Agnieszka Niezgoda
Akadem ia Ekonom iczna w Poznaniu Katedra Turystyki
al. Niepodległości 10 60-967 Poznań tel/fax (061) 8543766 a.niezgoda@ ae.poznan.pl
ROLA RÓŻNYCH KONCEPCJI
I FORM ROZWOJU
TURYSTYKI
W DĄŻENIU DO CELÓW ROZWOJU
ZRÓWNOWAŻONEGO
THE ROLE OF DIFFERENT
TOURISM CONCEPTS AND FORMS
IN THE PURSUANCE
OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT
GOALS
Abstrakt: W artykule przedstawiono koncepcję rozwoju zrów noważonego z podkreśleniem triady współzależnych celów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych, które warunku ją istotę tej koncepcji. Na tle tej charakterystyki przedstawiono znaczenie turystyki w dążeniu do celów rozwoju zrównoważo nego z uwzględnieniem opisanych w literaturze różnych form rozwoju turystyki. Zaprezentowano pojęcia turystyki łagodnej, zielonej, agroturystyki, a przede wszystkim ujęcie turystyki alternatywnej i ekoturystyki, jako koncepcji odzwierciedlają cych cele rozwoju zrównoważonego. Szczególną uwagę po święcono również zakresom pojęć turystyki alternatywnej oraz turystyki masowej w aspekcie ich zazębiania bądź wyklucza nia, co wynika z jakościowego i ilościowego ujęcia turystyki masowej. Podsumowaniem toku wywodu jest przedstawienie koncepcji turystyki zrównoważonej.
Słowa kluczowe: rozwój zrównoważony, turystyka alternatyw na, turystyka masowa, turystyka zrównoważona.
Abstract: The artlcle p resen ts the concept of sustalnable developm ent, underllning the interrelattons betw een ecological, econom lc and social goals that provide lts foundatlon. A galnst thls background lt d ls c u sse s the role o f tourlsm in the realizatlon o f su staln ab le deyelop- m en t obJectives by referring to the varlous forms of tourism developm ent described In the literature. The con cep ts of soft tourism , green tourism , agrotourism, and - in particular - altem ative tourism and ecotourism , are presented a s forms com patible with the goals of su staln ab le developm ent. Special attentlon Is glven to altem ative tourism and m a ss tourism In term s of their coexlsten ce or m utual ex clu sio n tri the llght o f qualitattve and quantltat!ve characteristics of forms o f m a ss tourism . The artlcle co n clu d es with a presenta- tion of the con cep t of su stain ab le tourism .
Key words: su staln ab le developm ent, altem ative tourism, m a ss tourism , su sta ln a b le tourism .
1. WSTĘP
Przemiany, jakie nastąpiły w Polsce po roku 1989 spowodowały wzrost zainteresowania ekonomiczny mi skutkami rozwoju turystyki, które w skali świa ta umożliwiają traktowanie jej jako jednej z naj bardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin go spodarki. Pomimo coraz większej liczby publikacji dotyczących zarówno rozwoju turystyki, jak też ogólnie rozumianych procesów rozwoju brak jest Wszechstronnej wiedzy na temat możliwości stymu lowania pożądanego, zrównoważonego rozwoju przez turystykę. Częstym błędem jest traktowanie turystyki jako dziedziny wyizolowanej zamiast
zin-1. INTRODUCTION
T he socio-econom ic c h a n g e s in itiated in Poland a fte r 1989 h ave led to a growing in te re s t in th e econom ic effects of to u rism developm ent, th e m ore so t h a t to u rism is one of th e m o st d y nam ie se cto rs of th e global econom y. N o tw ith sta n d in g a growing n u m b e r of p u b lic a tio n s on to u rism develop- m e n t or, m ore b ro ad ly u n d e rsto o d , develop- m e n t p ro cesses, th e re is a d e a rth of m ulti- d iscip lin ary know ledge on th e possibilities of s tim u la tin g d esired s u s ta in a b le developm ent th ro u g h to u rism . A fre ą u e n t m istak e is to view to u rism a s a n iso lated discipline r a th e r
tegrowanego podejścia, w którym rozwój dotyczy wszystkich aktywności występujących na danym obszarze, a turystyka (pod warunkiem właściwej diagnozy uwarunkowań jej rozwoju) może stanowić główną lub jedną z wielu funkcji gospodarczych de terminujących procesy rozwojowe. Dla analizowa nia tych procesów szczególnego znaczenia nabiera koncepcja rozwoju zrównoważonego.
2. ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY - ISTOTA I CELE KONCEPCJI
Koncepcja rozwoju zrównoważonego (sustainable development) pojawiła się na gruncie badań tenden cji rozwojowych i formułowania ostrzeżeń przed globalnymi konsekwencjami rozwoju cywilizacji, a w szczególności wzrostu gospodarczego.
W początkowej fazie tworzenia koncepcji susta inable development w literaturze polskiej autorzy najczęściej określają go mianem ekorozwój. Od momentu ukazania się raportu „Nasza wspólna przyszłość”, a także oficjalnego tłumaczenia Dekla racji z Rio de Janeiro i Agendy 21 coraz częściej za miast „ekorozwój” używane jest pojęcie „rozwój zrównoważony” i „trw ały rozw ój” (CZAJA, FIE DOR, G r a c z y k , J a k u b c z y k 2002; U r b a n i a k
2000; ŻABIŃSKA 2000; ŻYLICZ 2004). Wynika to ze zmian w definicjach prezentowanych w dokumen tach wyjściowych (Iw iC K l 1998). W Raporcie Brundtland uwzględniono fakt, że kapitał przyrodni czy stanowiący podstawę zagadnień ekologicznych jest tylko jednym ze składowych zasobów niezbęd nych do zaspokajania potrzeb. Pozostałe składowe to kapitał wytworzony przez człowieka (antropoge niczny, rzeczowy) oraz społeczny i ludzki. Koncep cja rozwoju zrównoważonego opiera się na umiejęt nym wykorzystaniu wszystkich typów kapitału. We dług wielu autorów (ŻABIŃSKA 2000 i in.), pojęcie „ekorozwój” nie oddaje całości treści sustainable development i w odniesieniu do języka polskiego można zastosować je w węższym, głównie ekolo gicznym znaczeniu. Należy zgodzić się z takim sta nowiskiem, ponieważ niszczenie środowiska natu ralnego jest wprawdzie czynnikiem o doniosłym znaczeniu dla przyszłości świata, ale nie wyczerpuje listy zagrożeń, przed którymi trzeba szukać zabez pieczenia w realizowaniu koncepcji sustainable development. Rozwój zrównoważony wraz z różno rodnymi efektami ekologicznymi zapewnia również korzyści ekonomiczne i społeczne. Ponadekologicz- ny wymiar zagadnienia uwzględniony został w naj ważniejszych, polskich dokumentach państwowych.
th a n one re ą u irln g a n In tegrated ap p roach c o n sid erin g all activ ities in a given geographic a re a , w h ere to u rism - provided its develop- m e n t p ro sp e c ts a re properly dłag no sed - can becom e a leadin g o r a t le a s t one of m any econom ic fu n c tio n s d e te rm in in g developm ent p rocesses.
2 . SUSTAINABLE DEVELOPMENT: THE CONCEPT AND GOALS
The idea of s u s ta in a b le develo pm ent em erged from re s e a rc h on th e global c o n seą u e n c es of civillzation tre n d s , p a rtlc u la rly related to econom ic grow th.
W hen th e id ea of s u s ta in a b le developm ent w as still in its early s ta g e s of conceptualiza- tion, c o m m e n ta to rs in th e lite ra tu re referred to it a s
eco-development’.
