Rozdział 12. Państwo
neutralne w cyberprzestrzeni
Tomasz Srogosz
§ 1. Wprowadzenie
Pojęcie n eu tra ln o śc i w praw ie m ię d z y n a ro d o w y m koja rz o n e jest z p a r y skim aktem u z n a n ia i gw arancji wieczystej n eu tra ln o śc i Szwajcarii i części Sa baudii z 20.11.1815 r. o raz art. 84 A k tu K ońcow ego K o n g re su w iedeńskiego. U znana przez m o c arstw a n e u tra ln o ść Szwajcarii wiązała się z rzeczywistą p r z e strzenią, tj. te ry to riu m państw o w y m , czego w yrazem był i n ad a l pozostaje n a kaz p oszanow ania niepodległości i in tegralności terytorialnej. P otw ierdziły to postanow ienia V i XIII konw encji haskich (1907 r.) traktu jąc e o p raw ac h i o b o wiązkach m o c arstw n eu tra ln y c h w w ojnie lądowej i m o rsk ie j1. N e u tra ln o ść państw a sprow adza się m.in. do zakazu p rz e p ro w a d z a n ia wojska przez te ry to riu m pań stw a n eu tralnego, zakazu z a k ła d an ia i używ ania n a jego te ry to riu m urządzeń służących do kom un ik acji m ięd zy siłam i w ojującym i, zakazu zab o ru statku lub w y k onyw ania p ra w a wizytacji n a w o d ac h terytoria ln y c h p ań stw a neutralnego, czy też w ykorzystyw ania p o r tó w i w ó d neutralnych.
Dwieście lat p o Kongresie w iedeńskim i p o n a d sto lat p o p o d p is a n iu k o n wencji haskich zm ieniła się rzeczywistość stanow iąca tw orzyw o sto su n k ó w m iędzynarodow ych i p raw a m ięd zyna rodow e go. M o ż n a n aw et pow iedzieć, że pow stała n o w a - w irtualna - n azyw ana cy be rprz estrz enią lub p ią ty m w y m iarem . Państwa, jako uczestnicy sto su n k ó w m ię d zy n a ro d o w y c h i p o d m io ty praw a m iędzynarodow ego, fu n k cjo n u ją w niej, czego w yrazem są chociażby
' K onwencja dotycząca praw i obow iązków m ocarstw i osób neutraln y ch w razie w ojny lą dowej (V K onwencja haska), Haga, 18.10.1907 r. (Dz.U. z 1927 r. N r 21, poz. 163); konw encja dotycząca praw i obow iązków m ocarstw neutralnych w razie w ojny m orskiej (XIII K onw encja haska), Haga, 18.10.1907 r. (Prawo m iędzynarodow e i historia dyplom atyczna. W y b ó r d o k u m e n tów, wstęp i opracow anie L. Gelberg, W arszaw a 1 9 5 4 ,1.1, s. 287-291).
C. Neutralność
s tro n y in tern eto w e u rzę d ó w państw ow ych. B ezpieczeństw o państw ow e zależy o d bezpieczeństw a w sieci. N o w y m zjawiskiem są ataki cybernetyczne skie ro w a n e przeciw ko w ład z o m p aństw ow ym . W sto su n k ach m iędzynarodow ych używ a się coraz częściej pojęć cyberwojny, cybersabotażu, cy b e rterroryzm u lub cyberprzestępczości2. Ataki cybernetyczne stanow ią jeden z elem entów tzw. w o jn y hybrydowej. W zw iązku z ew olucją sto su n k ó w m iędzynarodow ych, ro dzi się pyta n ie o pojęcie i znaczenie neutra ln o śc i państw a we w spółcze snym praw ie m ię d zy n a ro d o w y m . Czy u trw a lo n a definicja n eu tralności p a ń stwa, scisle zw iązana z rzeczywistą p rze strzenią stanow iącą te ry to riu m p a ń stwowe, zdaje eg z am in w dobie rew olucji cybernetycznej? Czy określone m.in. n a K ongresie w iedeńskim pojęcie neutra ln o śc i p ań stw a w ym aga redefinicji? Czy spełnia w XXI w. funkcję o c h r o n y niepodległości i integralności te ry to rialnej państw a? Czy też m oże nie m a obecnie p a ń s tw (wieczyście) n eutralnych w r o z u m ie n iu p ra w a m ięd zynarodow ego? Aby odpow iedzieć n a powyższe p y ta n ia należy przybliżyć cechy cy b e rprzestrzeni oraz now e zjawiska cyberbroni, cy berataku, cyberw ojny, k o n fro n tu ją c je z p r a w n o m ię d z y n a ro d o w y m p o ję ciem siły zbrojnej. Powyższe rozw ażania zm ierzają do ustalenia pozycji p a ń stw a n e u tra ln e g o w cyberprzestrzeni. Czy silnie za korze nione w p o sta n o w ie nia ch K ongresu w iedeńskiego i konw encji haskich pojęcie n eu tralności chroni p ań stw o w cyberprzestrzeni?
