Klasyczne i współczesne ujęcie procesów gospodarczych w organizacji

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 736. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Marek Jabłoński Katedra Metod Organizacji i Zarządzania. Klasyczne i współczesne ujęcie procesów gospodarczych w organizacji 1. Uwagi wstępne Spośród wielu rodzajów procesów uwzględnianych na gruncie literatury przedmiotu (m.in. procesów decyzyjnych, procesów uczenia się, procesów poznawczych, procesów pracy), szczególne miejsce zajmuje problematyka procesów gospodarczych organizacji. Dotyczą one podmiotów funkcjonujących na rynku (przedsiębiorstwa, instytucje użyteczności publicznej, jednostki samorządowe, organizacje non-profit), są pochodną zasady gospodarności oraz rzadkości zasobów organizacji w powiązaniu z koniecznością ich ekonomizacji. Celem procesów gospodarczych jest nadawanie przedmiotom pracy odpowiednich cech cenionych przez użytkownika (wewnętrznego i zewnętrznego), podlegających następnie wymianie. Niniejsze opracowanie jest próbą prezentacji klasycznych i współczesnych ujęć procesów gospodarczych organizacji. W ramach tak postawionego celu scharakteryzowano pojęcie procesu na gruncie dualistycznej koncepcji bytu realnego oraz ukazano ujęcia procesu na tle wybranych kierunków rozwoju teorii organizacji i zarządzania. 2. Proces w świetle dualistycznej koncepcji bytu realnego Różnorodność obserwowanych w otoczeniu współczesnych podmiotów gospodarczych, rzeczy i zjawisk rodzi pytanie, czy istnieje wspólne tworzywo będące osnową wszystkiego, co tworzy instytucjonalny porządek otoczenia biznesowego. W kontekście tak postawionego pytania wyłania się problematyka bytu organi-.

(2) Marek Jabłoński. 36. zacji, a więc zagadnienie dotyczące określenia tego, jaki on jest, jaką ma naturę i jakie są jego właściwości. Procesy to jedna z podstawowych – obok rzeczy, zdarzeń, relacji, cech i zbiorów – kategorii pojęciowych współczesnej filozofii. Procesy oraz rzeczy i zdarzenia najczęściej zalicza się do kategorii ontologicznych i traktuje jako indywidua – kategorie bazowe, do których odnosi się relacje, cechy i zbiory mające charakter relatywny. W konsekwencji określać można relacje między rzeczami, procesami i zdarzeniami, relacje między relacjami, cechami i zbiorami, cechy rzeczy, procesów i zdarzeń, cechy relacji cech i zbiorów, zbiory rzeczy, procesów, zdarzeń i zbiory relacji, cech i zbiorów [Krzyżanowski 1999, s. 151–152]. Na gruncie ontologii wykształciły się trzy główne doktryny, tj. reizm, ewentyzm i procesualizm. Reizm traktuje rzeczy jako ciała materialne, negując istnienie zdarzeń, procesów oraz relacji, cech i zbiorów. Z kolei w ontologii ewentystycznej podstawową kategorią bazową jest zdarzenie (lub zjawisko bądź stan rzeczy), a pozostałe kategorie traktowane są jako pochodne względem zdarzeń. Natomiast procesualizm za kategorię bazową uznaje jedynie proces, konstruując wokół niego pozostałe składniki bytu realnego. Każda z tych doktryn, konsekwentnie stosowana, w równym stopniu nadaje się do opisu rzeczywistości. Jednak żadna z nich według L. Krzyżanowskiego nie spełnia wystarczających wymagań stawianych przez naukę organizacji i zarządzania. Poddając analizie wyróżniane we współczesnej filozofii podstawowe kategorie za pomocą kryteriów stawianych realnym składnikom bytu, tj. fizykalną i czasoprzestrzenną określoność, samoistność, samodzielność, pochodność i zależność bytową, L. Krzyżanowski wskazuje, iż jedynie rzeczy (spośród rzeczy, procesów i zdarzeń) spełniają wyżej wymienione kryteria stawiane realnym składnikom bytu. Desygnatami filozoficznej kategorii rzeczy są: jednostki ludzkie, składniki przyrody oraz wytwory działania człowieka [Krzyżanowski 1999, s. 235]. Jednak tak rozumiana rzecz, jak wskazuje L. Krzyżanowski, nie może być jedyną bazową kategorią ontologiczną, gdyż na jej podstawie nie da się wyjaśnić zasad i sposobów złożenia, a tym samym przyczyn zmienności otoczenia organizacji. Traktując rzecz jako jedyną kategorię bazową, błędnie przyjęto by, że rzecz zmienia się „sama w sobie”. Stanowisko takie jest nie do zaakceptowania na gruncie nauk organizacji i zarządzania, gdyż podmiotem zarządzania organizacjami jest człowiek traktowany jako triada ciało–umysł–duch. Zastanawiać może, czy jeden rodzaj bytu wyczerpuje całokształt rzeczywistości organizacji, czy może konieczna staje się identyfikacja kilku rodzajów bytu, tak aby objąć wszystkie klasy i modele organizacji i na tej podstawie formułować sposoby ich doskonalenia oraz zarządzania. O ile w przypadku tradycyjnych klas organizacji, tj. organizacji przedtaylorowskiej, taylorowskiej, human relations czy zhumanizowanej, omawianą problematykę można traktować jako w większości rozstrzygniętą przez badaczy organizacji, to wątpliwość ta staje się szczególnie podniosła, biorąc pod uwagę nowoczesne modele organizacji, a w szczególności organizację uczącą się, wirtualną, fraktalną czy inteligentną. .