Since th e publica- tion of th e U nited N a tio n s’ B ru n d tla n d Report ‘O u r com m on fu tu r ę ’ a n d official tra n sla - tio n s of A genda 21 a n d th e Rio D eclaration on E n v iro n m e n t a n d D evelopm ent, the term ‘eco-dev elop m en t’ h a s in creasingly been replaced w ith th e te rm s'balanced develop-
ment’
or‘sustainable development’
(C z a j a , F i e d o r , G r a c z y k & J a k u b c z y k 2002; U r b a n ia k 20 00 , Ż a b iń s k a 2000; Ż y l i c z 2004), a c h an g e reflected in official p u b lished d o c u m e n ts (I w ic k i 1998). T he B ru n d tla n d R eport p o in ts o u t t h a t t h a t th e global environ- m en ta l e ą u ity on w h ich ecological issu e s are founded is only on e of several com po nen t re so u rc e s need ed to satisfy th e n eed s an d in te re s ts of h u m a n s . T he o th e r com po nen ts are th e e ą u ity c re a te d by m an (anthropo- genic, m ateriał), social e ą u ity a n d h u m a n capital. S u s ta in a b le d ev elo p m ent relies on the skilful u sa g e of all th e s e re so u rc e s sim u lta n - eously. A ccording to m an y co m m en tato rs(Ż a b iń s k a e t al.), th e te rm ‘eco-developm ent’
does n o t convey th e fuli m ea n in g of the ‘s u s ta in a b le d ev elo p m en t’ concept, a n d in th e Polish la n g u a g e sh o u ld be u sed in a n a rro w e r se n se , chiefly in reference to th e n a tu r a l e n v iro n m en t. T his ap pro ach is re a so n a b le given t h a t th e d eg rad atio n of th e n a tu r a l en v iro n m en t, how ever alarm ing for th e w orld's fu tu rę , does n o t e x h a u st th e list of th r e a ts d e a lt w ith in th e concept of su sta in a b le deuelopm ent. B esides providing positive e n v iro n m en ta l im p acts, s u s ta in able develop m en t is eą u ally focused on eco nom ic a n d social b en efits. The ‘su p ra - ecological’ d im e n sio n of th e iss u e h a s been acknow ledged in th e m o st im p o rta n t Polish
W Ustawie z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony
środowiska, rozwój zrów now ażony określany jest
jako: „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w któ rym następuje proces integrowania działań politycz nych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawo wych procesów przyrodniczych, w celu zagwaranto wania możliwości zaspokajania podstawowych po trzeb poszczególnych społeczności lub ich obywateli zarówno współczesnego, jak i przyszłych pokoleń
Takie ujęcie rozwoju zrównoważonego uwypu kla współzależność ładu ekologicznego, ekonomicz nego, społecznego i przestrzennego w rozwoju spo łeczno-gospodarczym oraz konieczność zachowania zasobów dla przyszłych generacji.
Proces rozwoju zrównoważonego powinien pro wadzić do wzrostu dobrobytu społeczno-ekono- micznego. Na jego poziom wpływają, poza bezpo średnią konsumpcją dóbr i usług, zasób dóbr już na gromadzonych tworzących infrastrukturę społeczno- ekonomiczną, możliwości rekreacji i wypoczynku, jakość środowiska przyrodniczego, a także elementy o charakterze socjologicznym i psychologicznym. Celem rozwoju zrównoważonego staje się zatem podnoszenie jakości życia. Rozwój zrównoważony można uznać jako antropocentryczny w tym sensie, że ukierunkowany jest na poprawę warunków życia ludzkiego, a jednocześnie zawiera komponent kon serwacyjny, ponieważ uwzględnia konieczność za gwarantowania odpowiednich warunków funkcjo nowania przyrody.
Reasumując, rozwój zrównoważony powinien być celem polityki władz państwowych, samorządo wych i jednostek gospodarczych, a jego efektem po winno być podnoszenie jakości życia. Zgodne z po lityką państwa, zasady zrównoważonego rozwoju przekładać się muszą na różne dziedziny gospodar ki. W odniesieniu do gospodarki turystycznej zwią zane są one z koncepcją turystyki nie tylko efektyw nej ekonomicznie, ale przyjaznej środowisku (przy rodniczemu, społecznemu i kulturowemu).
3. ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY
A FORMY ROZWOJU TURYSTYKI
Efekty społeczno-ekonomiczne rozwoju turystyki postrzegać można przez pryzmat korzystnych zmian w postaci: wzrostu dochodów z turystyki, wzrostu Zatrudnienia, poprawy standardu życia społeczności odwiedzanych, poprawy i rozwoju infrastruktury, rozwoju przedsiębiorczości itd. Należy być jednak świadomym występujących także niekorzystnych
s ta te d o c u m e n ts a n d legislation. In th e Law on th e P ro tection of th e E n v iro n m e n t of 2 7 "1 April 2 0 01 , s u s ta in a b le developm ent is defined a s a ‘socio-econom ic developm ent in w hich in o rd e r to g u a ra n te e th e satisfac- tio n of th e b a sie n e e d s of societies or th e ir cittzen s - b o th p re s e n t a n d fu tu rę genera- tio n s - a p ro ce ss of in te g rate d political, econom ic a n d social effort is p u t in m otion to e n s u re th e p re se rv a tio n of n a tu r a l b a la n c e s a n d th e d u rab ility of fu n d a m e n ta l biological p ro c e sse s’.
T his ren d itio n of th e s u s ta in a b le develop- m e n t co n cep t u n d e rlin e s th e in te rd ep e n d e n c e of ecological, econom ic, social a n d sp a tia l o rd ers in socio-econom ic developm ent, an d e m p h a size s th e n eed to p reserv e reso u rc es for fu tu rę g e n e ra tio n s.
S u s ta in a b le d ev elo p m en t m u s t lead to a n im p ro v em en t in socio-econom ic welfare. B esides d ire c t c o n su m p tio n of goods an d services, socio-econom ic w elfare d e p e n d s on th e a c c u m u la te d pool of re so u rc e s form ing th e socio-econom ic in fra s tru c tu re a s well a s on o p p o rtu n itie s for o u td o o r re s t an d reereatio n , th e ą u a lity of th e n a tu r a l environ- m ent, a n d also on sociological a n d psycho- logical factors. H ence th e u ltim a te goal of s u s ta in a b le d ev elop m en t is to im prove th e ą u a lity of life. In th is s e n se s u s ta in a b le developm ent, focused on im p ro vem en t in th e h u m a n living co n d itio n s, is an th ro p o - cen tric. However, it also c o n ta in s a n elem ent of e n v iro n m en ta l p ro te c tio n by declaring a c o m m itm en t to th e p ro p er fu n ctio n in g of n a tu ra l e n v iro n m en t.
In s u m m a iy , s u s ta in a b le developm ent sh o u ld be ad o p te d a s a policy objective by n a tio n a l g o v e m m e n ts, local a u th o ritie s a n d th e b u s in e s s co m m u n ity , a n d it sh o u ld lead to a n im p ro v e m e n t in th e ą u a lity of life.
3. SUSTAINABLE DEVELOPMENT AND FORMS OF TOURISM
DEYELOPMENT
The socio-econom ic effects of to u rism develop- m e n t c a n be perceived in th e co n tex t of positive c h a n g e s s u c h a s grow ing rev en u es from to u rism , in e re a se d em ploym ent, b e tte r living s ta n d a r d s in th e h o s t com m u nities, in fra s tru c tu ra l im p ro v e m e n t a n d develop- m en t, a n d th e em erg en ce of local entre- p re n e u rs h ip .
zjawisk towarzyszących rozwojowi turystyki i miejsc, w których rozwój ten następuje.