§ 2. Cyberprzestrzeń
Najczęściej cyto w a n ą jest definicja cyberprzestrzeni sfo rm u ło w an a przez D e p a rta m e n t O b ro n y USA, zgodnie z k tó rą jest to „globalna d o m e n a śro dow iska inform ac y jn eg o składająca się z w spółzależnych sieci tw orzonych przez in fra stru k tu rę technologii inform acyjnej (IT) oraz zaw artych w nich danych, włączając In te rn e t, sieci te lekom unikacyjne, system y k o m puterow e, a także osa d zo n e w nich p ro ce so ry o raz k o n tr o le ry ”3. Jak wykazuje /. W asilew
ski, m a n k a m e n te m tej definicji jest pom in ięc ie społecznej funkcji cyberprze
strzeni"1. W istocie nie jest o n a tylko fe n o m e n e m technologicznym , ale także
2 Zob. np. konw encja o cyberprzestępczości, Budapeszt, 23.11.2001 r. (weszła w życie 1.7.2004 r.), E uropean T reaty Series, N r 185.
3 D ep artm en t o f Defence D ictionary o f M ilitary an d Associated Term s, s. 58, http://www.dti- c.m il/d o ctrin e /n ew _ p u b s/jp l_ 0 2 .p d f (dostęp: 4.3.2016 r.), tłum . /. Wasilewski, Zarys definicyjny cyberprzestrzeni, Przegląd Bezpieczeństwa W ew nętrznego 2013, N r 9 (5), s. 227
sp o łeczno-kulturow ym . C ybe rp rz estrz eń jest obecnie je d n y m z fu n d a m e n tó w in fra stru k tu ry państw a o raz isto tn y m b u d u lc e m więzi społecznych, a w ty m r e lacji politycznych. W spółczesne p a ń s tw o funk cjo n u je w przestrze n i „realnej”, jak i cyberprzestrzeni. D otyczy to nie tylko polityki w ew nętrznej, ale rów nież m iędzynarodow ej. W szystkie u rzę d y p aństw ow e, a w ty m naczelne i centraln e org an y władzy oraz je d n o stk i terenow e, korzystają z technologii IT. D otyczy to sfery czysto inform acyjnej, jak i w y m ia n y d a n y c h m ięd zy o rg a n a m i p a ń stwow ym i lub obyw atelam i. Stąd też bezpieczeństw o p a ń s tw a zależy rów nież o d bezpieczeństwa jego in fra stru k tu ry w cyberprzestrzeni. D otyczy to w szyst kich obszarów działalności, poczynając np. o d służby zdrow ia, p o p rz e z u b e z pieczenia społeczne, system p o datkow y, p o rz ą d e k publiczny, w ym ia r sp raw ie dliwości, g o spoda rkę w o d n ą i energetyczną, a kończąc n a o b ro n n o ści. M o ż n a w XXI w. w yobrazić sobie paraliż państw a sp o w o d o w a n y za b u rz e n ie m f u n k cjonow ania in fra stru k tu ry cybernetycznej.
