• Nie Znaleziono Wyników

Regionalizacja tektoniczna Polski—Niż Polski

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Regionalizacja tektoniczna Polski—Niż Polski"

Copied!
9
0
0

Pełen tekst

(1)

Regionalizacja tektoniczna Polski — Ni¿ Polski

Pawe³ Henryk Karnkowski

1, 2

Tectonic subdivision of Poland: Polish Lowlands. Prz. Geol., 56: 895–903.

A b s t r a c t . Presented paper is a contribution to discussion about the tectonic regionalization in Poland. The Pol-ish Lowlands, located between the Baltic shore and the highlands of the southern and central Poland, is the area discussed here. In this region mainly the Quaternary and the Neogene deposits with thickness rarely over 300 m are exposed. On the sub-Cenozoic surface occur mainly Cretaceous, Jurassic and Triassic rocks. Structural forms of the Polish Lowlands are directly associated with the Permian-Mesozoic Polish Basin inverted at the beginning of Cenozoic time. It is worthwhile indicating here that not only the Polish Trough was inverted but also the distal part of this basin, distinguished now as the Fore-Sudetic Monocline. Subdivision of the Polish Lowlands into tectonic units on the sub-Cenozoic surface was shown on Fig. 1. In the mid-Polish area antyclinorium belts of north-west to south-east orientation are located. The basement of the Polish Basin is built of the pre-Permian deposits, tectonized during pre-Alpine phases. To analyze the geology of Poland in the sub-Permian architecture the proper tectonic map (Fig. 2) is required with only the units of first order marked. Debate on tectonics of Poland requires also a map of basement consolidation units (Fig. 3). Indispensable completion of the presented maps is a geological cross-section of the Polish Lowlands (Fig. 4). It is clear that tectonic regionalization of Poland (with special attention to the Polish Lowlands) should be demonstrated on the three basic maps here presented. Spatial (both horizontal and vertical) relations between tectonic units should be considered in the light of sedimentary basin analysis, i.e., searching processes and stages of the structural evolution which essentially contributed to the recent tectonic diversification in regional geology.

Keywords: regional subdivision, regional geology, Poland, Polish Lowlands, Polish Basin, tectonics, basement

O prowadzonych pod auspicjami Komitetu Nauk Geo-logicznych PAN pracach nad regionalizacj¹ tektoniczn¹ Polski dowiedzia³em siê od Profesora W³adys³awa Po¿ary-skiego jesieni¹ 2006 r. Profesor zaanga¿owa³ siê w tê pro-blematykê i poprosi³ mnie o dostarczenie potrzebnych mu map, przekrojów i profili geologicznych. W trakcie moich wizyt u Profesora przedyskutowaliœmy wiele kwestii geo-logicznych i mia³em okazjê zaprezentowaæ Panu Profeso-rowi swój punkt widzenia na niektóre zagadnienia zwi¹zane z przedmiotem regionalizacji tektonicznej Polski. Profesor z niektórymi moimi pogl¹dami siê nie zgadza³, ale zawsze traktowa³ sprawy otwarcie i ¿yczliwie. Ju¿ w trakcie pierw-szego napierw-szego spotkania zaproponowa³ mi wspó³pracê. Niestety, w marcu bie¿¹cego roku przerwa³a j¹ œmieræ Pro-fesora.

Ni¿ Polski to jednostka geograficzna obejmuj¹ca obszar Polski po³o¿ony pomiêdzy wybrze¿em Ba³tyku a pasem wy¿yn biegn¹cym od Lubelszczyzny poprzez obszar œwiê-tokrzyski a¿ po Jurê Krakowsko-Czêstochowsk¹. Z geolo-gicznego punktu widzenia Ni¿ Polski mo¿na wyró¿niæ jako obszar sedymentacji paleogeñsko-neogeñskiej o mi¹¿szo-œci osadów do 300 metrów. Pas wy¿yn pozbawiony jest takich utworów, co wskazuje na pewn¹ aktywnoœæ geody-namiczn¹ (wynoszenie obszaru wy¿yn i podleganie erozji). Szczegó³owa analiza zasiêgów wystêpowania osadów poszczególnych piêter paleogenu i neogenu (Piwocki, 2004) dostarcza niezbitych dowodów na dynamikê antyklinorium œródpolskiego czy tzw. wa³u metakarpackiego (Nowak, 1927). W rozwa¿aniach tektonicznych kenozoiczny etap historii tektonicznej Ni¿u Polskiego jest czêsto pomijany: mapy geologiczne utworów kenozoicznych s¹ ma³o uroz-maicone, a nawet monotonne.

Rozpoznanie geologiczne Ni¿u Polskiego na szersz¹ skalê rozpoczê³o siê dopiero po II wojnie œwiatowej. Przedwojenne zainteresowanie wynika³o przede wszyst-kim z porównania z Ni¿em Niemiecwszyst-kim, gdzie w XIX wie-ku w rejonie hanowerskim odkryto w utworach mezozoicznych z³o¿a ropy naftowej. W okresie przedwo-jennym najs³ynniejszym wydarzeniem geologicznym na Ni¿u Polskim by³ naturalny wyciek ropy naftowej w Kcyni na Kujawach (Paszkiewicz, 1936). Pojawienie siê w roku 1934 ropy naftowej w stawie parku miejskiego w Kcyni, i to w iloœci kilkuset litrów, zainteresowa³o ówczesne w³adze Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Wykonano sto-sowne analizy geochemiczne wêglowodorów i podjêto prace grawimetryczne, które doprowadzi³y do wykrycia wysadu solnego K³odawy. Do systematycznych prac geo-logicznych powrócono dopiero po 1945 r., lokuj¹c w K³odawie siedzibê Przedsiêbiorstwa Poszukiwañ Nafto-wych Pó³noc.

Podstawow¹ map¹ geologiczn¹ Ni¿u Polskiego jest mapa bez utworów kenozoicznych (np. Po¿aryski, 1979; Dadlez i in., 2000), jednak na takiej mapie nie widaæ granic Ni¿u Polskiego. Ponadto trzeba sobie uzmys³owiæ, ¿e na mapie geologicznej Polski bez utworów kenozoicznych przedstawiana jest powierzchnia o bardzo du¿ym zró¿nico-waniu hipsometrycznym. W pod³o¿u mioceñskiego zapa-dliska przedkarpackiego (g³ównie mioceñskiego) wystêpuje ona miejscami na g³êbokoœci ponad 5000 m p.p.m., a w Tatrach na wysokoœci ponad 2000 m n.p.m. Na Ni¿u Pol-skim wysokoœæ wystêpowania podkenozoicznej powierzchni strukturalnej waha siê od 300 m p.p.m. do 300 m n.p.m. (ró¿-nica wynosi zaledwie ok. 600 m).

W obrazie podkenozoicznym Ni¿u Polskiego zwraca uwagê asymetryczne, pasowe u³o¿enie wychodni utworów mezozoiku: w Polsce pó³nocno-wschodniej dominuj¹ utwory kredowe, w œrodkowej — jurajsko kredowe, a w czêœci po³udniowo-zachodniej — triasowe.

1

Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa

2

Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo, ul. Krucza 6/14, 00-537 Warszawa

(2)

Obraz podkenozoiczny by³ ju¿ dobrze znany w po³owie lat 50. XX w., gdy¿ do jego wykartowania wystarczy³y wiercenia o g³êbokoœci 200–300 metrów. Intensywny roz-wój badañ geologicznych, który nast¹pi³ w latach 1950–1996, przyczyni³ siê do znacznego zwiêkszenia zna-jomoœci wg³êbnej budowy Ni¿u Polskiego (Ksi¹¿kiewicz & Samsonowicz, 1953; Po¿aryski, 1956, 1974; Znosko, 1962, 1965, 1972, 1986, 1998; Ksi¹¿kiewicz i in., 1965; Oberc, 1967; Bogusz i in., 1969; Dadlez & Marek, 1974; Dadlez i in., 1994, 2000; Dadlez, 1997, 1998; P. Karnkow-ski, 1980, 1993; P.H. KarnkowKarnkow-ski, 1980, 1999, 2007; Po¿aryski, 1979; Po¿aryski & Dembowski, 1983; ¯eli-chowski, 1983; Po¿aryski & Karnkowski, 1992; Nawrocki & Poprawa, 2006). Dobitnym dowodem na to jest Atlas

geologiczny Polski: mapy geologiczne œciêcia poziomego

pod redakcj¹ Kotañskiego (1997). Obraz mapy geologicz-nej œciêcia poziomego na g³êbokoœci 500 m p.p.m. jest podobny do obrazu mapy bez utworów kenozoicznych, z tym ¿e na g³êbokoœci 500 m p.p.m. znaczna powierzchnia Polski pó³nocno-wschodniej oraz wyniesienie radomsz-czañskie, rozdzielaj¹ce synklinorium miechowskie od syn-klinorium ³ódzkiego, s¹ pozbawione utworów kredowych. Na g³êbokoœci 1000 m p.p.m. wychodnie utworów kredo-wych zajmuj¹ ju¿ tylko ok. 20% powierzchni kredo-wychodni kredy w obrazie podkenozoicznym, a poni¿ej 2000 m p.p.m. utwory kredy ju¿ prawie nie wystêpuj¹.