Dysfunkcje turystyki dotyczą w szczególności zjawisk o charakterze społecznym i przestrzennym, a przejawiają się wzrostem patologii społecznych, niszczeniem krajobrazu i degradacją walorów śro dowiska przyrodniczego i kulturowego. Tc zjawiska wpływają na jakość walorów turystycznych, co w długim okresie może przynieść negatywne skutki w aspekcie konkurencyjności miejsca przyjmujące go turystów. Przejawiać się to może nie tylko w zmniejszeniu atrakcyjności turystycznej, ale obni żeniu odczuwanej przez mieszkańców satysfakcji z jakości życia, co wywołać może odpływ kapitału społecznego do obszarów bardziej atrakcyjnych. Po woduje to osłabienie potencjału społecznego i eko nomicznego danego terytorium, co potwierdza, że niekontrolowany rozwój turystyki może mieć nega tywne implikacje również w sferze ekonomicznej.
W wyniku krytyki zjawiska pojawia się określe nie „turystyka m asow a”, o pejoratywnym wy dźwięku. Można jednak zauważyć, że poza nega tywnymi skutkami (uciążliwość dla otoczenia oraz dla samych turystów) turystyka masowa może mieć swoje uzasadnienie ekonomiczne (kosztowe), a tak że związane z postrzeganiem atrakcyjności danego miejsca ( N i e z g o d a 2006).
Uzasadnienie ekonomiczne związane jest z ko niecznością odpowiednio wysokiego wykorzystania infrastruktury w celu pokrycia kosztów, przy czym należy pamiętać o wysokiej kapitałochłonności, jaka charakteryzuje znaczną część infrastruktury tury stycznej (np. hotelarstwo, transport). Atrakcyjność miejsca wynikająca z masowego charakteru ruchu turystycznego dotyczy głównie imprez sportowych, kulturalnych, festiwali, kongresów, zjazdów itp. Ne gatywny wydźwięk turystyki masowej związany jest w znacznej mierze ze szkodami wyrządzanymi w środowisku, w którym następuje rozwój turystyki.
Tak jak w opisanym procesie adaptacji i wpro wadzania w życie koncepcji rozwoju zrównoważo nego, tak w odniesieniu do turystyki autorzy skupia ją się często na kwestiach stricte ekologicznych. W literaturze przedmiotu występuje wiele pojęć związanych z turystyką przeciwstawną wobec tury styki uznawanej za szkodliwą ekologicznie. Jednak upowszechnianie wiedzy na temat rozwoju zrówno ważonego znajduje odzwierciedlenie w debacie do tyczącej procesów rozwojowych związanych z za chowaniem środowiska społecznego i kulturowego. Rozszerzenie rozważań o aspekt społeczny i ekono miczny daje wgląd w problematykę różnych kon cepcji rozwoju turystyki. Powstają one przede
O ne m u st, how ever, also acknow lcdge th e negative Im p a c ts of to u rism developm ent. D ysfu n etlo n s e a n b e observed p artieu larly In social a n d s p a tta l p h e n o m en a, su ch a s in ere ase d social patholo gies a n d the d e g ra d a tio n of sc en e ry a n d th e n a tu ra l en v iro n m en t, o r th e d eg ra d a tio n of c u ltu ra l heritage. In th e long r u n s u c h p h en o m en a have a negative im p a c t on th e quality of to u ris t exp erience, u n d e rm in in g the co m p etitiv en ess of affected d e stin a tio n s. T his is reflected n o t only in th e lower to u rism a ttra c tiv e n e s s of a d e stin a tio n b u t also in th e fru s tra tio n of Iocal resid e n ts d issatisfied w ith th e declin in g ą u a lity of life w hich c a n re s u lt in th e m igration of social Capital to m ore a ttra c ttv e a re a s . T he w eaken- ing of social a n d econom ic p o ten tial of su c h affected a re a s co n firm s th e th e sis th a t un- controlled d ev elo pm en t of to u rism lias negative im p licatio n s also for th e econom y.
The negatively ch a rg e d term "mass to u r ism ’ is u s e d to e m p h asize th e bad
a s p e c ts of th is p a rtic u la r p h en o m en o n . How- ever, d e sp ite its obviously negative im pacts (on th e en v iro n m en t, local com m unities, a n d even on to u rists), m a s s to u rism can be ju stifled on th e g ro u n d s of econom y (costs) a n d c a n even c o n trib u te to the perceptio n of a d e s tin a tio n a s a n attractiv e place ( N i e z g o d a 2006).
T he econom ic ju stific a tio n of m a s s to u rism is b a sed on th e fac t t h a t to u rism invest- m e n ts (hotels, tra n s p o rta tio n ) a re capital- intensive, so in o rd er to provide a n a d e ą u a te r e tu r n on a s s e ts a n d cover th e ru n n in g co sts of facilities th e in fra s tru c tu re reą u ire s a high degree of u tilisa tio n (occupancy). The a ttra c tiv e n e s s of a m a s s to u rism d e s tin a tion is often c o n n e cte d w ith sp o rt and c u ltu ra l events, festivals, co n g resses, conven- tions, etc. T he negativ e co n n o ta tio n of m ass to u rism u su a lly refe rs to th e dam age inflicted on th e e n v iro n m e n t in w hich to u rism develop- m en t ta k e s place.
Referring to to u ris m in th e contex t of s u s ta in a b le developm ent, c o m m e n ta to rs often focus on stric tly eeological issu e s. The su b ject lite ra tu re u s e s n u m e ro u s te rm s to describe types of to u rism t h a t a re environm entally benign a s opposed to h a rm fu l form s. The u n d e rs ta n d in g of th e s u s ta in a b le develop- m e n t con cep t is, how ever, sp read ing , as reflected in th e p o p u la r d eb ate on the p reserv atio n of social a n d c u ltu ra l environ- m en ts. The ex ten sio n of th e d eb ate to include social a n d econom ic is s u e s gives a n in- sig h t in to th e v a rio u s co n c ep ts of to urism developm ent. T h ese c o n c ep ts are based
wszystkim w oparciu o analizę trendów rozwojo wych popytu, ale dotyczą również podaży turystycz nej. Przedstawiony poniżej przegląd dotyczy tych koncepcji rozwoju i form rozwoju turystyki, które związane są z celami rozwoju zrównoważonego.
Turystyka łagodna (soft tourism) jest koncepcją wprowadzoną w Szwajcarii w połowie lat 70., za prekursora której uznaje się J. Krippendorfa (JF;D- RZEJCZYK 1 9 9 5 ; SCHMITT 1 9 9 9 ). Turystykę łagod ną określa się jako przeciwieństwo twardej (hard
tourism), czyli powodującej szkody ekologiczne.
Twórcy tej koncepcji podkreślają, że jest ona wyni kiem zmian potrzeb turystów, a najważniejszym jej celem jest ukazanie i zrozumienie istoty zjawisk w turystyce oraz możliwości jej rozwoju, a nie stworzenie zamkniętej teorii. Istota tej koncepcji wynika z wymagań do: oferty tuiystycznej bliskiej naturze uwzględniającej walory niepowtarzalnego i niezmienionego przez działalność ludzką krajobra zu, zgodności rozwoju turystyki z możliwościami rozwoju społeczno-kulturowego, wkomponowania rozwoju turystyki w strategie regionalne. W literatu rze spotkać można inne pojęcia związane z nowymi koncepcjami rozwoju turystyki, które powstały na gruncie turystyki łagodnej.