T echnologia IT zm ien iła społeczeństw a i n aro d y , k tóre zaczynają „w y m y k ać” się w ładzy państw ow ej. S ym bolem z m ia n jest m ask a Guya Fawkesa, k o ja rzo n a z ru ch e m in te rn e to w y m A n o n ym o u s. M a o n a p rz y p o m in a ć o a n o n i m o wości w sieci, sprzyjającej w walce z rzą d am i (hasło r u c h u b rz m i - „obywatele nie p o w in n i bać się sw oich rządów , rządy p o w in n y b ać się sw oich o b y w a teli”). A n o n im o w o ść oraz w zm o ż o n a, tr u d n a do k o n tro li k o m u n ik a c ja m ię dzy u żytkow nikam i In te rn e tu , n ie uznająca gran ic p ań stw ow ych, jest obecnie w yzw aniem dla państw . Poza n iepodw ażalną, p o zy ty w n ą funkcją k u ltu ro w ą i kom unikacyjną, sieć sprzyja n eg a ty w n y m za ch o w a n io m zagrażającym b e z pieczeństw u państw , n a r o d ó w i społeczeństw. D o cy b e rprzestrzeni p rz e n ie sione zostały wszystkie sfery działalności człowieka, a w ty m przestępczość, której odcienie kojarzą się m.in. ze z b ro d n ia m i m ię d z y n a ro d o w y m i i aktam i terrorystycznym i. W cyberprzestrzeni fu n k cjo n u ją organizacje te rrorystyczne (np. Al-Kaida, P aństw o Islam skie). Stała się o n a rów n ież po le m z m ag a ń m i ę dzy państw am i, za ró w n o w codziennej polityce i rywalizacji, ja k i w zw iązku z konfliktam i zbrojnym i.
Biorąc p o d uwagę powyższe, n a p o trz e b y niniejszego arty k u łu m o ż n a sk o n struow ać definicję cy b e rprzestrzeni o b ejm ują cą nie tylko aspekty te c h n o lo giczne, ale rów nież społeczne, czy też politologiczne. Korzystając z definicji D e p a rta m e n tu O b ro n y USA m o ż n a pow iedzieć, że cybe rp rz estrz eń jest to g lo balna d o m e n a środow iska in form acyjnego składająca się z w spółzależnych sieci tw orzonych przez in fra stru k tu rę te ch nologii inform acyjnej (IT) oraz z a w artych w nich danych, włączając In tern et, sieci telekom unikacyjne, system y k o m puterow e, a także osa d zo n e w nic h p ro c e so ry o raz k ontrole ry, stanow iąca
C. Neutralność
o d r ę b n ą o d rzeczywistej, a w ty m p o z b a w io n ą pod ziału na granice a d m in i stracyjne lub m ię d zy n a ro d o w e , p rze strze ń społeczną, kulturow ą, czy też p o litologiczną, w której zachodzą relacje społeczne, a w tym m iędzynarodow e. W ra m a c h cy b e rprzestrzeni fu n k cjo n u je m.in. w sp ó ln o ta m iędzynarodow a, a więc zach o d z ą reg u low ane p ra w e m m ięd zy n a ro d o w y m stosunki m iędzy p a ń s tw a m i lub in n y m i p o d m io ta m i tegoż p r a w a 5. N o w ą cechą tych sto s u n ków jest o d erw an ie o d przestrze n i w yznaczonej przez te ry to riu m państw ow e i g ranice m ięd zy n a ro d o w e . P rzenikają o n e In te rn e t, sieci telekom unikacyjne i system y k o m p u te r o w e bez od n ie sie n ia do m a p y politycznej świata. D roga jaką p o k o n u ją d an e jest najczęściej tr u d n a d o ustalenia, tak jak i źródło ich p o chodzenia. W sieci m ieszają się b o w iem użytkow nicy p ry w a tn i z publicznym i, co spraw ia, że sto su n k i m ięd zy n a ro d o w e w ym ykają się ze znanej do tej p o ry p rze strze n i operacyjnej, w której d o m in o w a ły państw a.
C y b e rp rz estrz eń nie została zd e finiow ana w p raw ie m ięd zyna rodow ym , ale wydaje się, że nie m a takiej konieczności, skoro jest to raczej fen o m e n socjo logiczny i jako taki pow in ie n być d efin io w a n y przez socjologów lub politolo gów. W y z w an ie m pozostaje ureg u lo w a n ie poszczególnych aspektów działal ności p o d m io tó w p ra w a m ięd zy n a ro d o w e g o w pią ty m w ym iarze. Przykładem jest tu konw en c ja o cyberprzestępczości. Należy zastanow ić się chociażby nad p ra w e m konfliktów zbrojnych, a w ty m pojęciem n eutralności. W stosunkach m ię d z y n a ro d o w y c h to ru je sobie bow iem drogę n ow e zjawisko - cyberwojny.