Obserwuj¹c zmieniaj¹ce siê wraz z g³êbokoœci¹ zasiêgi poszczególnych wydzieleñ stratygraficznych na Ni¿u Pol-skim mo¿na ³atwo stwierdziæ, ¿e kujawski segment anty-klinorium œródpolskiego jest najg³êbiej zanurzonym elementem strukturalnym po inwersji basenu polskiego. Dodatkowo, utwory mezozoiczne s¹ znacznie zaburzone (sfa³dowane) wskutek procesów halotektonicznych i halo-kinetycznych soli cechsztyñskich. Wa³y, poduszki, grze-bienie i diapiry solne formuj¹ mezozoiczne antykliny i wystêpuj¹ce pomiêdzy nimi synkliny. Ruch soli cechsztyñ-skich jest podstawowym mechanizmem zaburzaj¹cym u³o¿enie warstw utworów mezozoicznych w œrodkowej czêœci Ni¿u Polskiego. Zjawisko to jest dobrze zobrazowa-ne na przekrojach geologicznych P. Karnkowskiego (1980), gdzie wyraŸnie widaæ, ¿e utwory mezozoiczne Ni¿u Polskiego s¹ ukszta³towane w wiêksze i mniejsze fa³dy, natomiast powierzchnia podcechsztyñska (strop czerwonego sp¹gowca) lub sp¹g czerwonego sp¹gowca tworz¹ rozleg³e obni¿enie. Obecnie, dziêki wynikom badañ sejsmicznych i danym z g³êbokich otworów wiertni-czych, jest to dosyæ dok³adnie wykartowane i zobrazowane na mapach sporz¹dzanych w PGNiG z wykorzystaniem najnowoczeœniejszych technik kartograficznych (Kudre-wicz, 2007).

Strukturalna forma pod³o¿a permu na Ni¿u Polskim bezpoœrednio nawi¹zuje do basenu polskiego, czyli obsza-ru d³ugotrwa³ej subsydencji i gromadzenia osadów od per-mu po kredê w³¹cznie. Ruchy laramijskie doprowadzi³y do zakoñczenia sedymentacji i inwersji basenu polskiego. Warto tutaj podkreœliæ, ¿e inwersji uleg³a nie tylko bruzda polska, staj¹c siê antyklinorium œródpolskim, ale zosta³a wyniesiona równie¿ dystalna czêœæ basenu, tworz¹c mono-klinê przedsudeck¹. W miejscu basenu sedymentacyjnego powsta³ basen strukturalny (ang. structural basin), który w Polsce czasami zwiemy nieck¹. Uwagê na to zjawisko zwraca³ ju¿ Olewicz (1959) w swojej pracy zatytu³owanej

Baseny sedymentacyjne i strukturalne ziem Polski. W

cyto-wanej pracy znajduje siê wiele bardzo trafnych uwag i spo-strze¿eñ, jak np. stwierdzenie, ¿e basen wielkopolski (obecnie nazywany polskim) jest asymetryczny. Z ca³¹ pewnoœci¹ praca Olewicza (1959) nie powinna byæ zapo-mniana — warto j¹ cytowaæ przy okazji omawiania pogl¹dów na rozwój sedymentacji na obszarze Ni¿u Pol-skiego i jego tektoniki.

Poprzednie dywagacje sk³aniaj¹ równie¿ do podjêcia próby zdefiniowania terminu tektonika. Przez dziesi¹tki lat tektonika polska rozwija³a siê pod znacz¹cym wp³ywem literatury radzieckiej — przyk³adem mo¿e byæ podrêcznik

Geotektonika Chaina (1973), w t³umaczeniu prof. Z.

Kotañ-skiego. W œwiatowej terminologii u¿ywa siê czasem termi-nu geotektonika. W Rosji, a wczeœniej w Zwi¹zku Radziec-kim, od blisko piêædziesiêciu lat wychodzi czasopismo

Geotektonika (o miêdzynarodowym zasiêgu), a Elsevier

wydaje tomy specjalne Developments in Geotectonics. Jednak we wspó³czesnych podrêcznikach akademickich stosowany jest termin tektonika, pod którym rozumie siê ca³okszta³t zjawisk geologicznych formuj¹cych du¿e ele-menty geologiczne, takie jak oceany, kontynenty, ³añcuchy górskie itp. Czêœci¹ tektoniki jest geologia strukturalna, czyli nauka o strukturach geologicznych (nie tylko tekto-nicznych), ich geometrii i genezie. Przychylaj¹c siê do sto-sowanego na Zachodzie pojêcia tektonika, autor proponuje zdefiniowaæ go nastêpuj¹co: Tektonika — nauka o

pocho-dzeniu i rozwoju basenów sedymentacyjnych oraz proce-sach i produktach ich ewolucji strukturalnej. Definicja

obejmuje najszersze (globalne) spektrum zagadnieñ geolo-gicznych i podkreœla, ¿e ca³a informacja geologiczna jest zapisana w materiale skalnym, a wszystkie ska³y powstaj¹ w basenach sedymentacyjnych lub w wyniku procesów, które s¹ z nimi zwi¹zane.

Skoro mamy rozmawiaæ o regionalizacji tektonicznej, to powinno siê zdefiniowaæ podstawowy jej element — jednostkê tektoniczn¹. W ró¿nych s³ownikach i podrêczni-kach mo¿na znaleŸæ mniej lub bardziej rozbudowane jej definicje. Autor chcia³by zaproponowaæ nowy termin, któ-ry byæ mo¿e zostanie przychylnie przyjêty przez geologów w Polsce: Jednostka tektoniczna — jest to

trójwymiaro-wy zespó³ elementów strukturalnych powi¹zanych ze sob¹ genetycznie. Formu³uj¹c tê definicjê autor stara³ siê,

aby by³a jak najkrótsza, aby podkreœla³a przestrzenn¹ for-mê jednostki i zwi¹zki genetyczne elementów tej samej jednostki, odró¿niaj¹ce j¹ od jednostek s¹siednich.

Propozycja tektonicznej regionalizacji Ni¿u Polskiego i niektórych jednostek s¹siednich

Mapa jednostek tektonicznych w obrazie podkeno-zoicznym Ni¿u Polskiego (ryc. 1). Podstaw¹ do

geologicz-nego rozpoznania Ni¿u Polskiego jest znajomoœæ podkenozoicznej budowy geologicznej, a w szczególnoœci rozmieszczenie utworów kredy, które zajmuj¹ wiêkszoœæ powierzchni podpaleogeñskiej. Bardzo przydatna do roz-wa¿añ o rozmieszczeniu i mi¹¿szoœci kredy jest Mapa

strukturalna sp¹gu kredy w Polsce (Bogusz i in., 1969).

Zwarty zasiêg wystêpowania utworów kredy obejmuje ca³¹ œrodkow¹, pó³nocn¹ i wschodni¹ Polskê. Tradycyjnie wyró¿niane s¹ tutaj dwie jednostki: kraton wschodnioeuro-pejski (platforma wschodnioeuropejska) i niecka brze¿na (Po¿aryski, 1956, 1974; Dadlez, 1998).