Turystyka zielona (green tourism) akcentuje
ochronę przyrody. W literaturze niemiecko- i anglo języcznej spotyka się również określenia naturnaher
oraz nature-based używane dla rozwoju turystyki przebiegającego w oparciu o zasoby naturalne
(SCHMITT 1999; WEAVER 2001; HOPKINS, PRICE
2002). Mankamentem takiego rozwoju turystyki jest częste ograniczanie postrzegania walorów do poje dynczych atrakcji naturalnych występujących na da nym obszarze. Turyści, na przykład, chcą zobaczyć żubry w Białowieży, bociany na Podlasiu czy Mazu rach, a nie uwzględniają w motywacjach swoich po dróży szeroko rozumianego środowiska przyrodni czego i społeczno-kulturowego. Rozwój podaży tu rystycznej w oparciu o pojedyncze walory, bez uwzględnienia holistycznych zjawisk (przyrodni czych, kulturowych) na danym obszarze, nie zawsze będzie prowadzić do rozwoju tego obszaru w sensie zrównoważonym. Należy uważać na unikatowość pojedynczych atrakcji w kreowaniu produktu tury stycznego, ponieważ jednostronne wyeksponowanie takiego waloru może wpłynąć negatywnie na całość ekosystemu. Rezultatem troski i odpowiedzialności za skutki rozwoju turystyki, zwłaszcza społeczne i kulturowe jest koncepcja turystyki odpow iedzial
nej (responsible; angepast) oraz turystyki przyjaz
nej środowisku (environmental friendly), w której
nacisk położony jest nie tylko na środowisko
przy-m ain ly on a n a n a ly sis of d eprzy-m a n d tre n d s, b u t c a n also refer to th e su p p ly side in to u rism . T he following p a r t of th e article p re s e n ts a review of to u rism developm ent co n c ep ts a n d form s co m p atib le w ith th e goals of s u s ta in a b le developm ent.
S oft to u rism . T h is c o n c e p t em erged in
th e 1970s in S w itzerland , w ith K rippendorf recognised a s its p re c u rs o r ( J ę d r z e j c z y k
1995, S c h m i t t 1999). Soft to u rism is placed in opposition to ecologically h arm fu l hard
tourism. T he c o n c e p fs a u th o r s highlight
th e fact t h a t it re su lte d a s a re sp o n se to c h a n g e s in th e t o u r is f s n eed s, a n d th e p rim a ry objective of th e idea is to show a n d u n d e rs ta n d th e n a tu r ę of to urism p h e n o m e n a r a th e r th a n c re a te a closed theory. T he c o n c ep t is b a se d on th e follow ing a s su m p tio n s : th e to u ris m offer m u s t be n a tu re -b a s e d a n d ta k e a c c o u n t of its n eeds in te rm s of th e p re se rv a tio n of its u n ią u e - n e s s a n d b e a u ty u n s p o ilt by h u m a n activity; to u rism d ev elopm en t m u s t be com p atible w ith so c io -c u ltu ra l developm ent goals a n d lim itatio n s; to u rism develop- m e n t m u s t be in te g ra te d into regional stra te g ies.
The co n cep t of so ft to u rism h a s provided th e b a s e for o th e r form s of to u rism dev elop m en t cited in th e s u b je c t litera tu re .
G reen to u rism . T h is co n cep t focuses on
th e p ro tectio n of n a tu rę . In th e G erm an a n d E n glish lite ra tu re c o m m e n ta to rs u se th e te rm s na tu rnah er or nature-based
respectively to d e scrib e to u ris m developm ent b a se d on its re s o u rc e s ( S c h m i t t 1999;
W e a v e r 2001; H o p k i n s & P r i c e 2002). A deficiency of to u ris t activity b a sed on th is con cep t lies in th e fre ą u e n t lim itation of offers to a single n a tu r a l a ttrac tio n . For exam ple, to u ris ts w a n t to see th e E u ro p e an b iso n in Białow ieża or s to rk s in Podlasie a n d M azury, d isre g a rd in g in th eir travel m otivation th e b ro a d e r a sp e c ts of n a tu r a l a n d so c io -c u ltu ra l en v iro nm ents. T ourism su p p ly b a s e d on single a ttra c tio n s w ith o u t reg ard to h o listic p h e n o m e n a of th e visited region (n a tu ra l a n d cultural) will n o t alw ays lead to s u s ta in a b le developm ent of th e d e stin a tio n . S pecial care m u s t be ta k e n in th e d ev elopm ent of a d e s tin a tio n ’s to u rism p ro d u c t siń ce th e exposition of a single a ttra c tio n c a n h ave a negative im p act on th e eco sy stem integrity.
C o n cem a n d re sp o n sib ility for th e effects of to u rism developm ent, especially its social a n d c u ltu ra l im p a c ts, h av e led to th e concepts of resp o n sib le to u r ism a n d en v iro n m en ta lly
rodnicze, lecz także społeczne i kulturowe, obejmu jące wszystkie obszary i sektory turystyki (zarówno obszary „zielone”, czyli np. chronione i wiejskie, jak i duże miejscowości turystyczne) ( M a j e w s k i , L a n e 2001; Z a r ij b a 2000). Podkreślenie znaczenia środowiska nie zawsze uwzględnia aspekt społecz no-kulturowy, co nic przekreśla podstawowego zna czenia środowiska przyrodniczego. Środowisko od grywa dwojaką rolę w rozwoju turystyki. Po pierw sze, zapewnia walory, atrakcyjność i niepowtarzal ność produktu turystycznego, po drugie, odbiera ne gatywne skutki rozwoju turystyki (zanieczyszczenie, zatłoczenie). Pamiętać zatem należy, że środowisko stanowi podstawę tworzenia produktu turystyczne go, ale jest również otoczeniem dla gospodarki tury stycznej przejmując niekorzystne skutki wynikające z jej rozwoju.
W odpowiedzi na potrzeby rozwoju turystyki zgodnej ze środowiskiem pojawiają się formy tury styki związane z rolnictwem. Należą tu agrotury styka (agrotourism), w której gospodarstwo rolne
stanowi bazę noclegową oraz główną atrakcję dla turysty, oraz szerzej rozumiana turystyka wiejska
(ntral tourism, country tourism), której podstawą
jest przyjazd na tereny wiejskie. Innymi formami tu rystyki wynikającymi z potrzeb popytu coraz bar dziej wyedukowanego i wymagającego społeczeń stwa są formy oparte na konkretnych typach walo rów turystycznych: turystyka kulturow a, turysty ka przygodowa i in. Rozwój popytu turystycznego oraz zgodny z rynkowym nastawieniem odpowiada jący pojawiającym się potrzebom rozwój podaży prowadzi do coraz to nowych możliwości i form uprawiania turystyki. Nie jest możliwe wymienianie wszystkich takich form, powstają pewne połączenia
i różnorodne interpretacje. D. WEAVER ( 2 0 0 1 ) nazy wa je hybrydami, a proces ich powstawania ilustro wać może przykładowa koncepcja tzw. turystyki
ACE, która jest amalgamatem turystyki przygodo wej (adventure), kulturowej {cultural) i ekoturystyki (ecotourism).
Znaną i rozpowszechnioną koncepcją jest kon cepcja turystyki alternatywnej (alternative) rozu
miana jako przeciwieństwo i alternatywa turystyki masowej. Koncepcja ta powstała na gruncie buntu przeciwko cywilizacji przemysłowej i konsumpcyj nemu modelowi życia, który powoduje niszczenie środowiska i autentycznych relacji między ludźmi. Koncepcja związana jest ze zjawiskami lat 60., kie dy narodziła się w USA kontrkultura hippisowska. Turystyka alternatywna miała być nowym stylem podróżowania, miała stanowić przeciwwagę do roz wijającej się ekspansywnej, skomercjalizowanej
tu-p laced n o t only on th e n a tu r a l en v iro n m en t b u t also on th c social a n d c u ltu ra l environ- m e n ts in all ty p es of to u rism d e stin a tio n s (including p ro te c tc d a n d ru ra l a re a s a s well a s large to u ris m d e stin a tio n s) ( M a j e w s k i & L a n e 2001; Z a r ę b a 2000). T he environ- m ent, b o th n a tu r a l a n d so cio -cu ltu ral - even th o u g h th e la tte r is n o t alw ays implied in th e u sa g e of th c te rm - h a s two a sp e c ts in th e to u rism d ev elop m en t d eb ate. On th e one h a n d th e e n v iro n m e n t is a so u rce of a ttra c tio n s on w h ich th e u n ią u e n e s s of a to u rism p ro d u c t is b ascd , a n d on th e o th e r it b e a rs th e b r u n t of th e negative im p a c ts of to u ris t activ ity (pollution, over- crow ding). It m u s t be rem em b ered , there- fore, th a t th e e n v iro n m e n t - providing the b a s is for to u rism p ro d u c ts a n d to urism econom y alike - is exposed to th e negative effects of to u rism developm ent.