§ 3. Cyberwojna a użycie siły zbrojnej
C y b e rw o jn a jest te rm in e m nie do k o ń ca ścisłym. N aw iązuje do pojęcia „w ojny” (konfliktu zbrojnego) i „c y b erp rzestrzeni”. U praszczając m o ż n a za te m pow iedzieć, że jest to „w o jn a to c zo n a w cyberprz estrz en i”. T ru d n o ś ć p o lega na tym , że w ojna (konflikt zbrojny) spro w a d za się do użycia siły zbroj nej. M im o że pojęcie konflik tu zbrojnego uległo o sta tn io ewolucji o b e jm u jąc tzw. „w ojny asym etry c zn e”, czyli z udziałem p o d m io tó w niepaństw ow ych (np. g ru p te rro rystycznych), to nadal jego cechą jest użycie b r o n i celem fi zycznego w y elim in o w an ia sił z b ro jn y c h przeciwnika. Czy zatem atak cyber nety cz n y m o ż n a tra k to w a ć jako użycie siły zbrojnej, a w tym broni? Czy m o ż n a m ó w ić o tzw. „c y b e rb ro n i”? P raktyka w tym zakresie d o p ie ro się kształ
5 Por. M. Łakom y, C yberprzestrzeń jako now y w ym iar rywalizacji i w spółpracy państw, Ka towice 2015, s. 11.
tuje. P rzykładem jest reakcja E stonii na cy beratak w 2007 r. E stoński m i n i ster o b ro n y rozw ażał kwestię s a m o o b ro n y indyw idualnej lub zbiorow ej prze d atakiem z b ro jn y m na podstaw ie art. 5 P ak tu P ó łn o cn o a tla n ty ck ieg o 6. Jednak m inistrow ie p a ń s tw NATO o dm ów ili p o tra k to w a n ia cyb e rata k u ja ko okolicz ności wymagającej akcji zbrojnej w ra m a c h sa m o o b ro n y zbiorowej. W k o n s e kwencji rów nież rząd estoński zm ien ił kurs, kwalifikując w ostateczności cy beratak jako akt terrorystyczny, a nie użycie siły zbrojnej w r o z u m ie n iu p raw a m iędzynarodow ego. T ru d n o zresztą p o tra k to w a ć za użycie siły zbrojnej d z ia łań hakera, n aw et na zlecenie rządu, k tó ry p rz e p ro w a d z a cyberataki z p r y w a t nego m ieszkania. Fizycznie m o g ą o n e p o ch o d z ić z każdego zakątka globu, p o ruszającego się p o ciągu pasażerskiego, p ry w a tn e g o sa m o c h o d u itp. Z drugiej stro n y p o d kreśla się, że pojęcie siły zbrojnej w r o z u m ie n iu art. 2 ust. 4 K N Z m oże o b ejm ow ać operacje cybernetyczne. D ecydujący jest tu b o w iem skutek w postaci realnych zniszczeń d o k o n a n y c h w celu w yelim in o w an ia prze ciw nika. Rozwój technologii cybernetycznych um ożliw ił p rz e p ro w a d z e n ie o p e r a cji w postaci p rzesłania danych, k tó ry ch n astępstw e m jest zakłócenie chociażby system ów decydujących o bezpieczeństw ie w k om unikacji. S kutkiem takiego „c yberataku” m oże być p rzykładow o katastrofa sa m o lo tu cywilnego lub w o j skowego, p o ró w n y w a ln a d o sytuacji użycia b r o n i kinetycznej (tradycyjnej). Z w olennicy takiego ro z u m o w a n ia przyw ołują fra g m en t op in ii doradczej M TS w spraw ie legalności gro źb y lub użycia b ro n i jądrow ej, w której stw ierdzono, że m iędzynarodow e p ra w o h u m a n ita r n e stosuje się d o „wszystkich fo rm w ojny i wszystkich form broni, za ró w n o tych z przeszłości, teraźniejszości, ja k i p rz y szłości” p o m im o różnic ilościowych i jakościow ych m iędzy n im i7. N ie ulega wątpliwości, że tak ja k niegdyś b r o ń jądrow a, ta k obecnie „ c y b e rb ro ń ” jest zja wiskiem now ym , co wiąże się z tru d n o śc ią w zakw alifikow aniu jej ja k o użycia siły zbrojnej w ro z u m ie n iu art. 2 ust. 4 K NZ8. W ty m zakresie p rak ty k a d o p iero się krystalizuje. M im o to, m o ż n a ju ż teraz stwierdzić, że w sytuacjach cybera- taków niosących za sobą takie sam e skutki ja k użycie b ro n i kinetycznej, m o ż n a m ów ić o użyciu siły zbrojnej p o d w a ru n k ie m przy p isa n ia ata k u siłom z b ro j
6 The N o rth A tlantic Treaty, W aszyngton, 4.4.1949 r., UNTS, Vol. 34, s. 243 (wszedł w życie 24.8.1949 r.).
1 M. Roscini, C yber O p eration an d the Use of Force in In tern atio n al Law, O xford University
Press 2014, s. 130; Legality o f the T h reat o r Use o f N uclear W eapons, A dvisory O pinion, I.C.J. R e ports 1996, s. 36.