(3) Klasyczne i współczesne ujęcie procesów gospodarczych…. 37. Poddając analizie pozostałe pojęcia uważane przez współczesną filozofię za podstawowe, tj. relacje, cechy i zbiory, L. Krzyżanowski dokonał następnie dekompozycji tych trzech kategorii na sześć subkategorii: stosunki i oddziaływania, cechy względne i własności, zbiory mnogościowe i mereologiczne. W rezultacie wskazał, iż jedynie subkategoria oddziaływań spełnia kryteria stawiane realnym składnikom bytu [Krzyżanowski 1999, s. 236]. Status przedmiotu w sensie ontologicznym należy przyznać oddziaływaniom ze względu na ich obiektywność i konkretność oraz samoistność i samodzielność. Oddziaływania jako samodzielne bytowo pozostają jednak zależne od rzeczy, uzależnione są bowiem od uposażenia „materialnego” oddziałujących na siebie obiektów [Krzyżanowski 1999, s. 167]. Desygnatami oddziaływań są wzajemne oddziaływania (interakcje) lub współdziałania materialne, energetyczne, informacyjne, które spajają rzeczowe składniki organizacji w zorganizowane całości (układy) oraz powodują zachodzenie zmian we własnościach rzeczy [Krzyżanowski 1999, s. 236]. Kategorie rzeczy i oddziaływań są konieczne i wystarczające do skonstruowania świata organizacji oraz wyjaśnienia zasad, sposobu i przyczyn jego złożoności [Krzyżanowski 1999, s. 237]. Tym samym badacz ten, stojąc na gruncie umiarkowanego realizmu ontologicznego, zaproponował dualistyczną koncepcję bytu realnego, czyli dwukategorialną ontologię. Zasadza się ona na stwierdzeniu, że oddziaływania są obiektywne, gdyż zachodzą na mocy praw przyrody i praw rządzących zachowaniem się ludzi: ekonomicznych i socjologicznych [Krzyżanowski 1999, s. 166], oraz efektywne, ponieważ przynoszą konkretne zmiany we wzajemnie oddziałujących na siebie rzeczach. Są one samodzielne, gdyż nie muszą koniecznie współistnieć z oddziałującymi rzeczami, choć są pochodne i zależne od ich uposażenia jakościowego [Krzyżanowski 1999, s. 236]. W konsekwencji rzeczywistość składa się z przedmiotów, którymi są rzeczy i oddziaływania. Bez rzeczy nie ma oddziaływań, bez oddziaływań nie ma rzeczy. Ich współwystępowanie w realnym bycie stanowi o jego złożoności i zmienności [Krzyżanowski 1999, s. 169]. W świetle dualistycznej koncepcji bytu realnego L. Krzyżanowskiego, procesów nie można zaliczyć do kategorii ontologicznych – stanowią one jedną z wielu kategorii epistemologicznych. Procesy nie są samodzielnymi całościami, bez względu na to, czy traktuje się jako zbiory wydarzeń, czy jako ciągi zmian. W rzeczywistości organizacji nie istnieje nic takiego jak procesy oderwane od swego podłoża. Organizując procesy, trzeba je dostosować do istniejących bądź zamierzonych cech statycznie rozpatrywanych struktur rzeczy, w których mają one przebiegać [Zieleniewski 1976, s. 56]. Innymi słowy, nie jest możliwy przebieg procesów bez zaistnienia rzeczy, które są ich „nosicielami”, wewnątrz których, wśród których lub wokół których dokonują się procesy [Krzyżanowski 1999, s. 163–164, 180]..