A d e m a n d for environm entally-friendly to u rism h a s re s u lte d in th e em ergence of a g ric u ltu re -b a se d to u ris m s u c h a s agro
tou rism , w h ere a farm provides both the
so u rc e of a ttra c tio n s a n d accom m o datio n for th e to u rist, a n d a b ro a d e r co n cep t of rural
to u rism (co untry to u rism ). O th e r form s of
to u rism devised to m ee t th e n e e d s of b e tte r e d u c ate d a n d in creasin g ly so p h isticated societies a re b a se d on speciflc types of a ttra c tio n s a n d in clu d e s u c h ty pes a s culture
to u rism a n d a d v en tu re tou rism . A growing
to u rism d e m a n d a n d th e co rrespo nd ing grow th in to u rism su p p ly aim ed a t m eeting th e new n e e d s of th e m a rk e t re s u lts in th e d evelo pm en t of m o re-an d -m o re new form s of to u ris t activity. It w ould be difficult to list all th e possib le form s, th e m ore so th a t a n u m b e r of ty p es c a n be com bined in p ack ag es w hich W e a v e r (2001) calls ‘h y b rid s’. An exam ple of s u c h is A C E to u rism com bin- ing a d v e n tu re , c u ltu re a n d ecoto urism .
A w ell-know n a n d p o p u la r co ncep t is alter-
n a tiv e to u r ism se e n a s th e opposite and
a s u b s titu te for m a s s to u rism . TTiis concept, b u ilt on th e rebellion a g a in s t in d u stria l civilization a n d c o n su m e rism blam ed for th e d e g ra d a tio n of th e e n v iro n m e n t a n d d e stru c - tion of a u th e n tic re la tio n s betw een people, is related to th e 1960s h ippie c o u n te rc u ltu re in th e U nited S ta te s . A lternative to u rism w as in te n d e d to becom e a new style of travell- ing a s a c o u n te rb a la n c e to th e fast- growing, expansive, com m ercialised m ass to u rism d e stro y in g th e n a tu ra l environ- m en t th ro u g h in te n siv e developm ents. M any yo u n g to u ris ts do n o t w a n t to be identified w ith th e ‘to u ris t b e h a v io u r of city-dw ellers engaging in in c e s s a n t p u r s u it of ease,
rystyki masowej niszczącej przez intensywne zago spodarowanie środowisko naturalne. Wielu mło dych turystów nie chce utożsamiać się z „zachowa niami turystycznymi mieszczaństwa pozostającego w nieustannej pogoni za komfortem, wygodą, blich trem” (Jl-DRZEJCZYK 1995). Nowi turyści chcą omi jać zatłoczone centra turystyczne, poszukują kontak tu z miejscowa ludnością, przeciwstawiają się izola cji turystów w specjalnych enklawach. Często moty wy ich podróżowania związane są z krajoznaw stwem i edukacją.
Współczesne pojęcie „turystyka alternatywna” wprowadza pewien zamęt do terminologii przed miotu. Niektórzy uważają, że jest to każda forma tu rystyki „małej skali” w przeciwieństwie do turystyki masowej. A więc wszystko co alternatywne ma być dobre, a to co masowe, złe i negatywne (KOUSIS
2000; ZARĘBA 2000). A przecież turystyka masowa może wpływać również pozytywnie na rozwój pew nych obszarów. Takie nieporozumienia wynikają z faktu, iż turystyka masowa (mass tourism) rozu miana jest w sensie zarówno ilościowym, jak i jako ściowym. W kontekście ilościowym turystyka ma charakter masowy, ponieważ uprawiana jest w sze rokich, zróżnicowanych kręgach społecznych. Nie oznacza to, że z definicji nie jest ona zgodna z roz wojem zrównoważonym (NIEZGODA 2004). Dobrze zaplanowana, wprowadzona zgodnie z chłonnością obszaru recepcji turystycznej, tuiystyka uprawiana przez wielu tuiystów, może być przyjazna środowi sku (część AM na rys. 1).
Rys, 1. Zakresy pojęć „turystyka alternatywna" i „turystyka masowa” ( ź r ó d ł o : opracowanie własne)
Negatywny wydźwięk terminu „turystyka maso n a ” ma charakter jakościowy i związany jest ze sty lem podróżowania związanym z konsumpcyjnym stylem życia i podróżowania, „zaliczaniem atrakcji”, eksploatowaniem środowiska, brakiem kontaktu
com fort, a n d tin s e l’ ( Ję d r z e j c z y k 1995). The
new to u ris ts a re d e te rm in e d to avoid crow ded to u ris t d e s tin a tio n s. In sis tin g on p erso n al c o n ta c t w ith local c o m m u n ities, th ey reject th e isolatio n of to u ris ts in closed enclaves. O ften th e lr m o tivation for m oving a ro u n d com es from th e n eed for ‘trav el-leam in g ' experience.
C o n te m p o ra ry In te rp re ta tio n s of a ltern ativ e to u rism c a u s e c e rta in co n fu sio n in th e su b je c t term inology. Som e people believe th a t th is is a n y form of 'sm ali scalę' to u rism a s opposed to m a s s to u rism . So a n y th in g ‘a lte rn a tiv e ‘ is good, w h e re a s ‘m a s s ’ is b ad a n d d e stru c tiv e (K ousis 20 00 ; Za r ę b a 2000).
B u t like a n y to u ris t activity, m a s s to u rism c a n also h ave a positive im p a c t on th e developm ent of c e rta in a re a s . T he m is- c o n c ep tio n s a ris e from th e fact th a t m a ss to u rism is a n a ly se d b o th in q u a n tita tiv e a n d q u a lita tiv e a s p e c ts . In its q u a n tita tiv e side th is form of to u rism is m a s s b e c a u se it is p u rs u e d by a wide variety of social a n d econom ic g ro u p s. It does n o t m ean th a t by definition m a s s to u rism is n o t com p atible w ith s u s ta in a b le developm ent
( Ni e z g o d a 2000). Weil p la n n e d a n d imple-
m en te d in a c c o rd a n c e w ith th e carry ing cap ac ity of a d e s tin a tio n , m a s s to u rism c a n be e n v iro n m en ta lly friendly (see p a rt AM in fig. 1.1).
A - alternative tourism, M - mass tourism Fig. 1. The scopes of alternative and mass tourism concepts
(s o u r c e: A. Niezgoda)
The negative u n d e rto n e of ‘m a s s to u rism ’ is q u alitativ e a n d refe rs to th e con su m p tiv e style of travelling, ‘tic k in g off a ttra c tio n s , exploita- tion of th e en v iro n m en t, no in te rac tio n w ith local c o m m u n ities, a n d only superficial c o n ta c t w ith th e c u ltu re of visited d e s tin a tio n s (p art M in fig. 1).
z miejscową ludnością oraz powierzchownym po znawaniem kultury terenów odwiedzanych (część M na rys. 1).