8 Zob. J.P. Jurich, Cyberw ar an d C usto m ary In ternational Law: T he P otential o f a ,,B ottom -up” A pproach to an International Law o f Info rm atio n O p erations, Chicago Journal o f International Law 2008, Vol. 9, No. 1, s. 284-286.
C. Neutralność
ny m innego państw a. Z atem różnica m iędzy b ro n ią tradycyjną (kinetyczną) a cy b ernetyczną spro w a d za się do tego, że w p rz y p a d k u tej pierwszej nie m a p ro b le m u ze w skazaniem sil zbro jn y c h państw a, n a to m ia st w p rzy p a d k u tej drugiej pow iązanie z takim i siłam i m o ż e okazać się tr u d n e do udow odnienia. In n ą kwestią jest to, że w p r z y p a d k u tzw. cyberataków d o chodzi raczej do cy- b erp rze stę p stw skierow anych przeciw ko lu d n o śc i cywilnej, a nie użycia siły zbrojnej zgodnie z za sadam i p raw a h u m a n ita rn e g o (tzn. p ro p o rcjonalności i ro z ró żn ia n ia m iędzy k o m b a ta n ta m i a lu d n o śc ią cyw ilną)9.
K onkludując, „cy b erw o jn a” w ykracza p oza klasyczne ius ad bellum oraz ius
in bello. Jest pojęciem zw iązanym z tzw. k o n fliktem hybrydow ym , w którym
p a ń s tw o używ a za ró w n o m e to d k o n w e n c jo n a ln y c h (siły zbrojnej - czy to ja w nie, czy też w postaci tzw. m askirowki), ja k i n ie k o n w e n cjo n aln y c h (np. a ta k ów cybernetycznych). N ie m a c h a ra k te ru w ojny, agresji lub konfliktu zbroj nego w ro z u m ie n iu klasycznego p ra w a m iędzy n a ro d o w e g o . Zakw alifikow anie cyb e rata k u ja ko użycia siły zbrojnej n a p o ty k a n a tru d n o ści, w szczególności dow odow e. M oże o n być je d n a k p o tra k to w a n y ja ko „in n y śro d ek p rzy m u su w y m ie rz o n y przeciw ko osobow ości p a ń s tw a ” w r o z u m ie n iu Deklaracji zasad p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o 10, czyli nie ja ko narusz en ie zakazu użycia siły z b ro j nej, ale zakazu ingerencji w sp raw y d rugiego państw a. Kwalifikowany jest ró w n ież jako cyberprzestępstw o, działalność w yw rotow a, szpiegostwo lub sa b o ta ż 11. D otyczy to zwłaszcza sytuacji, w k tó ry ch nie d o chodzi do realnych zniszczeń, ale np. zakłócenia fu n k c jo n o w a n ia IT mającego w pływ n a bezpie czeństw o państw a.
§ 4. Kwestia neutralności państwa
K onw encje haskie definiując n e u tra ln o ść nie ograniczają się tylko do za kazu n a ru sz a n ia te ry to riu m p o p rze z użycie siły zbrojnej. O b ejm u ją inne praw a i obow iązki p a ń s tw n eu tra ln y c h i stro n w ojujących, a w tym zakaz zakładania
9 Por. R.G. Wedgwood, P roportionality, Cyberwar, and the Law o f W ar, International Law Studies. U.S. Naval W a r College 2002, Vol. 76, s. 227-230.
10 D eklaracja zasad praw a m iędzynarodow ego, rezolucja Z g rom adzenia O gólnego O N Z z 24.10.1970 r., RES/2625/XXV, w: Z biór d o k u m entów , Polski Instytut Spraw M iędzynarodow ych, W arszaw a 1970, N r 10.