(3)

Kryterium wyró¿niania granicy niecki brze¿nej od strony po³udniowo-zachodniej jest zasiêg utworów kredy, a od pó³nocno-wschodniej — izobata 600 m p.p.m (por. Po-¿aryski, 1956, 1974; Dadlez, 1998; Znosko, 1998). Zatem przyjêto ró¿ne kryteria wydzielania granic poszczególnych czêœci tej samej jednostki. To, czym w istocie jest niecka brze¿na, najlepiej obrazuj¹ przekroje geologiczne (np. P. Karn-kowski, 1980). Ze strukturalnego punktu widzenia, po³ud-niowe skrzyd³o niecki brze¿nej jest pó³nocno-wschodnim skrzyd³em antyklinorium œródpolskiego. Z kolei skrzyd³o pó³nocno-wschodnie niecki brze¿nej podlega³o tak nie-znacznym odkszta³ceniom, ¿e jego warstwy le¿¹ poziomo lub prawie poziomo i maj¹ zachowan¹ strukturê z okresu sedymentacji. W³aœnie ze wzglêdu na dualizm struktural-no-tektoniczny niecki brze¿nej nale¿y zrezygnowaæ z wydzielania tej jednostki w obrazie podkenozoicznym Ni¿u Polskiego i granicê pomiêdzy antyklinorium

œród-polskim a platform¹ wschodnioeuropejsk¹ postawiæ w strefie maksymalnej mi¹¿szoœci kredy. Jest to granica

jednoznaczna i ³atwa do wyznaczenia. Takie podejœcie ma równie¿ aspekt genetyczny. W podanej definicji jednostki tektonicznej autor podkreœli³ rolê genetycznych zwi¹zków pomiêdzy elementami strukturalnymi. Tutaj to siê dobrze potwierdza: utwory jury i kredy pó³nocno-wschodniego skrzyd³a antyklinorium œródpolskiego s¹ zespo³em jedno-stek strukturalnych utworzonym w tym samym akcie geo-dynamicznym — w odró¿nieniu od utworów mezozoicznych le¿¹cych dalej na wschód, na sedymentacjê których nie oddzia³ywa³a nawet inwersja basenu polskiego. I w koñcu mo¿e najwa¿niejszy argument. Tak wyznaczona nowa gra-nica NE antyklinorium œródpolskiego pokrywa siê w pod³o¿u wg³êbnym z zasiêgiem platformy wschodnioeuropejskiej. Jest to wiêc granica, która ma œcis³e konotacje z wiekiem konsolidacji pod³o¿a krystalicznego.

Warto te¿ zwróciæ uwagê na pas wychodni utworów kredowych po po³udniowo-zachodniej stronie antyklino-rium œródpolskiego. W granicach Polski ten ci¹g utworów kredowych nie ma wspólnej nazwy. Przez analogiê do

19 E° 15 E° 54 N° 50 N° 52 N° 23 E°

platforma wschodnioeuropejska

East European Platform

antyklinorium

pomorskie

Pomeranian

Anticlinorium

synklinorium

szczeciñsko--gor

zowskie

Szczecin-Gorzów

Synclinorium

synklinorium mogileñskie Mogilno Synclinorium

antyklinorium

kujawskie

Kujavian

Anticlinorium

synklinorium

³ódzkie

£ódŸ

Synclinorium

elewacja radomszczañ-ska Radomsko High G. Œw. HCM antyklinorium dolnego Sanu Lower San Anticlinorium antyklinorium szyd³owieckie Szyd³owiec Anticlinorium synklinorium miechowskie Miechów Synclinorium

KARPATY

CARPATHIANS

monoklina

przedsudecka

Fore-Sudetic

Monocline

Sudety Zachodnie Western Sudetes Sudety Wschodnie Eastern Sudetes niecka opolska Opole Trough niecka œródsudecka Intra-Sudetic Trough monoklina œl¹sko-krakowska Silesian-Cracow Monocline zapadlisko górnoœl¹skie Upper-Silesian

Foredeep PREDKARPZAPADLISKO

ACKIE

CARP ATHIAN FOREDEEP G. Œw. – Góry Œwiêtokrzyskie

HCM – Holy Cross Mountains

A

Ryc. 3 Fig. 3

B

19 E° 15 E° 23 E° 54 N° 50 N° 52 N°

Ryc. 1. G³ówne jednostki tektoniczne na powierzchni podkenozoicznej na Ni¿u Polskim i obszarach s¹siednich Fig. 1. Main tectonic units on the sub-Cenozoic surface of the Polish Lowlands and in the surrounding areas

(4)

antyklinorium œródpolskiego mo¿na by zaproponowaæ dla niego now¹ nazwê — synklinorium œródpolskie. Granice tej jednostki wyznacza³by zasiêg utworów górnej kredy. Tak zdefiniowana pó³nocno-wschodnia granica synklino-rium œródpolskiego jest zarazem po³udniowo-zachodni¹ granic¹ antyklinorium œródpolskiego. Obie jednostki sko-œnie przebiegaj¹ przez obszar Polski — od Pomorza Zachodniego na pó³nocy po Wschodni¹ Ma³opolskê na po³udniu. Na terenie Polski s¹ to jednostki tektoniczne pierwszego rzêdu. W ich obrêbie mo¿na wyró¿niæ mniej-sze elementy strukturalne, których charakterystyka indy-widualizuje poszczególne regiony tektoniczne. Nawi¹zuj¹c do niektórych wczeœniejszych nazw, antyklinorium œród-polskie mo¿na podzieliæ na: antyklinorium pomorskie,

antyklinorium kujawskie i antyklinorium szyd³owieckie,

które w swej osiowej, po³udniowej czêœci zawiera wychod-nie ska³ paleozoicznych Gór Œwiêtokrzyskich. Dalej ku po³udniowemu-wschodowi antyklinorium œródpolskie cho-wa siê pod mioceñskie utwory zapadliska przedkarpackie-go i pod Karpaty. Paleozoiczne utwory w zapadlisku przedkarpackim (przed³u¿enie Gór Œwiêtokrzyskich) tra-dycyjnie zwane jest antyklinorium dolnego Sanu (Karn-kowski & O³tuszyk, 1968). Granicê pomiêdzy antyklinorium kujawskim i antyklinorium szyd³owieckim postawiono w miejscu charakterystycznego rozszerzenia wychodni juraj-skich w po³udniowej czêœci antyklinorium œródpolskiego. Wzorowano siê tutaj m.in. na podziale Dadleza (1998).

Podzia³ synklinorium œródpolskiego na mniejsze jed-nostki jest bardziej z³o¿ony. Tradycyjnie wyró¿nia siê syn-klinoria: szczeciñskie, mogileñskie, ³ódzkie i miechowskie. Autor chcia³by zaproponowaæ trochê inny podzia³ synkli-norium œródpolskiego, zachowuj¹c jednak wiêkszoœæ nazw tradycyjnych. Synklinorium szczeciñskie, w obrêbie które-go jest wyró¿niany blok Gorzowa, proponuje nazwaæ obec-nie synklinorium szczeciñsko-gorzowskim. Taka nazwa jednoczeœnie œwiadczy³aby o spójnoœci terytorialnej jed-nostki i o dwudzielnoœci na ró¿ne strukturalnie czêœci. Nazwa synklinorium mogileñskie powinna byæ zachowa-na, ale nale¿a³oby trochê inaczej zlokalizowaæ granice tej jednostki z synklinorium szczeciñsko-gorzowskim i

syn-klinorium ³ódzkim (por. ryc. 1 i np. Dadlez, 1998).

Syn-klinorium ³ódzkie od po³udnia kontaktowa³oby z elewacj¹

radomszczañsk¹, której dok³adn¹ charakterystykê

przedsta-wi³ w swojej pracy Po¿aryski (1971). Dopiero za elewacj¹ radomszczañsk¹ by³oby synklinorium miechowskie, któ-rego po³udniowa granica chowa siê pod miocen zapadliska przedkarpackiego i Karpaty. Granice poprzeczne synklino-rium ³ódzkiego przed³u¿a³yby siê do granic antyklinosynklino-rium kujawskiego, wskazuj¹c na spójn¹ historiê tektoniczn¹ obu jednostek.

W obrêbie ka¿dej z wyró¿nionych jednostek synklino-rium i antyklinosynklino-rium œródpolskiego wystêpuj¹ elementy strukturalne ni¿szego rzêdu, synkliny i antykliny. Wiele z nich ma swoje regionalne nazwy, jak np. antyklina Ko³obrzegu, synklina Trzebiatowa, antyklina Kamienia Pomorskiego, antyklina Pi³y, antyklina Cz³opy, antyklina Szamotu³ czy np. antyklina Góry Leœnej w mezozoicznym obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich. S¹ to jednostki trzeciego rzêdu na Ni¿u Polskim. Z punktu widzenia regionalizacji tektonicznej maj¹ one podrzêdne znaczenie. Ich ranga roœnie w badaniach strukturalnych i geologii prospekcyj-nej.

Do synklinorium œródpolskiego od po³udnia przylega pas wychodni utworów jury i triasu nale¿¹cych do

mono-kliny przedsudeckiej, a w czêœci po³udniowo-wschodniej

— monokliny œl¹sko-krakowskiej. Od strony po³udnio-wej jednostki te granicz¹ z synklinorium pó³nocnosudec-kim, Sudetami Zachodnimi i Sudetami Wschodnimi, nieck¹ opolsk¹ i zapadliskiem górnoœl¹skim (zob. ¯elaŸniewicz & Aleksandrowicz, 2008).