Można zauważyć, że turystyka „malej skali” nie jest alternatywą turystyki masowej. Dotyczy ona bo wiem sposobu podróżowania, którego cechy wyni kają zarówno z motywacji turystów, jak też formy organizowania wyjazdów. Taka turystyka nie jest z definicji przyjazna środowisku. Tak jak turystyka masowa, musi być wprowadzana zgodnie z zasada mi rozwoju zrównoważonego obszaru recepcji tury stycznej i poddawana procesowi ekologizacji. Moż na zgodzić się z D. WEAVEREM, który twierdzi, że „turystyka masowa stanowi pewne kontinuum tury styki alternatywnej, że nie są to dwie odseparowane kategorie, a granica pomiędzy nimi jest niejasna i przejściowa”. Powyższe problemy sygnalizowane są w literaturze również w odniesieniu do innych koncepcji turystyki. T. SCHMITT (1999) zauważa, że zmniejszanie liczby turystów i traktowanie turystyki jako „niszy rozwoju” dla wspomnianej koncepcji tu rystyki łagodnej prowadzi do ograniczenia rozwoju obszarów recepcyjnych, a turyści są odizolowani, co prowadzi do jeszcze poważniejszych różnic pomię dzy ludnością miejscową a przybyszami. Według te go autora, cele turystyki łagodnej mogą być apliko wane do turystyki rozwijającej się w dużej skali (ma sowej). Można zgodzić się z tym stanowiskiem uw zględniając wspomniany podział na ujęcie ilościowe i jakościowe turystyki masowej. T. Schmitt, przedsta wiając rozwiązania dla zapobiegania i przeciwdziała nia niszczeniu walorów naturalnych na Majorce wy wołanych zbyt ekstensywnym rozwojem turystyki, proponuje rozwój tzw. turystyki jakościowej.
Kolejną koncepcją turystyki zasługującą na w y jaśnienie jest ekoturystyka (ecołourism), rozumia na jako forma aktywnego i dogłębnego zwiedzania obszarów o wybitnych walorach przyrodniczych i kulturowych, która nie niszczy harmonii ekosyste mów przyrodniczych i odrębności kulturowej lokal nych społeczności, oraz dostarcza środków finanso wych dla ochrony tych elementów. Ekoturystyka uznawana jest za „najczystszą” formę podróżowania przyjaznego środowisku ( W e a v e r 2001). W arun kiem jej rozwoju je st występowanie obszarów o naj wyższych walorach przyrodniczych. Zgodnie z uw a gami wielu autorów ( W e a v e r 2001; Z a r ę b a 2000), ekoturystyka wpływa na procesy uczenia za chowań społeczeństwa zgodne z zasadami zachow a nia zasobów naturalnych i kulturow ych oraz przyno si realne korzyści ludności miejscowej dostarczając środków na ochronę zasobów.
It ls a p p a re n t t h a t ‘sm ali sc alę ’ to u rism ls n o t th e a lte rn a tiv e of m a s s to u rism . The term refers to th e m ode of travelling w hose fe a tu re s re s u lt b o th from th e to u ris ts ’ m otiva- tion a n d th e w ay trav elling is organized. S u c h to u rism is n o t 'by defln itio n’ environ- m entally friendly. J u s t like m a s s to u rism it m u s t com ply w ith th e p rin cip les of s u s ta in - able d ev elop m ent of a to u ris t d e stin a tio n an d u n d e rg o a p ro ce ss of ‘ecologization’. O ne m u s t agree w ith W eaver who claim s t h a t th e re is a c o n tin u u m betw een m a ss to u rism a n d a lte rn a tiv e to u rism , a n d th a t th e se two form s a re n o t en tirely s e p a ra te a s th e b o u n d a rie s b etw een th em a re too b lu rre d a n d tra n sito ry .
In th e lite ra tu re c o m m e n ta to rs po in t to sim ilar p ro b lem s e n c o u n te re d w ith o th er to u rism co n c ep ts. S c h m i t t (1999) observes th a t lim iting th e n u m b e r of to u ris ts and tre a tin g to u rism a s a ‘developm ent n ich e’. a s in th e c a se of so ft to u rism , c o n s tra in s develo pm ent of d e s tin a tio n s, a n d lead s to th e in su la tio n of to u ris ts from local comm- u n ities, e x a c e rb a tin g differences betw een re s id e n ts a n d v isito rs. A ccording to th is a u th o r, th e objectives of soft to u rism can also be applied in large scalę (mass) tourism . Given th e q u a n tita tiv e -q u a lita tiv e dichotom y of m a s s to u rism th is s ta n d p o in t is accept- able. As one of th e so lu tio n s aim ed a t prevent- ing e n v iro n m en ta l d am ag e on M ajorca cau sed be in ten siv e to u rism developm ent, S ch m itt pro p o ses a so-called ‘q u a lity to u ris m ’.
A n o th e r to u ris m c o n c e p t d e serv in g e x p lan atio n is e c o to u r ism , u n d e rsto o d as a n active a n d p ro fo u n d exploration of d e s tin a tio n s c h a ra c te ris e d by u n iq u e a n d p a rtic u la rly in te re s tin g n a tu r a l a n d c u ltu ral fea tu re s, a type of to u ris m th a t does not d e stro y th e h a rm o n y of eco sy stem s an d th e c u ltu ra l id en tity of local co m m u nities, and provides m oney for th e protectio n of th ese elem en ts. E co to u rism is se en a s th e ‘c le a n e st’ form of enviro nm en taIly-frien dly travelling
( W e a v e r 2001). It relies on th e existence a n d s u s ta in a b ility of s u p e rio r n a tu r a l a ttra c - tions. A ccording to m a n y co m m en tato rs
( W e a v e r 2001; Z a r ę b a 2000) ecotourism c o n trib u te s to th e e d u c a tio n of societies to behave in line w ith th e prin cip les of the p rese rv atio n of n a tu r a l a n d c u ltu ra l resou rces
a n d b rin g s tan g ib le b e n e fits to local com m u n itie s by providing fin a n c es for th e protec tion of reso u rc es.
M any a u th o r s p o in t o u t t h a t th e concept of e co to u rism is often co n fused w ith oth er form s (su ch a s soft, n a tu re -b a s e d , green, a lte rn a tiv e o r even active tourism ) ( Ho p k i n s
Wielu autorów zauważa, że koncepcja ekotury- styki mylona jest często z innymi formami (łagodną, przyrodniczą, zieloną, alternatywną a nawet kwali fikowaną) ( H o p k i n s , P r i c e 2002; J ę d r z e j c z y k
1995; Z A R Ę B A 2000). Utrudnia to opracowywanie
planów, strategii oraz wprowadzanie konkretnych rozwiązań taktycznych związanych z procesami roz woju obszarów recepcji turystycznej.
W dyskusji dotyczącej ekoturystyki pojawiają się zdania krytyczne wobec tej formy turystyki. K.W. Hopkins i G.G. P r i c e (2002) podkreślają, że
organizatorzy turystyki skupiają się na doraźnych korzyściach ekonomicznych używania pojęcia „eko- turyslyka” w celu sprzedaży regionów lub produk tów bez zwracania uwagi na zasady leżące u pod staw ekoturystyki. Jeszcze bardziej surową krytykę ekoturystyki przedstawia K. M e e t h a n (2001). Au tor ten prezentuje dyskusyjne opinie, że ekoturysty- ka jest z „natury fałszywa i nieuczciwa, jako że - by Wyrazić to w prostych słowach - biznes i natura nie idą z sobą w parze”. Jest to pogląd krańcowy, ale trzeba pamiętać, że wprowadza on do dyskusji nową myśl, a mianowicie, nie wszystko co nowe nadaje się jako podstawa teoretyczna do kształtowania stra tegii rozwojowych.