11 Zob. JM . Beard, Legal P h an to m s in Cyberspace: The Problem atic Status o f In fo rm ation as a W eap o n and a Target U n d er Intern atio n al H u m an itarian Law, Vanderbilt Journal of T ran sn a tional Law 2014, Vol. 47, s. 139.
n a te ry to riu m p a ń s tw a n e u tra ln e g o stacji radio-telegraficznej lub ja k ieg o k o l wiek aparatu, prze zn a czo n e g o d o użytku jako śro d ek dla k o m u n ik acji p o m ię dzy siłami w ojującym i o raz zakaz używ ania wszelkiej instalacji tego rodzaju, założonej przez nich p rz e d w o jn ą n a te ry to riu m p a ń s tw a n e u tra ln e g o w celu wyłącznie w ojskow ym , k tó r a to instalacja nie była o tw a rta dla k o r e s p o n d e n cji publicznej. Z cy be rprz estrz enią k o ja rz o n y m oże być ró w n ież art. 8 K o n wencji haskiej, zgodnie z k tó ry m p ań stw o n e u tra ln e nie jest zobow iązane z a b ro n ić lub ograniczyć stro n o m w ojującym używ alności kabli telegraficznych lub telefonicznych i ap a rató w telegrafu bez d ru tu , k tóre są b ąd ź ich w ła s n o ścią, bądź w łasnością tow arzystw albo osób p ryw atnych. P ro b le m sp row adza się d o tego, że sieć in te rn e to w a jest w znacznej m ierze w łasnością pryw atną, tj. firm telekom unikacyjnych. P o stan o w ie n ia K onw encji hask ich w ty m z a kresie są n ie dostosow ane do aktualnej rzeczywistości. C y b e rp rz estrz eń jest fe n o m e n e m n ie p o ró w n y w aln y m z instalacjam i radio-telegraficznym i. W p r z y p a d k u tych o sta tn ic h m o ż n a określić drogę ja k ą prze b y w a in form acja, p r z e chodząca np. przez te ry to riu m p a ń stw a n eu tralnego. Sieć in te rn e to w a jako piąty w ym iar nie stw arza takiej m ożliwości. D an e przekazyw ane są w o d e r w a n iu o d fizycznego w ym iaru, często z użyciem u rzą d ze ń satelitarnych. D latego też po sta n o w ien ia K onw encji haskich dotyczące sieci telefoniczno-telegraficz- nych zazwyczaj nie zn ajdą zastosow ania, chyba że m ożliw e jest u d o w o d n ien ie, iż działania p o d e jm o w a n e przez je d n ą ze stro n w ojujących przeciw ko drugiej p o d ejm o w an e były p rz y użyciu in fra stru k tu ry cybernetycznej zlokalizowanej na te ry to riu m p a ń s tw a n e u tra ln e g o lub używ anej przez ad m in istra cję tegoż p a ń s tw a 12. P o d o b n ie zastosow ania nie znajdą pozostałe regulacje od n o sz ąc e się
stricte do prze strze n i fizycznej, czyli te ry to riu m p ań stw a n eu tralnego, a w tym:
zakaz p rze p ro w ad z an ia przez te ry to riu m p ań stw a n e u tra ln e g o w ojsk lub ta b o rów z a m u n icją lub aprow izacją, n akaz in te rn o w a n ia w ojsk stron wojujących, zakaz zab o ru sta tk u i w y k onyw ania p ra w a wizytacji, zakaz u tw o rz e n ia tr y b u nału kaperskiego, zakaz o d stę p o w a n ia stro n ie wojującej o k rę tó w w ojennych, am unicji i wszelkiego sprzę tu w ojennego oraz zasady p o zo staw a n ia n a w o dach terytorialnych p a ń s tw a n e u tra ln e g o o k rę tó w w o jen n y c h stro n w o ju ją cych. W p ew n y m zakresie w cy b e rprzestrzeni m o ż n a uw zględnić treść art. 4 V K onwencji haskiej, zgodnie z k tó ry m n a te ry to riu m p a ń s tw a n e u tra ln e g o nie m ogą być fo rm o w a n e oddziały, p rze z n a c z o n e do walki, ani o tw ie ra n e b iu ra
12 W. Heintschel von Heinegg, N eutrality in Cyberspace, w: C. Czosseck, R. Ottis, K. Ziolkow-
ski (eds.), 2012 4th Intern atio n al C onference o n C yber Conflict, Talin 2012, s. 39, h ttp s://ccdco-
C. Neutralność
w erb u n k o w e n a korzyść stro n wojujących. Nie chodzi tu o rzeczywiste z o r ganizow anie biura, ale o b u d o w a n ie stro n in tern eto w y c h p rzeznaczonych do w erb o w an ia lub fo rm o w a n ia o d d ziałó w na te ry to riu m p ań stw a neutralnego.