Podsumowuj¹c zaproponowany w tym artykule podzia³ Ni¿u Polskiego na jednostki tektoniczne w obrazie podkenozoicznym, trzeba podkreœliæ podstawowe znacze-nie antyklinorium i synklinorium œródpolskiego jako jed-nostek kluczowych dla s¹siednich wydzieleñ. W tak przedstawionym podziale polska czêœæ platformy wschod-nioeuropejskiej ma dobrze udokumentowane za³o¿enia: bardzo s³abo zaburzone tektonicznie utwory paleozoiczne i mezozoiczne maj¹ pod³o¿e o konsolidacji prekambryj-skiej. Usuniêcie z dotychczasowych podzia³ów tzw. niecki brze¿nej i podzielenie jej na czêœæ zwi¹zan¹ geometrycznie i genetycznie z antyklinorium œrodkowopolskim i czêœæ zwi¹zan¹ z platform¹ wschodnioeuropejsk¹ czyni obraz bardziej spójnym i klarownym.

Mapa jednostek tektonicznych w obrazie podperm-skim Ni¿u Polskiego (ryc. 2). Ni¿ Polski to przede wszyst -kim utwory basenu polskiego. Pocz¹tek formowania siê tego basenu przypada na okres wczesnego permu. Wype³niaj¹ go utwory permomezozoiku nale¿¹ce do alpej-skiego piêtra strukturalnego. Aby lepiej zrozumieæ tektonikê Ni¿u Polskiego, trzeba pokusiæ siê o próbê wykonania mapy tektonicznej jednostek podpermskich tego regionu. Zagadnienie jest trudne, gdy¿ prawie wszystkie dane nie-zbêdne do tej kompilacji pochodz¹ jedynie z wierceñ lub badañ geofizycznych.

W latach 60. XX wieku Ni¿ Polski by³ penetrowany jeszcze niezbyt g³êbokimi otworami. Prace geologiczne prowadzono w Polsce pó³nocno-wschodniej a¿ po strefê Koszalin–Chojnice, a w Polsce po³udniowo-zachodniej w p³ytszych czêœciach monokliny przedsudeckiej. Ju¿ wtedy udokumentowano w strefie Koszalin–Chojnice sylurskie utwory fliszowe o du¿ej mi¹¿szoœci i du¿ych zaburzeniach tektonicznych, przypisywanych orogenicznym ruchom kaledoñskim (Znosko, 1965, 1986). W pod³o¿u po³udnio-wej monokliny przedsudeckiej udokumentowano równie¿ silnie zaburzone tektonicznie utwory fliszowe, ale wieku dolnokarboñskiego (¯elichowski, 1964, 1987). Sta³o siê oczywiste, ¿e pomiêdzy kaledonidami pomorskimi a wary-scydami przedsudeckimi trzeba bêdzie wyznaczyæ granicê kontaktu. Ju¿ w latach 60. XX wieku Znosko (1962) zapro-ponowa³ rysowaæ tê granicê mniej wiêcej zgodnie z pó³nocn¹ granic¹ monokliny przedsudeckiej. Podstaw¹ tej propozy-cji by³y g³ównie materia³y grawimetryczne. Tak narysowa-na granica pomiêdzy kaledonidami a waryscydami narysowa-na Ni¿u Polskim implikowa³a istnienie szerokiej strefy kaledoni-dów, biegn¹cej w poprzek Polski — od Pomorza Zachod-niego po Górny Œl¹sk i Ma³opolskê — chowaj¹cych siê pod zapadlisko przedkarpackie i Karpaty. Pogl¹dy te podziela³ i propagowa³ Dadlez (Dadlez i in., 1994). Naj-powszechniej znan¹ map¹ ilustruj¹c¹ ten pogl¹d jest wew-nêtrzna wklejka ok³adki podrêcznika Tektonika (Dadlez & Jaroszewski, 1994). O tym, ¿e sprawa nie by³a prosta, œwiadcz¹ przyk³ady z publikacji innych autorów.

(5)

Kluczo-wym zagadnieniem by³a geneza basenu permskiego. Po¿aryski i Brochwicz-Lewiñski (1979) pisali: Basen

cechsztyñski w Polsce w zasadzie odziedziczy³ formê mola-sowego basenu powaryscyjskiego i reprezentuje najbar-dziej wschodni¹ czêœæ Morza Pó³nocnego (Ziegler, 1978).

Oberc (1986) widzia³ to nastêpuj¹co: W górnym karbonie i

dolnym permie tworzy³y siê molasy i intruzje granitoidów i wulkanity. Ten etap w jakiœ sposób zwi¹zany jest z wary-scydami. Cechsztyn wykszta³cony platformowo wykazuje bardzo s³abe zwi¹zki genetyczne z waryscydami, ale wyraŸ-nie przestrzenne. Tylko wyraŸ-nieznaczne obszary jego wystêpo-wania siêgaj¹ poza obszar struktury waryscydów.

Przyto-czone cytaty s¹ œwiadectwem du¿ego zainteresowania genez¹ basenu polskiego i jego zwi¹zków z tektonik¹ pod³o¿a, która musia³a silnie warunkowaæ powstanie base-nu cechsztyñsko-mezozoicznego. W miarê dop³ywu coraz wiêkszej iloœci informacji z otworów wiertniczych i badañ sejsmicznych stawa³o siê coraz bardziej oczywiste, ¿e

czerwony sp¹gowiec nale¿y lokowaæ w tym samym piêtrze strukturalnym co cechsztyn, a pocz¹tku aktywnoœci tekto-nicznej basenu polskiego trzeba siê doszukiwaæ jeszcze w epizodach przedwulkanicznych wczesnego permu, a mo¿e nawet najpóŸniejszego karbonu (Karnkowski, 1997, 1999; Karnkowski & Rdzanek, 1982). Postêp w rozpoznaniu podpermskiego pod³o¿a Ni¿u Polskiego zosta³ dobrze udo-kumentowany na mapie geologicznej bez utworów keno-zoicznych, mezozoicznych i permskich (Po¿aryski & Dembowski, 1983). Na szkicu tektonicznym do³¹czonym do tej mapy wykreœlono takie jednostki, jak: epikaledoñsk¹ strefê platformow¹ czy m³odowaryscyjsk¹ strefê przedsu-deck¹. Na obszarze platformy wschodnioeuropejskiej wyró¿niono: syneklizê peryba³tyck¹, anteklizê mazur-sko-bia³orusk¹, obni¿enie podlasko-brzeskie i rów mazo-wiecko-lubelski. Dziesiêæ lat póŸniej zosta³a wydana nowa mapa ukazuj¹ca zasiêg waryscydów w Polsce (Po¿aryski & Karnkowski, 1992), na której front fa³dowañ

waryscyj-19 E° 15 E° 54 N° 50 N° 52 N° 23 E°

A

Ryc. 3 Fig. 3

B

19 E° 15 E° 23 E° 54 N° 50 N° 52 N°

synekliza

per

yba³tycka

synekliza podlaska

Peribaltic

Syneclise

antekliza

mazurska

Mazur

y Anteclise

Podlasie Syneclise

synklinorium

lubelskie

Lublin

Synclinorium

platforma e

pikaled

oñska

Epi-Caledonian

Platform

antyklinorium

œwiêtokr

zyskie

Holy

Cro

ss

Anti

clin

oriu

m

synklinorium

S³omnik

S³omniki

Synclinorium

zapadlisko górnoœl¹skie

waryscy

dy

Var

isc

ide

s

P. H. Karnkowski, 1999

Po¿aryski & Karnkowski, 1992 Narkiewicz & Dadlez, 2008

Dadlez i in., 1994 Upper Silesian Foredeep niecka œródsudecka Intra-Sudetic Trough

Ryc. 2. G³ówne jednostki tektoniczne na powierzchni podpermskiej na Ni¿u Polskim i obszarach s¹siednich Fig. 2. Main tectonic units on the sub-Permian surface of the Polish Lowlands and in the surrounding areas

(6)

skich zaznaczono dalej na pó³noc ni¿ na poprzedniej mapie. Podstaw¹ do przesuniêcia frontu by³y m.in. wyniki wierceñ Pi³a-1\IG-1, Byczyna-1 i Budziszewice-1. Pogl¹dy przedstawione na tej mapie spotka³y siê z silnym oddŸwiê-kiem w artykule Dadleza, Znoski i Kowalczewskiego (1994), w którym wymienieni autorzy podtrzymali pogl¹d o du¿o mniejszym zasiêgu waryscydów i istnieniu szero-kiego pasa kaledonidów, biegn¹cego w poprzek Polski (por. Dadlez & Jaroszewski, 1994).

