się inaczej. 24 ,1 « •
’Będę śpiewać .
cznym, c h a r a k t e r y s t y c z n y m dla p ó ł n o c n o - z a c h o d n i e g o b i e g u n a p o ł u d niowej słowiańszczyzny.
W o b e c b a r d z o w a ż n y c h odrębności bu d o w y syst e m ó w g r amatycznych w i ę k s z o ś c i s e r b s k o c h o r w a c k l e g o o b s zaru językowego i języków b u ł g a r s k i e g o i m a c e d o ń s k i e g o szczególną pozycję zajmuje d i a l e k t bał- kano - s z t o k a w s k i n a terenie p o łudniowo-wschodniej Serbii w r a z z p r z y g r a n i c z n y m i obszarami Bułgarii i Macedonii oraz graniczące z n i m na zachodzie g w ary d i a l e k t ó w sąsiednich. W swej części wscho dniej ma on w y r a ź n i e zredukowany, dwuczłonowy s y s t e m p r z y p a d k ó w w ł a ś c i w y c h oraz postpoz y t y w n y rodzajnik określony. Wys t ę p u j e tam również stale inna cecha "analityzmu" w s c h o d n i e g o b i e guna p o ł u d n iowej słowiańszczyzny; zupełny brak bezokolicznika.
O g n i w e m poś r e d n i m między d i a l e k t e m b a ł k a n o - s z t o k a w s k i m a re s z t ą s e r b s k o c h o r w a c k i e g o o b s z a r u językowego jest dialekt kosow- s ko - r e s a w s k i oraz gwary wschod n i e j Czarnogóry. W tych systemach sz e r e g funkcji s k ł a d niowych s p e łniają w p rawdzie przypadki, ale wy raźnie w i d o c z n a jest t e ndencja do zaniku części z nich. Nie jest im obcy bezokolicznik, jednak jego użycie jest ,'acznie bardziej o g r a n i c z o n e niż w c e ntralnych i zachodnich gwarach sztokawskich oraz w d i a l e k t a c h c z a k a w s k l m i kajkawskim.
Nat u r a l n e granice, w y z n a c z a j ą c e odrębne typy s t r u k t u r g r a m a tycznych, nie p r z e b i e g a j ą aiiędzy obszarami języków ■ literackich, lecz poza nimi - oddzie l a j ą diale k t y i gwary jednych języków i łączą je z innymi. P e łnego o p isu p o ł u d n i o w o s ł o w i a ń s k i c h s y s t e m ó w gramatycznych, uwzględn i a j ą c e g o całe b o g a c t w o zróżnicowań ich form i funkcji, należy p o s z u k i w a ć w opracowaniach d i a l e k t o l o g i cznych.
Uniwersytet Łódzki
S t a n i s ł a w G o g o le w s k i
THE ROLE OF DIALECTOLOGY IN THE TYPOLOGICAL DESCRIPTION 0ł\ SOUTHERN SLAVONIC GRAMMATICAL SYSTEMS
Southern Slavonic languages are aore grammatically differentiated than other Slavonic groups. At the South-Western extreme of their linguistic area ( Slovenia, the Kaykavian dialects in Croatia) certain archaic forms, unknown
i n other Slavonic languages an d d i a l e c t s , h a v e been preserved. On the other hand the South-Eastern extreme (Bulgaria, Macedonia, South-Eastern Serbia) ia characterized by a number of importand grammatical innovations of the Bal kan type.
The author's intention was to present a chain of intermediary systems constituting subsequent transitional stages between the said extremes. The frontiers between individual structure types do not coincide with the ext ents of literary languages. The localization of theae frontiers may be de termined only on the basis of dialectological studies.