Należy wybrać koncepcję rozwoju (w tym tury styki) zgodną z możliwościami danego obszaru. Ta kie poglądy akcentują istnienie luki w wiarygodno ści opracowywanych koncepcji i teorii związanych z rozwojem turystyki. Z drugiej strony należy się wystrzegać dodatkowych definicji i rozczłonkowy- Wania koncepcji na coraz bardziej szczegółowe, po nieważ mogą one wprowadzić dodatkowy chaos, którego wynikiem może być brak zrozumienia pod stawowych założeń teorii, która powinna mieć cha rakter aplikatywny w stosunku do praktyki. Przykła dem takich koncepcji jest podział ekoturystyki na: „ekoturystykę samodzielną”, „ekoturystykę w ma łych grupach” i „ekoturystykę popularną” (HOP KINS, PRICE 2002). Podział taki jest zbyt szczegóło wy, a opiera się on na charakterze odwiedzanych miejsc, stopniu kontaktu ze środowiskiem natural nym, liczebności grupy turystycznej, stopniu korzy stania z przewodników, rodzaju transportu, potrze bach w zakresie usług dodatkowych, a także spo dziewanego przeżycia i zadowolenia z podróży. Biorąc pod uwagę argumenty ekonomiczne, ale też o charakterze bardziej ogólnym (filozoficznym) określające różne podejścia do zagadnienia rozwoju zrównoważonego, można znaleźć podział na ekotu rystykę „dogłębną” i „powierzchowną” (HOPKINS,
Price 2002). W literaturze anglojęzycznej wprowa dzone zostają też pojęcia turystyki
„ekstrakty-& P r i c e 2002; J ę d r z e j c z y k 1995; Z a r ę b a
2000). T h is is a so u rc e of a d d itio n al difficulty in developing p la n s a n d stra te g ies, an d in im p lem en tin g specific tactical so lu tio n s for th e develop m ent of to u ris t d estin a- tion s.
In th e e c o to u rism d e b a te som e criticism is voiced a b o u t th is form of to u ris t activity.
H o p k in s & P r i c e (2002) su g g e st th a t to u rism organizers, focused on im m ed iate econom ic benefits, u s e th e term ‘eco to u rism ' to sell d e s tin a tio n s a n d p ro d u c ts w ith o u t regard to th e p rin c ip le s u n d e rly in g th e concept. An even m ore severe c riticism is voiced by M e e t h a n (2001). T h is a u th o r ex p resses a so m e w h at co n tro v ersial opinion th a t eco to u rism is ‘by n a tu r ę false an d d ish o n e st a s - to p u t it sirnply - b u s in e s s an d n a tu rę do n o t go h a n d -in h a n d ’. T his is a n extrem e s ta n d p o in t b u t n e v e rth e le ss in tro d u c es a new th o u g h t to th e d e b a te , a rg u in g th a t n o t every new th in g is good en o u g h to be u se d a s a th eo re tic al b a s e for developm ent stra te g ies.
D evelopm ent co n c ep ts (including to u rism strategies) sh o u ld co rre sp o n d w ith cap- abilities of a given a re a . Views like th a t exp ressed by M eeth an expose a credibility gap in to u rism dev elop m en t c o n cep ts and theories. However, we sh o u ld w a rn a g a in st fo rm u latin g new, even m ore p recise defini- tio n s of to u rism form s a n d conceptio ns a s th ey a re likely to in tro d u c e add ition al chaos, con fu sin g th e b a sie te n e ts of th eo ries w hich sh o u ld be ap p licab le in p ractice. An exam ple of s u c h tre a tm e n t is th e b rea k in g down of eco to u rism in to ‘indiv idu al e c o to u rism ’, ‘eco to u rism in sm ali g ro u p s ’, a n d ‘p o p u lar eco to u ris m ’ ( H o p k in s & P r i c e 2002). A division like th a t - b a se d on c rite ria s u c h a s destin a- tion c h a ra c te ris tic s , degree of c o n ta c t w ith n a tu rę , th e n u m b e r of to u ris ts in th e group, guide service u sa g e, m ode of tra n s p o rt, need for a d d itio n a l serv ices, a n d expected s a tisfa c tio n from travel experience - is far too detailed.
By econom ic a n d m ore g enerał (philo- sophical) criteria, e co to u rism can even be divided into ‘p ro fo u n d ’ a n d ‘su p erficial’ types ( H o p k in s & P r i c e 2002). T he English lan g u ag e lite ra tu re h a s also in tro d u c ed th e n o tio n s of ‘ex tractiv e’ (consum ptive) a n d ‘non- e x tractiv e’ to u rism . T he im plied d ev astatin g n a tu r ę of ex tractiv e to u ris m lies in ‘th e ex- p ro p riatio n of n a tu r a l re s o u rc e s an d P ro cess ing th e m to be sold in th e c o n su m e r goods m a rk e t’ ( W e a v e r 2001; P e c h l a n e r & O s t i
2002). T his division, how ever, does n o t a p p e a r to be sig n ifican t siń c e a n y form of to u rism
w nej” (exlractive, consumptive) i „nie-ekstraktyw- nej”. Wyniszczający charakter turystyki ekstraktyw- nej polega na „zawłaszczaniu zasobów naturalnych i przetwarzaniu ich w celu sprzedaży na rynku dóbr konsumpcyjnych” (WEAVER 2001; PECHLANER,
OSTI 2002). Ten podział nie wydaje się znaczący z uwagi na fakt, że każda forma turystyki może być zaklasyfikowana jako ekstraktyw na z uwagi na fakt niszczenia środowiska.
Można zauważyć, że debata na temat definicji związanych z różnymi koncepcjami rozwoju tury styki jest pozbawiona pewnej precyzji, a różnorod ność występujących definicji powoduje pewien cha os w ich interpretacji. Wydaje się jednak oczywiste, że należy badać te koncepcje w celu zrozumienia istoty zjawiska, co umożliwia wprowadzenie w prak tyce takich rozwiązań, które przyczynią się do roz woju obszarów zgodnych z koncepcją rozwoju zrównoważonego.
Jako wynik badania powiązań pomiędzy turysty ką, środowiskiem i rozwojem pojawiła się koncep cja turystyki zrównoważonej. Można spotkać wyraźne stanowisko, że jej rozwój jest logiczną konsekwencją pogłębiania wiedzy na temat pro cesów rozwojowych (SHARPLEY 2002). Według de finicji Federacji Parków Narodowych i Rezerwa tów Przyrody Europy, turystyka zrównoważona to:
E - ekoturystyka, Z - turystyka zrównoważona Rys. 2. Zakresy pojęć „ekoturystyka" i „turystyka zrównoważona”
( ź r ó d ł o : opracowanie własne)
„każda forma rozwoju turystycznego, zarządzania i aktywności turystycznej, która podtrzymuje ekolo giczną, społeczną i ekonomiczną integralność tere nów, a także zachowuje w niezmienionym stanie za soby naturalne i kulturowe tych obszarów” (Zaręba
2000). Podstawę koncepcji turystyki zrównoważo nej stanowi zatem osiągnięcie harmonii między po trzebami turystów, środowiska naturalnego i lokal nych społeczności.
c a n b e classlfied a s ex tractiv e by its negative lm p act on th e e n v iro n m en t.
It a p p e a rs t h a t th e d e b a te on definitions of v ario u s to u rlsm c o n c ep ts lack s precislon, a n d a m u ltitu d e of fu n ctio n in g definitions c a u s e s in te rp re tiv e c h a o s. N evertheless it is beyond d o u b t t h a t all th o se c o n cep ts deserve to be s tu d ie d a n d u n d e rsto o d to enable p rac tic a l im p lem e n ta tio n of developm ent solu- tio n s com patib le w ith th e idea of su s ta in a b le developm ent.