Autor od 1974 r. zajmuje siê utworami czerwonego sp¹gowca na Ni¿u Polskim i od tego czasu sprofilowa³ kil-kaset otworów, zawsze zwracaj¹c uwagê na pod³o¿e dolne-go permu (Karnkowski & Rdzanek, 1982). Przydolne-gotowuj¹c monografiê dotycz¹c¹ czerwonego sp¹gowca w basenie polskim (P.H. Karnkowski, 1999) zestawi³ wszystkie swo-je dane archiwalne i dodatkowo bardzo wnikliwie przestu-diowa³ materia³y z obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich i Górnego Œl¹ska. Bazuj¹c na obserwacjach makroskopo-wych litologii, stopnia tektonizacji, diagenezy oraz oznak wstêpnego metamorfizmu, autor potwierdzi³ zasiêg wary-scydów zaznaczony na mapie Po¿aryskiego i Karnkow-skiego (1992), jednak zmieni³ przebieg tej granicy w rejonie na pó³noc od Gór Œwiêtokrzyskich i wprowadzi³ ma³e zmiany w rejonie czêstochowskim (P.H. Karnkowski, 1999).

PóŸn¹ jesieni¹ 1999 r. ukaza³a siê praca Krzemiñskie-go, który na podstawie szczegó³owych badañ petrograficz-nych potwierdzi³ wystêpowanie anorogeniczpetrograficz-nych utworów karboñskich w profilach otworów Studzienny G-2, Opocz-na PIG-2, tzn. w pó³nocnym obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzy-skich, i wystêpowanie orogenicznych ska³ waryscyjskich w profilach wierceñ Radwanów IG-1 i Budziszewice IG-1. Krzemiñski (1999) nie tylko rozdzieli³ obszary orogenicz-ne od anorogenicznych, ale równie¿ potwierdzi³ wystêpowa-nie zasiêgu waryscydów zgodwystêpowa-nie z sugestiami Po¿aryskiego i Karnkowskiego (1992), skorygowanymi trochê póŸniej przez P.H. Karnkowskiego (1999). Od pocz¹tku obecnego stulecia w wielu publikacjach jest cytowany w³aœnie ten wiêkszy zasiêg waryscydów w Polsce. Pogl¹d ten zosta³ równie¿ potwierdzony w pracy Narkiewicza i Dadleza (2008). Po³o¿enie zasiêgu waryscydów u ujêciu historycz-nym przedstawiono na ryc. 2.

Sporz¹dzaj¹c mapê podpermskich jednostek tektonicz-nych autor przyj¹³ taki sam zasiêg waryscydów na Ni¿u Polskim jak we wczeœniejszej monografii (Karnkowski, 1999). Obszar waryscydów nie jest na niej dzielony na stre-fê saksoturyñsk¹ i renohercyñsk¹, gdy¿ o ile w rejonie Sudetów podzia³ ten jest w du¿ej mierze udokumentowany, to na Ni¿u Polskim sprawa ta pozostaje nadal otwarta. Zakres niniejszego artyku³u nie pozwala na dok³adniejsze wyjaœnienie kwestii podzia³u waryscydów na czêœæ wew-nêtrzn¹ i zewwew-nêtrzn¹. Wed³ug autora, granica ta powinna byæ wyznaczona dalej na pó³noc ni¿ przyjmuj¹ to obecnie niektórzy naukowcy (np. Mazur i in., 2006) — w rejon uskoku Dolska czy wa³u wolsztyñskiego.

Na przedpolu waryscydów znajduje siê platforma

epi-kaledoñska. Pó³nocno-wschodni¹ granicê tej jednostki

stanowi krawêdŸ platformy wschodnioeuropejskiej. Po po³udniowo-wschodniej stronie orogenu waryscyjskiego autor proponuje wyró¿niæ: zapadlisko górnoœl¹skie,

syn-klinorium S³omnik i antysyn-klinorium œwiêtokrzyskie

(ryc. 2). Dwie ostatnie jednostki s¹ nowe i wymagaj¹ objaœnienia. W podpermskim obrazie geologicznym ma³opolski (Po¿aryski & Dembowski, 1983) widaæ dwa g³ówne obszary wystêpowania utworów paleozoicznych: po³udniowo-zachodni, gdzie dominuj¹ ska³y karboñskie i dewoñskie, oraz pó³nocno-wschodni — z przewag¹ ska³ dolnopaleozoicznych i prekambryjskich. W osiowej czêœci antyklinorium le¿¹ Góry Œwiêtokrzyskie, przez które prze-biega uskok œwiêtokrzyski. Od pó³nocnego wschodu anty-klinorium œwiêtokrzyskie kontaktuje wzd³u¿ strefy dys-lokacyjnej Ursynowa–Kazimierza z synklinorium lubel-skim, w którym na powierzchni podpermskiej wystêpuj¹ utwory górnego karbonu, a od po³udniowego zachodu z synklinorium S³omnik, w którym równie¿ na powierzchni podpermskiej wystêpuj¹ zwarte utwory karbonu (nazwa pochodzi od otworu S³omniki-1 z kilkusetmetrowym pro-filem utworów dolnokarboñskich).

W planie podkenozoicznym polska czêœæ platformy wschodnioeuropejskiej nie jest dzielona na mniejsze jed-nostki, natomiast w obrazie podpermskim wyraŸnie rysuj¹ siê du¿e struktury tektoniczne. S¹ to: synekliza

pery-ba³tycka, antekliza mazurska i synekliza podlaska, a w

po³udniowej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej

syn-klinorium lubelskie, które jest pozosta³oœci¹ dewoñsko-kar -boñskiego basenu lubelskiego. Takie lub zbli¿one do podanych nazwy jednostek funkcjonuj¹ w polskiej literatu-rze geologicznej od wielu lat. Pó³nocn¹ granicê synklino-rium lubelskiego wyznacza uskok Grójca, a pó³nocno--wschodni¹ — struktura Kocka. W ci¹gach atyklinalnych w obrêbie tego synklinorium poszukiwano z³ó¿ wêglowo-dorów (Karnkowski, 1993).

Przedstawiony podpermski podzia³ tektoniczny (ryc. 2) obejmuje tylko jednostki pierwszego rzêdu. Szczególnie obszar Lubelszczyzny, Ma³opolski i Górnego Œl¹ska daje podstawy do podzia³ów dok³adniejszych (drugiego, trze-ciego lub nawet czwartego rzêdu). Dobrym przyk³adem mog¹ byæ tu Góry Œwiêtokrzyskie, które mo¿na podzieliæ na strefê ³ysogórsk¹ i kieleck¹, w której mo¿na wyró¿niæ m.in. synklinorium klimontowskie, a w jego obrêbie poszczególne synkliny i antykliny, np. antyklinê chêciñsk¹ (zob. te¿ Konon, 2008).

Pó³nocna granica antyklinorium œwiêtokrzyskiego pokry-wa siê z pó³nocn¹ granic¹ antyklinorium szyd³owieckiego, a zachodnia granica synklinorium S³omnik z zachodni¹ granic¹ monokliny œl¹sko-krakowskiej. Ju¿ w poprzednim rozdziale zwrócono uwagê na to, ¿e te dwie laramijskie jednostki nie pasuj¹ do geologicznego pojêcia Ni¿ Polski. Wydaje siê oczywistym, ¿e równie¿ jednostek ni¿ej le¿¹cych nie powinno siê zaliczaæ do Ni¿u Polskiego. Tak samo wyraŸna odrêbnoœæ strukturalno-genetyczna synkli-norium lubelskiego od pozosta³ych jednostek polskiej czê-œci platformy wschodnioeuropejskiej powoduje, ¿e nale¿a³o by wydzieliæ tê jednostkê poza obrêbem Ni¿u Polskiego. W tej sytuacji Ni¿ Polski w ujêciu planu podpermskiego obejmowa³by syneklizê peryba³tyck¹, anteklizê mazursk¹ i syneklizê podlask¹, platformê epikaledoñsk¹ i waryscydy, ale bez Sudetów (i bez bloku przedsudeckiego). Widaæ zatem, ¿e do geograficznej nazwy Ni¿ Polski dosyæ dobrze dopasowuje siê pojêcie od lat u¿ywane w nomenklaturze geologicznej.

(7)

Mapa wieku konsolidacji pod³o¿a (ryc. 3). Na nie -których mapach tektonicznych Polski przedstawiono wiek konsolidacji pod³o¿a (np. Dadlez & Jaroszewski, 1994; Znosko, 1998). Ten sposób wizualizacji zagadnieñ tekto-nicznych jest zrozumia³y, gdy¿ piêtrowoœæ budowy struk-turalnej oraz wp³yw pod³o¿a na genezê i rozwój du¿ych jednostek regionalnych jest niepodwa¿alny. Podstaw¹ do regionalizacji tektonicznej jednostek skonsolidowanego pod³o¿a jest przyjêcie za³o¿enia, ¿e najm³odsze wydarze-nie orogeniczne mia³o warunki do szerokiego rozwoju pro-cesów dynamometamorficznych, w efekcie których powsta³y struktury geologiczne o okreœlonej (spójnej)

cha-rakterystyce, a wszystkie póŸniejsze zjawiska geologiczne rozwija³y siê ju¿ tylko w re¿imie platformowym.