Jak w skazuje W. Heintschel von Heinegg, n e u tra ln o ść ch ro n i przede w szyst kim in fra stru k tu rę cybern ety c zn ą fizycznie zlokalizow aną n a te ry to riu m p a ń stw a neu tra ln e g o , statkach do niego przy n a leż n y ch i w placów kach d y p lo m a tycznych lub taką, k tó ra przy n o si korzyści te m u p ań stw u w zakresie dzia łalności rządowej. P od n o si p rzy tym , że m oże tu chodzić nie tylko o ataki p o d e jm o w a n e w cyberprzestrzeni, ale rów nież w realnej rzeczywistości, mające n a celu zniszczenie takiej in f ra s tr u k tu r y 13. W ty m zakresie nie m a je d n a k p r o b le m u ze zdefin io w an iem n eu tra ln o śc i państw a, związanej z jego fizycznym te ry to riu m . W p rz y p a d k u działań p o d e jm o w a n y c h w cyberprzestrzeni m oże to n a to m ia st sta now ić p ro b lem . Założyć m o ż n a, że czynnikiem decydującym o n a ru sz e n iu n eu tra ln o śc i p a ń s tw a p o w in ie n być skutek dający się określić w p rzestrzeni fizycznej - np. katastrofa, w erbow anie, form ow anie oddziałów, uszkodzenie serw erów n az ie m nych, zakłócenie fu n k cjo n o w a n ia adm inistracji publicznej.
D latego też z p u n k tu w idzenia działalności p a ń s tw w cyberprzestrzeni k lu czowe są artykuły 1 V i XIII K onw encji haskiej, zgodnie z któ ry m i teryto riu m p ań stw a n eu tra ln e g o jest n ie n a ru s z a ln e 14. Ich treść wyznacza istotę n e u tra l ności w p o w sze ch n y m praw ie zwyczajowym, zdefiniow aną ju ż podczas K o n gresu wiedeńskiego. Jak w skazano wcześniej, skutek m o ż e polegać także na re alnym zniszczeniu p o ró w n y w a ln y m z użyciem b ro n i kinetycznej. Nie m ógł o n zaistnieć p odczas w ykorzystania tradycyjnych sieci telefoniczno-telegra- ficznych, k tó re m iały jedynie zastosow anie d o w y m ia n y inform acji pisem nych lub ustnych. Skutek zw iązany z cyberatakiem daje się pow iązać z p rzestrze nią fizyczną, czyli te ry to riu m p aństw ow ym . W zw iązku z szeroko pojętą n ie n aru sz aln o ścią te ry to riu m p ań stw a n eu tra ln e g o p rze p ro w ad z an ie takich cy- b era tak ó w przez s tro n y w ojujące u znać należy za z a b ro n io n e w świetle praw a zwyczajowego i art. 1 K onw encji haskich. S trony w ojujące zobow iązane są do p o w strzy m y w a n ia się od wszelkich w rogich aktów naruszających te rytorium p a ń stw a neu tra ln e g o , w łącznie z użyciem siły zbrojnej. N iena rusza lność te ry to riu m p ań stw ow ego spro w a d za się nie tylko d o zakazu użycia siły zb roj
13 Ibidem, s. 37-39.
The territory o f neutral Powers is inviolable ( V Konwencja haska), Belligerents are bound to respect the sovereign rights o f neutral Powers a n d to abstain, in neutral territory o r neutral waters, fro m a n y act which would, i f know ingly p erm itted by any Power, constitute a violation o f neutrality
nej, ale rów nież w p r z y p a d k u „innego śro d k a p rz y m u su w ym ie rz o n eg o p r z e ciwko osobow ości p a ń s tw a ” - zakazu ingerencji w sp raw y d rugiego państw a. Jeżeli zatem cyb e rata k u nie m o ż n a zakwalifikować ja k o użycia siły zbrojnej, to m oże być o n p o tr a k to w a n y jako m ieszanie się w spraw y d rugiego państw a. Taki w niosek m oże w ynik ać z tego, że w jego zasięgu znalazły się instytucje i systemy decydujące o bezpieczeństwie państw a. Ergo - cy beratak p o ch o d z ąc y od sił zbrojnych lub inn y c h służb drugiego państw a, k tórego skutek, p o r ó w n y walny z użyciem siły zbrojnej lub groźby jej użycia albo użyciem inn e g o śro d k a przy m u su skierow anego przeciw ko osobow ości państw a, nastąp ił n a te ry to rium państw a n e u tra ln e g o , stanow i n aruszenie n e u tra ln o śc i i ro dzi o d p o w ie dzialność m iędzyna rodow ą .