T he c o n c ep t of su sta in a b le tou rism
em erged a s a re s u lt of re s e a rc h on inter- re la tio n s b etw een to u rism , th e environm ent, a n d developm ent. S h a r p l e y (2002) claim s th a t th e co n cep t is a logical c o n seą u e n c e of d evelopm ent p ro ce ss s tu d ie s . T he Federation of N ational P a rk s a n d P rotected A reas of E uropę defines s u s ta in a b le to u rism a s ‘any form of to u rism developm ent, to u rism activity a n d to u rism m a n a g e m e n t t h a t m a in ta in s ecological, social a n d econom ic integrity of a re a s, a n d p rese rv es in u n a lte re d s ta te th e n a tu ra l a n d c u ltu ra l re so u rc e s of th ese a re a s ' ( Z a r ę b a 2000). T he b a s is of s u s ta in able to u rism , therefore, is a h arm o n y betw een to u ris ts ’ n e e d s, th e n a tu ra l environ- m ent, a n d local co m m u n ities.
Fig. 2. The scopes of ecotourism and sustainable tourism concepts (s o u r c e: A. Niezgoda)
In th e s u b je c t lite ra tu re eco tou rism is so m etim es se e n a s sy n o n y m o u s w ith s u s ta in able to u rism w h e re a s it w ould be m ore precise to tr e a t ec o to u rism a s th e core of s u s ta in a b le to u rism ( Z a r ę b a 2000). Safe- g u a rd in g th e h a rm o n y of ecosystem s and c u ltu ra l id en tity of local com m un ities, and providing fin a n c es for effective protection of c u ltu ra l a n d n a tu r a l heritag e, ecoto urism is a form of s u s ta in a b le to u rism , b u t n o t every
W literaturze można spotkać potraktowanie eko- turystyki jako synonimu turystyki zrównoważonej. Nic jest to ujęcie precyzyjne, bowiem ekoturystyka stanowi „rdzeń” turystyki zrównoważonej (ZARĘBA
2000). Strzegąc harmonii ekosystemów, odrębności kulturowych mieszkańców i dostarczając środków finansowych na skuteczną ochronę wartości dzie dzictwa kulturowego i przyrodniczego, ekoturystyka jest formą turystyki zrównoważonej, ale nie każda forma turystyki zrównoważonej jest równoznaczna z ekoturystyką (rys. 2). Wynika to z szerokiego kon tekstu turystyki zrównoważonej, która nie jest zawę żona tylko do celów ekologicznych, lecz obejmuje również cele ekonomiczne i społeczne obszarów przyjmujących turystów, co odpowiada koncepcji rozwoju zrównoważonego.
W literaturze przedmiotu można spotkać różne, często sprzeczne poglądy na temat turystyki zrów noważonej ( Ż a b i ń s k a 2000; H u n t e r 1995; M u l l e r , FLUGEL, 1999; N i e z g o d a 2006). Jednak ważny staje się fakt, że turystyka zrównoważona może obejmować różne formy i rodzaje turystyki, pod wa runkiem, że będą one zgodne z uwarunkowaniami oraz planowanym rozwojem danego obszaru.
form of s u s ta in a b le to u ris m is th e sam e a s e co to u rism (Fig. 2). T h is is b e c a u se s u s ta in able tou rism , k eep in g in view th e econom ic a n d social goals of to u ris t d e stin a tio n s, h a s a m u ch b ro a d e r c o n te x t th a n j u s t ecology, w hich is c o n s is te n t w ith th e con cept of s u s ta in a b le developm ent.
The su b je c t lite ra tu re fe a tu re s different, often c o n tra d ic to ry view s on su s ta in a b le to u rism ( Ż a b iń s k a 2000; H u n t e r 1995;
M O l l e r & F l O g e l 1999; N i e z g o d a 2004, 2006). However, it is a n im p o rta n t fact th a t s u s ta in a b le to u rism c a n em b race diverse form s a n d ty p es of to u rism , provided th a t th ey a re c o n s is te n t w ith th e c h a ra c te r a n d p la n n e d d ev elop m ent of th e d estin a- tion.
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY
Cz a j a, S., Fi e d o r. B„ Gr a c z y k, A., Ja k u b c z y k, Z., 2002, P odstaw y ekonomii i środow iska za so b ó w naturalnych. Wydawnictwo C .H . Beck, Warszawa.
Hopkins, K.W., Price, G.G., 2 0 0 2 , Ecotourism's Competitiue Aduantage? Enuironmental Education, [w:] Tourism and the EnuironmenL Sustainabilily in Tourism deuelopmenL ed. N. Andrews, F. Convery, S. Flanagan, J. Ruddy, InsUtute of Technology, Dublin.
H unter, C., 1995, Sustainable Tourism a s an Adaptatiue Paradigm, Annals of Tourism Research, vol. 24, nr 4. Iwicki, S., 1998 Turystyka w zrów now ażonym rozwoju ob
sza ró w pojeziernych. Akademia Techniczno-Rolnicza, rozprawy nr 87, Bydgoszcz.
Ję d r z e j c z y k, I., 1995, Ekologiczne uwarunkowania i fu n k cje turystyki, Wyd. Śląsk, Katowice.
Kousis, M., 2000, Tourism and The EnuironmenL A Social Mouements Perspectwe, Annals of Tourism Research, vol. 7, nr 2.
Majewski, J., Lane, B., 2001, Turystyka w iejska i rozwój lokalny. Fundacja Fundusz Współpracy, Poznań. Meethan, K., 2 0 0 1 , Tourism in global society. Place, Culture,
Consumption, Palgrave.
M u ller, H., FlU gel, M., 1999, Tourismus und Ókologie, Forschungsinstitut fur Freizeit und Tourism us der Universitat Bem .
Ni e z g o d a. A., 2004, Probleins o j implementing sustainable tourism in Poland, The Poznań University of Economics Review, vol. 4, nr 1 /2 0 0 4 , Wydawnictwo Akademii Eko nomicznej w Poznaniu, Poznań.
Ni e z g o d a, A., 2006, O bszar recepcji turystycznej w warun kach rozwoju zrównoważonego. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań.
Pe c h l a n e r, H., O sn, L„ 2 0 0 2 , Heritage Consemation as a Challenge fo r Sustainable Tourism, [w:J Tourism and the EnuironmenL Sustainability in. Tourism deuelopmenL ed. N. Andrews, F. Convery. S. Flanagan, J. Ruddy, InsUtute of Technology, Dublin.
Sh a r p l e y, R.. 2 0 0 2 , Sustainability: A Barier to Tourism Deuelopment?, [w:] Tourism and DeuelopmenL Aspect of Tourism 5, ed. R Scharpley, D. Telfer, Channel View PublicaUons, Clevendon-Buffalo-Toronto-Sydney. SCHMiTt, T., 1999, ókologische Landschąftsanalyse und -
bewertung in ausgew ahlten Raumeinheiten Mallorcas ais Grundlage einer umweltuertraglichen Tourismus- entwicklung, Franz Steiner Verlag. Stuttgart.
Ur b a n ia k, M., 2 0 0 0 , Sustainable deuelopmenL W prowadze nie do system o w ej koncepcji ekorozwoju, Katedra Polity ki Gospodarczej i Planowania Rozwoju, Akademia Eko nomiczna, Poznań.
U staw a Prawo ochrony śro d o w isk a art. 3. ,pkt 50., Dz. U., nr 62, poz. 627.
We a v e r, D., 2 0 0 1 , Ecotourism, Joh n Wiley & Sons, Mel bourne.
Za r ę b a, D, E kotu rystyka 2 0 0 0 , W yzwania i nadzieje, Wy dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Ża b i ń s k a, T., 2 0 0 0 , P aradygm at turystyki zrównoważonej a rozwój turystyki n a obszarach chronionych, (w:) Gospo darka turystyczna u progu XXI wieku, red. S. Bosiacki, AWF, Poznań.
Ży u c z, T., 2004, Ekonomia środow iska i zasobów natural nych, PWE, Warszawa.