Przedstawiona w niniejszym artykule mapa wieku kon-solidacji pod³o¿a Polski (ryc. 3) jest nieco zmodyfikowan¹ wersj¹ wczeœniej opublikowanej mapy (Karnkowski, 1999). Od koncepcji przedstawianych na mapach Dadleza i Jaroszewskiego (1994) oraz Znoski (1998) odró¿nia j¹ zde-cydowanie wydzielenie w Ma³opolsce prowincji o konsoli-dacji kadomskiej zamiast kaledoñskiej oraz wytyczenie wiêkszego zasiêgu pod³o¿a o konsolidacji waryscyjskiej, kosztem kaledoñskiej.

Kluczowym zagadnieniem jest ustalenie, jaki wp³yw na kszta³t jednostek m³odszych piêter strukturalnych mia³a regionalizacja jednostek skonsolidowanego pod³o¿a. Porównuj¹c mapê jednostek tektonicznych w obrazie pod-kenozoicznym i podpermskim Ni¿u Polskiego z map¹ wie-ku konsolidacji pod³o¿a (ryc. 1, 2 i 3) mo¿na zauwa¿yæ, ¿e z waryscydami i kaledonidami s¹ zwi¹zane: antyklinorium

pomorskie, antyklinorium kujawskie, synklinorium szczeciñsko-gorzowskie, synklinorium mogileñskie, syn-klinorium ³ódzkie i monoklina przedsudecka. Z waryscy-dami s¹ œciœle zwi¹zane Sudety. Z prowincj¹ o pod³o¿u kadomskim mo¿na wi¹zaæ antyklinorium szyd³owieckie, elewacjê radomszczañsk¹, synklinorium miechowskie, monoklinê œl¹sko-krakowsk¹, zapadlisko górnoœl¹skie, synklinorium S³omnik i antyklinorium œwiêtokrzyskie. Natomiast na pod³o¿u prekambryjskim (platforma wschodnioeuropejska) rozwija³a siê: synekliza peryba³tyc-ka, antekliza mazursperyba³tyc-ka, synekliza podlaska i synklinorium lubelskie.

Uwagi ogólne i dyskusja

Ni¿ Polski to — z geologicznego punktu widzenia — przede wszystkim permsko-mezozoiczny basen polski przekszta³cony w wyniku ruchów laramijskich w zespó³ jednostek tekto-nicznych, które s¹ dobrze czytelne na mapie geologicznej bez utworów kenozoicznych. Basen polski zosta³ utworzony g³ównie na pod³o¿u z³o¿onym z jednostek o konsolidacji paleozoicznej. Starsze jednostki maj¹ z kolei w swoim pod³o¿u ska³y krysta-liczne, w których jest zapisana pre-kambryjska historia geologiczna.

Regionalizacja tektoniczna ma z natury walor przestrzenny. Mapa jest tylko dwuwymiarowym sposobem wizualizacji jednostek tektonicznych. Pos³uguj¹c siê zestawami map mo¿emy jednak przybli¿yæ geoprze-strzenny obraz geologii wg³êbnej do rzeczywistoœci. Techniki komputero-we, a w szczególnoœci aplikacje GIS, w coraz wiêkszym stopniu umo¿liwiaj¹ nam wizualizacjê trójwymiarowej natu-ry jednostek geologicznych. Dobnatu-rym przyk³adem s¹ przetworzone w technice komputerowej mapy œciêcia poziomego pod redakcj¹ Kotañskiego (1997), któ-re zosta³y wzbogacone o nowe mo¿liwoœci wizualizacyjne i jako przestrzenne modele budowy geologicznej Polski s¹ prezentowane na stronie internetowej Pañstwowego Insty-tutu Geologicznego — http://www.pgi.gov.pl/. Bez wzglê-du na detalizacjê map geologicznych, zawsze bêdziemy potrzebowaæ map syntetycznych lub zgeneralizowanych, m.in. g³ównych jednostek tektonicznych.

Przedstawiona propozycja tektonicznej regionalizacji Ni¿u Polskiego i niektórych jednostek s¹siednich to próba œciœlejszego powi¹zania przestrzennego i genetycznego jednostek tektonicznych. Autor przyj¹³ pogl¹d, ¿e dla nauki prawda to zgodnoœæ faktów i ich upublicznionej inter-pretacji. Jednoczeœnie trzeba pamiêtaæ, ¿e w nauce nigdy nie ustala siê prawdy raz na zawsze. Prawda w nauce to proces ci¹g³ego d¹¿enia do jej odkrywania i udoskonalania.

Istotnym uzupe³nieniem prezentowanych w tym arty-kule map jest przekrój geologiczny przez Ni¿ Polski (ryc. 4), który podkreœla przestrzennoœæ jednostek tektonicz-nych. £atwo te¿ jest dostrzec zwi¹zki pomiêdzy stylem

PREKAMBRYJSKI PRECAMBRIAN WARYSCYJSKI VARISCAN KADOMSKI CADOMIAN A L P E JS K I A L PINE 19 E° 15 E° 54 N° 50 N° 52 N° 23 E° 19 E° 15 E° 23 E° 54 N° 50 N° 52 N° K A L E D O Ñ SKI C AL E DO NIAN

Ryc. 3. Mapa wieku skonsolidowanego pod³o¿a Fig. 3. Map of basement consolidation ages of Poland

(8)

strukturalnym poszczególnych jednostek wzglêdem blo-ków skorupy ziemskiej o ró¿nym wieku konsolidacji pod³o¿a.

Ni¿ Polski ma tê wyj¹tkow¹ zaletê, ¿e jest dosyæ dobrze spenetrowany wg³êbnie dziêki poszukiwaniom z³ó¿ wêglowodorów. Dane z otworów wiertniczych i wyniki badañ sejsmicznych daj¹ okazjê do analiz przestrzennych w regionalizacji tektonicznej. W Sudetach czy w Górach Œwiêtokrzyskich nie prowadzono tylu badañ wg³êbnych. Dobry i bardzo dobry stopieñ ods³oniêcia powierzchnio-wego nie jest niejednokrotnie poparty ¿adnymi danymi podpowierzchniowymi. W Karpatach, gdzie w ci¹gu ponad stu piêædziesiêciu lat powierzchniowych badañ geo-logicznych dokonano ogromnego postêpu, w trakcie porównywania wyników tych badañ z danymi wiertniczy-mi niejednokrotnie okazuje siê, ¿e nie s¹ one spójne. Trud-ne warunki terenowe i strukturalTrud-ne nie daj¹ z kolei w Karpatach dobrych obrazów sejsmicznych. Ma siê wra¿e-nie, ¿e przyroda broni swych tajemnic, uchylaj¹c tylko ich r¹bek.

W podanej na pocz¹tku niniejszego artyku³u definicji tektoniki autor podkreœli³ znaczenie basenu sedymentacyj-nego jako podstawowego elementu genetyczno-struktural-nego w dziejach Ziemi. To, co staramy siê zregionalizowaæ tektonicznie, jest w istocie pozosta³oœci¹ po basenach sedymentacyjnych. Dobra regionalizacja tektoniczna jest tylko etapem przejœciowym do rozwa¿añ basenowych. Zreszt¹ sam basen sedymentacyjny jest jak najbardziej regionaln¹ jednostk¹ tektoniczn¹: ma swoj¹ geometriê, genezê i ewolucjê, która odbywa siê w œcis³ym powi¹zaniu z dynamik¹ innych (wg³êbnych lub s¹siednich) elementów strukturalnych.

Rozwój analizy basenów sedymentacyjnych jako inter-dyscyplinarnej domeny badawczej w zakresie nauk o Zie-mi uzmys³owi³ nam potrzebê coraz wiêkszej integracji ró¿nych kierunków badawczych. Podjêcie dyskusji nad regionalizacj¹ tektoniczn¹ Polski jest wa¿nym elementem d¹¿enia do uzyskania spójnej wiedzy o genezie i rozwoju basenów sedymentacyjnych oraz procesach i produktach ich ewolucji strukturalnej. Autor podziela tutaj pogl¹d Nar-kiewicza i Dadleza (2008), ¿e rozmowa o jednostkach tek-tonicznych musi obejmowaæ równie¿ aspekt basenowy.