Pam iętać należy ró w n ież o tym , że n e u tra ln o ść rodzi obow iązki nie tylko po stronie p a ń s tw uczestniczących w konflikcie zb rojnym , ale także p o s tr o nie pań stw a n eu tralnego. P rzede wszystkim p o w in n o o n o p o w strzy m a ć się od aktyw ności w cyberprzestrzeni, k tó ra stw arza korzyści dla jednej ze stro n wojujących. W szczególności zobow iązane jest d o za pobiegania cyb e rata k o m p rze p ro w ad z an y m z jego te ry to riu m przeciw ko stro n o m w ojującym . Z god n ie z art. 5 V K onwencji haskiej taki czyn należy u znać za sprze cz n y z n e u t r a ln o ścią i p ow inien być przez p a ń s tw o n e u tra ln e karany.
* * *
K onkludując, n e u tra ln o ść p a ń s tw a w cyberprzestrzeni nie jest expressis
verbis regulow ana p raw em haskim . K onw encje haskie, jak i ius in bello, o d
noszą się d o przestrze n i fizycznej i klasycznych konfliktów zbrojnych. M ogą w sto su n k u do cyberprzestrzeni co najwyżej być stosow ane o d p o w ie d n io 15. Nie m o ż n a je d n a k mów ić, że n e u tra ln o ść p a ń s tw a w sieci nie istnieje. T r u d ność sp row adza się do tego, że w cy b e rprzestrzeni nie m a gran ic p a ń s tw o wych, tradycyjnie określających zakres zw ierzchnictw a terytorialnego, a tym sam ym neutralności. D latego też za decydujący uzn a ć należy sk u te k p o r ó w nywalny z użyciem siły zbrojnej, jej groźby lub „innego śro d k a p r z y m u s u w y m ierzonego przeciw ko osobow ości p a ń s tw a ”, chociażby w p o staci usz k o d ze nia in fra stru k tu ry cybernetycznej, katastrofy, p araliżu adm in istra cji p a ń s tw o wej. W tym sensie zastosow anie m ają arty k u ły 1 V i XIII K onw encji haskiej, stanow iące o istocie n eu tra ln o śc i państw a. M im o to, w zw iązku ze specyfiką
15 Por. M .N . Schm itt, Cyberspace and In ternational Law: T he P en um bral M ist o f U ncertainty, H arvard Law Review F o ru m 2012-2013, Vol. 126, s. 176-180.
C. Neutralność
cyberprzestrzeni, a w tym sto su n k ó w m ięd zy n a ro d o w y c h w niej zachodzących, tradycyjne p ra w o dotyczące n eu tra ln o śc i p a ń s tw a m oże w ym agać szczególnej w ykładni, uw zględniającej tą specyfikę, a w n aw et m odyfikacji16. Dlatego też należałoby zastanow ić się n a d trak tato w y m u reg u lo w a n iem działalności p o d m io tó w p raw a m ię d z y n a ro d o w e g o w cyberprzestrzeni, a w tym neutralności p a ń s tw (byłaby to trzecia konw encja, po V i XIII K onw encji haskiej, n o r m u jąca kwestię n eu tra ln o śc i państw ow ej). Je dnak d o tego czasu lub d o m o m e n tu w ykształcenia się o d p o w ie d n ic h n o r m zw yczajowych w tym zakresie, należy bazow ać n a pojęciu n eu tra ln o śc i p a ń s tw a zd e finiow anym podczas Kongresu w iedeńskiego, a n astęp n ie ro zw iniętym w K onw encjach haskich.
, 6 Por. W. tleintschel von Heinegg, Territorial Sovereignty and N eutrality in Cyberspace, In ternational Law Studies 2013, Vol. 89, s. 144-145.