Przekonanie autora o potrzebie prawid³owego stoso-wania terminologii tektonicznej w Polsce ugruntowa³o siê kilka lat temu, gdy pisz¹c artyku³ o dewoñsko-karboñskich utworach Lubelszczyzny (Karnkowski, 2003) pozna³ pro-pozycjê Antonowicza i in. (2003), by w odniesieniu do

synkliny lubelskiej stosowaæ pojêcia z zakresu tektoniki fa³dowo-nasuwczej Appalachów. Przyjêcie tej propozycji spowodowa³oby przesuniêcie granicy orogenu waryscyj-skiego na obszar po³udniowo-wschodniej Polski, co oczy-wiœcie jest sprzeczne z danymi o budowie geologicznej tego obszaru i wprowadza niepotrzebny szum informa-cyjny. Aby œciœle odnieœæ siê do opisywanej sytuacji geo-logicznej, ju¿ na pocz¹tku artyku³u opublikowanego w

Przegl¹dzie Geologicznym autor (Karnkowski, 2003)

poda³ definicjê terminu basen lubelski i synklinorium

lubelskie. Chodzi³o o wyraŸne rozgraniczenie etapu

sedy-mentacji od okresu deformacji strukturalnej utworów tworz¹cych synklinorium lubelskie. A zatem basen

sedy-mentacyjny to pojêcie u¿ywane w odniesieniu do rozwoju

sedymentacji i subsydencji utworów paleozoicznych, a ter-minu synklinorium lubelskie u¿ywa siê w odniesieniu do strukturalnej (geometrycznej) formy wystêpowania oma-wianych formacji skalnych. W literaturze polskiej u¿ywa siê te¿ czasami terminu niecka (basen strukturalny).

Dyskusja na temat regionalizacji tektonicznej Polski staje siê dziœ konieczna. Œwiadczy o tym m.in. przyk³ad z tegorocznych egzaminów maturalnych z geografii. W zesta-wie rozszerzonym treœæ zadania 28 (2 pkt.) brzmia³a:

a) Uzupe³nij tabelê, wpisuj¹c obok ka¿dego z podanych

surowców nazwê jednostki tektonicznej, na obszarze której dany surowiec jest eksploatowany. Nazwy jednostek dobierz z podanych.

b) Podaj numery, którymi jednostki te oznaczono na mapie.

Do zadania za³¹czono mapê rozmieszczenia g³ównych jednostek tektonicznych Polski. Surowcami podanymi w tabeli by³y rudy miedzi i siarka — aby zdobyæ punkty, trze-ba by³o wskazaæ zapadlisko przedkarpackie (nr 16) i mono-klinê przedsudeck¹ (nr 13). Choæ punktowana, odpowiedŸ odnoœnie eksploatacji siarki nie do koñca jest poprawna, gdy¿ siarki w zapadlisku przedkarpackim ju¿ siê nie eks-ploatuje. Nie to jednak jest tutaj bulwersuj¹ce. Zdziwienie budzi do³¹czona do zadania przestarza³a mapa — pochodz¹ca prawdopodobnie jeszcze z pocz¹tku lat 60. XX wieku. Gdyby na maturze 2008 nale¿a³o wskazaæ jed-nostki, na obszarze których jest eksploatowany wêgiel kamienny, maturzysta mia³by pewien problem. Z pewnoœci¹ wskaza³by zapadlisko œl¹sko-krakowskie (nr 7), ale lokali-zuj¹c Zag³êbie Lubelskie, musia³by napisaæ niecka brze¿na, a chc¹c prawid³owo zlokalizowaæ Zag³êbie Dolnoœl¹skie wpi-sa³by Sudety. Na mapie do³¹czonej do zestawu pytañ matu-ralnych w 2008 r. nie by³o lubelskiej niecki wêglonoœnej (synklinorium lubelskiego) i niecki œródsudeckiej. Pytanie

1 2 3 4 5 6 7 8 [km] 0 V V V V D+C V D+C P1 T T T J J J T T Pz Pz Pz Pz Pz Cr P1 Cr Cr Cr Cen Cen Cr S S Cbr Cbr O O pod³o¿e prekambryjskie Pre-Cambrian basement kambr Cambrian ordowik Ordovician sylur Silurian kaledonidy Caledonides

osady platformy epikaledoñskiej

deposits of the epi-Caledonian Platform

waryscydy

Variscides

cechsztyn

Zechstein

czerwony sp¹gowiec

Rotliegend kredaCretaceous

kenozoik Cenozoic T triasTriassic jura Jurassic 100km PLATFORMA WSCHODNIOEUROPEJSKA

EAST EUROPEAN PLATFORM

ANTYKLINORIUM POMORSKIE POMERANIAN ANTICLINORIUM SYNKLINORIUM MOGILEÑSKIE MOGILNO SYNCLINORIUM MONOKLINA PRZEDSUDECKA FORE-SUDETIC MONOCLINE SYNKLINORIUM PÓ£NOCNOSUDECKIE NORTH-SUDETIC SYNCLINORIUM SUDETY ZACHODNIE WESTERN SUDETES W A RY SCYDY VA R ISCID E S K AL E D ON I D Y C AL E D ON I D E S sw NE A B V V P1 P1 P1

Ryc. 4. Przekrój geologiczny przez Ni¿ Polski Fig. 4. Geological cross-section of the Polish Lowlands

(9)

maturalne zosta³o przygotowane na podstawie podrêczni-ków aktualnie obowi¹zuj¹cych w liceach. Oznacza to, ¿e corocznie kilkaset tysiêcy uczniów szkó³ œrednich pos³ugu-je siê przestarza³¹ wersj¹ mapy g³ównych pos³ugu-jednostek tekto-nicznych Polski. Jest to wa¿ny sygna³ dla œrodowiska geologicznego do wypracowania nowej mapy g³ównych jednostek tektonicznych Polski, i to nie tylko na u¿ytek licealistów. Nowa mapa g³ównych jednostek tektonicz-nych powinna zapewniæ jakoœciowe i iloœciowe minimum informacji o regionalnych jednostkach tektonicznych Pol-ski i s³u¿yæ uczniom, studentom, geografom, geologom i geofizykom jako schemat pomocny we wszelkich ogól-nych rozwa¿aniach o tektonice Polski (por. Stupnicka, 1989; Mizerski, 2002).

Wnioski

1. Regionalizacja tektoniczna Ni¿u Polskiego powinna byæ przedstawiona na trzech podstawowych mapach — w obrazie podkenozoicznym, podpermskim i na mapie wieku skonsolidowanego pod³o¿a.

2. Wzajemne relacje pomiêdzy jednostkami tektonicz-nymi, zarówno w s¹siedztwie poziomym, jak i wg³êbnym, powinny byæ rozpatrywane w duchu analizy basenów sedymentacyjnych, czyli poszukiwania procesów i etapów ewolucji strukturalnej, które w sumie przyczyni³y siê do dzisiejszego zró¿nicowania regionalnego jednostek tekto-nicznych.

Literatura

ANTONOWICZ L., HOOPER R. & IWANOWSKA E. 2003 — Synkli-na lubelska jako efekt cienkoSynkli-naskórkowych deformacji waryscyjskich. Prz. Geol., 51: 344–350.

BOGUSZ W., NOWICKI M. & SOKO£OWSKI J. 1969 — Mapa strukturalna sp¹gu kredy w Polsce. Wyd. Geol.

CHAIN W.J. 1973 — Obszczaja gieotiektonika. Izd. Niedra. DADLEZ R. 1997 — Epicontinental basins in Poland: Devonian to Cretaceous — relationships between the crystalline basement and sedi-mentary infill. Geol. Quart., 41: 419–432.

DADLEZ R. (red.) 1998 — Mapa tektoniczna kompleksu cechsztyñsko-me-zozoicznego na Ni¿u Polskim. Pañstw. Inst. Geol.

DADLEZ R. & MAREK S. 1974 — General outline of the tectonics of the Zechstein-Mesozoic complex in central and northwestern Poland. Biul. Inst. Geol., 274: 111–148.

DADLEZ R. & JAROSZEWSKI W. 1994 — Tektonika. PWN. DADLEZ R., KOWALCZEWSKI Z. & ZNOSKO J. 1994 — Some key problems of the pre-Permian tectonics of Poland. Geol. Quart., 38: 169–189.

DADLEZ R., MAREK S. & POKORSKI J. (red.) 2000 — Mapa geolo-giczna Polski bez utworów kenozoiku. Pañstw. Inst. Geol.

KARNKOWSKI P. 1980 — Wg³êbne przekroje geologiczne przez Ni¿ Polski. Wyd. Geol.

KARNKOWSKI P. 1993 — Z³o¿a gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce, t. 1 — Ni¿ Polski, t. 2 — Karpaty i Zapadlisko Przedkarpackie. Wyd. GEOS, Kraków.

KARNKOWSKI P. & O£TUSZYK S. 1968 — Atlas geologiczny przedgórza Karpat polskich 1: 500 000. Wyd. Geol.

KARNKOWSKI P.H. 1977 — Analiza facjalna czerwonego sp¹gowca w pó³nocnej czêœci monokliny przedsudeckiej (rejon Poznañ–Œrem). Acta Geol. Pol., 27: 481–495.

KARNKOWSKI P.H. 1980 — Outline of tectogenesis of the platform cover in the Wielkopolska area (W Poland). Acta Geol. Pol., 30: 485–505.

KARNKOWSKI P.H. 1999 — Origin and evolution of the Polish Rotliegend Basin. Pol. Geol. Inst. Sp. Pap., 3: 1–93.

KARNKOWSKI P.H. 2003 — Karboñski etap rozwoju basenu lubel-skiego jako g³ówne stadium generacji wêglowodorów w utworach m³odszego paleozoiku Lubelszczyzny: wyniki modelowañ geologicz-nych (PetroMod). Prz. Geol., 51: 783–790.

KARNKOWSKI P.H. 2007 — Petroleum Provinces in Poland. Prz. Geol., 55: 1061–1067.

KARNKOWSKI P.H. & RDZANEK K. 1982 — Uwagi o pod³o¿u per-mu w Wielkopolsce. Kwart. Geol., 26: 327–340.

KONON A. 2008 — Regionalizacja tektoniczna Polski — Góry Œwiêtokrzyskie i regiony przyleg³e. Prz. Geol., 56: 921–926. KOTAÑSKI Z. (ed.) 1997 — Atlas geologiczny Polski: Mapy geolo-giczne œciêcia poziomego, 1: 750 000. Pañstw. Inst. Geol.

KRZEMIÑSKI L. 1999 — Anorogeniczne piaskowce karbonu z pó³nocno-zachodniego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 47: 978–986.

KSI¥¯KIEWICZ M. & SAMSONOWICZ J. 1953 — Zarys geologii Polski. PWN.

KSI¥¯KIEWICZ M., SAMSONOWICZ J. & RÜHLE E. 1965 — Zarys geologii Polski. Wyd. Geol.

KUDREWICZ R. (red.) 2007 — Mapa strukturalna powierzchni pod-permskiej w skali 1 : 1 000 000. Arch. PGNiG, Warszawa.

MAZUR S., ALEKSANDROWSKI P., KRYZA R. &

OBERC-DZIEDZIC T. 2006 — The Variscan Orogen in Poland. Geol. Quart., 50: 89–118.

MIZERSKI W. 2002 — Geologia Polski dla geografów. Wyd. Nauk. PWN. NARKIEWICZ M. & DADLEZ R. 2008 — Geologiczna regionaliza-cja Polski — zasady ogólne i schemat podzia³u w planie podkenozoicz-nym i podpermskim. Prz. Geol, 56: 391–397.

NAWROCKI J. & POPRAWA P. 2006 — Development of Trans-Euro-pean Suture Zone in Poland: from Ediacaran rifting to Early Palaeozoic accretion. Geol. Quart., 50: 59–76.

NOWAK J. 1927 — Zarys tektoniki Polski. Komitet Organizacyjny II Zjazdu S³ow. Geogr. i Etnogr., Kraków: 1–160.

OBERC J. 1967 — Podzia³ geologiczny Polski. Kwart. Geol., 11: 389–410.

OBERC J. 1986 — Kilka uwag o badaniach tektogenez kaledoñskiej i waryscyjskiej w Polsce. [W:] Historia ruchów tektonicznych na zie-miach polskich, cykl kaledoñsko-waryscyjski. Wyd. Uniw. Wroc³awskiego: 3–9.

OLEWICZ Z.R. 1959 — Baseny sedymentacyjne i strukturalne ziem Polski. Pr. Inst. Naft., 63: 1–44.

PASZKIEWICZ A. 1936 — Zagadnienie Wielkopolsko-Pomorsko-Ku-jawskiego Zag³êbia Naftowego. Kcynia, nak³adem autora.

PIWOCKI M. 2004 — Paleogen, Neogen. [W:] Peryt M.T. & Piwocki M. (red.), Budowa geologiczna Polski, t. I, Stratygrafia, cz. 3a, kenozo-ik, paleogen, neogen: 22–133.

PO¯ARYSKI W. 1956 — Podzia³ strukturalno-geologiczny Polski jako podstawa badañ. Prz. Geol., 4: 237–241.

PO¯ARYSKI W. 1971 — Tektonika elewacji radomskowskiej. Rocz. Pol. Tow., Geol. 41: 169–179.

PO¯ARYSKI W. 1974 — Podzia³ obszaru Polski na jednostki tekto-niczne. [W:] W. Po¿aryski (red.), Budowa geologiczna Polski, t. IV, Tektonika, cz. 1, Ni¿ Polski: 24–34.

PO¯ARYSKI W. (red.) 1979 — Mapa geologiczna Polski i obszarów przyleg³ych. Wyd. Geol.

PO¯ARYSKI W. & BROCHWICZ-LEWIÑSKI W. 1979 — O aulako-genie œrodkowopolskim. Kwart. Geol., 23: 271–290.

PO¯ARYSKI W. & DEMBOWSKI Z. 1983 — Mapa geologiczna Pol-ski i krajów oœciennych bez utworów kenozoicznych, mezozoicznych i permskich, 1 : 1 000 000. Inst. Geol.

PO¯ARYSKI W. & KARNKOWSKI P. 1992 — Tectonic map of Poland during the Variscan time. Wyd. Geol.

Przestrzenny model wg³êbnej budowy geologicznej Polski w skali

1: 500 000 — http://www.pgi.gov.pl/3d/

STUPNICKA E. 1989 — Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol. ZIEGLER P.A. 1978 — North-Western Europe: tectonics and basin development. Geol. Mijnbouw., 57: 589–626.

ZNOSKO J. 1962 — Obecny stan znajomoœci budowy geologicznej g³êbokiego pod³o¿a pozakarpackiej Polski. Kwart. Geol., 6: 485–511. ZNOSKO J. 1965 — Problem kaledonidów i granicy platformy pre-kambryjskiej w Polsce. Biul. Inst. Geol., 188: 5–72.

ZNOSKO J. 1972 — Jednostki tektoniczne Polski na tle tektoniki Europy. Biul. Inst. Geol., 252: 69–82.

ZNOSKO J. 1986 — Polish Caledonides and their relation to the other European Caledonides. Ann. Soc. Geol. Polon., 56: 33–52.

ZNOSKO J. (red.) 1998 — Atlas tektoniczny Polski. Pañstw. Inst. Geol. ¯ELANIEWICZ A. & ALEKSANDROWSKI P. 2008 — Regionali-zacja tektoniczna Polski — Polska po³udniowo-zachodnia. Prz. Geol., 56: 904–911.

¯ELICHOWSKI A.M. 1964 — Problemy litologii i sedymentologii dolnego karbonu w Polsce. Kwart. Geol., 8: 524–541.

¯ELICHOWSKI A.M. 1983 — Tektonika niecki brze¿nej i jej pod³o¿a miêdzy Warszaw¹ a Dêblinem w strefie uskoku Grójca. Biul. Inst. Geol., 344: 199–224.

¯ELICHOWSKI A.M. 1987 — Development of the Carboniferous of the SW margin of the East-European Platform in Poland. Prz. Geol., 35: 230–237.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Исповедник. Tym bardziej ubolewam, iż autorka z przyczyn nieznanych mi, nie sięgnęła do tego wydawnictwa, drugi tom bowiem jest wnikliwą analizą myśli teologicznej

The last chapter focuses on law as product of legislation. It proposes categori- zation of acts of law by range, author, and effect. It presents kinds of documents

Analizowana koncepcja sieci, umożliwia zapewnienie wyższego stopnia inte- gracji badań sieciowych w agrobiznesie i biobiznesie, dzięki czemu może przy- czynić się do

The criteria determin- ing factors that affect the purchase of ice cream, such as most selected flavour ice cream, favourite kind of family ice cream, most commonly selected family

Według Szul prosumpcja oznacza redefiniowanie roli konsumenta. Wpływa na rozwój produktów przez poszukiwanie nowych sposobów wykorzystywania istniejących produktów, tworzenie

Pasy te zanikają na wentralnym języczku płytki, gdzie przechodzą w drobny stereom, zaś w proksymalnej część płytki (szczególnie w części dorso-

Megasekwencja dolna zuni III zaczyna się cyklem transgresyjnym we wczesnym tytonie a kończy generalną regresją we wczesnym walanżynie.. Na całym obszarze

W artykule tym jest podjêta próba zaprezentowania ujed- noliconego podzia³u na jednostki tektoniczne obszaru obejmuj¹cego pod³o¿e platformy zachodnioeuropejskiej i krawêdŸ