(4) 38. Marek Jabłoński. Ponadto nie istnieje żadna obiektywna zasada pozwalająca na oddzielenie jednych procesów od innych, a więc wskazanie, co z obrębu rzeczywistości, w jakiej dokonuje się dany proces, do niego należy, a co jest już innym procesem. Jest to kwestia arbitralnych przesądzeń, zależnych od celu badań i zastosowanych zabiegów poznawczych [Krzyżanowski 1999, s. 164]. Kryteriami wyróżniania procesów mogą być: charakter oddziaływań, których skutkiem są zmiany własności przedmiotów, rodzaje tych przedmiotów, charakter związków przyczynowych, na mocy których zachodzą oddziaływania, rodzaj własności, tj. jakości materialnych ulegających zmianom, powtarzalność zmian, ich częstotliwość, regularność. W związku z tym, procesy cechuje intencjonalna dowolność ich określoności, a więc arbitralność przesądzeń o wyróżnieniu, rozgraniczeniu jednych procesów od innych oraz niesamodzielność bytowa procesów wobec przedmiotów [Krzyżanowski 1999, s. 179–180]. 3. Ujęcie procesów na tle wybranych kierunków rozwoju teorii organizacji i zarządzania 3.1. Ujęcia tradycyjne. Problematyka procesów podejmowana była już przez pionierów organizatoryki. W swych pracach koncentrowali się na różnych aspektach funkcjonowania organizacji. Początkowo analizowano procesy produkcyjne (prace wykonawcze), później obejmowano usprawnieniami coraz większy zakres procesów zachodzących w przedsiębiorstwach z perspektywy m.in. ekonomicznej, psychologicznej, socjologicznej. Przykładowo, F. Taylor analizował głównie procesy produkcyjne, formułując prawa racjonalnej pracy z myślą o zwiększeniu wydajności procesów produkcyjnych i ulepszeniu organizacji przedsiębiorstwa. Wprowadził prawo podziału pracy, standaryzację narzędzi i zalecał posługiwanie się odpowiednimi materiałami. H. Fayol koncentrował się przede wszystkim na problemach samego zarządzania (kierowania) przedsiębiorstwem oraz zespołami zorganizowanymi. Do swej teorii wprowadził pewne elementy wiedzy z dziedziny biologii, psychologii i socjologii, proponując zbiór funkcji zarządzania oraz zasad-wskazań, które gwarantowały sprawność procesu zarządzania przedsiębiorstwem. K. Adamiecki, podobnie jak F. Taylor, zajmował się organizacją pracy produkcyjnej. Usprawnianie procesów przedsiębiorstwa na podstawie praw Adamieckiego (w tym prawa podziału pracy i prawa koncentracji) dotyczyło nie tylko sfery organizacji, ale także kwestii ekonomicznych oraz problemów psychologicznych. Znany jest jako twórca różnych praw, z których najbardziej eksponowane jest prawo harmonii dotyczące koordynacji procesów pracy zespołowej. Zharmonizowanie polega na dokładnym doborze współpracujących jednostek i uzgodnieniu czasów ich.

(5) Klasyczne i współczesne ujęcie procesów gospodarczych…. 39. działania. Kładzie się tu nacisk na koordynację nie tylko czynnika ludzkiego, ale również czynnika ludzkiego i środków technicznych. Harmonizacja działań miała na celu taki podział pracy w zespole, aby maksymalnie wykorzystać czas jej uczestników. W tym znaczeniu można tu dostrzec pewną zbieżność z wynikami, do których doszedł Gantt. Natomiast czołowym reprezentantem analizy procesów pracy zespołów zorganizowanych z uwzględnieniem zagadnień psychologicznych i socjologicznych był E. Mayo. Badacz ten zwrócił uwagę na rolę nieformalnych grup w przedsiębiorstwie, które wpływają na wydajność procesów w nie mniejszym stopniu niż organizacja formalna i warunki technologiczne. Cechą wspólną tego kierunku było to, że jego przedstawiciele, podejmując problematykę organizowania procesów, nie wychodzili poza granice organizacji, traktując je jako „systemy zamknięte”. Klasycy organizacji i zarządzania proponowali rozwiązywać problemy organizatorskie poprzez określanie zadań do wykonania, bazując przy tym na funkcjach i specjalnościach zawodowych. Podejście procesowe stosowano zwłaszcza w odniesieniu do analizy funkcjonowania i projektowania systemów wytwórczych. Procesy narzucały reżim wykonawczy, by wymusić standardowy, odgórnie zaprojektowany sposób realizacji. Były one wykonywane zawsze tak samo i oparte na zasadzie bezwzględnej eliminacji wszelkich odchyleń [Grajewski 2004]. W konsekwencji procesy opisywano poprzez cele, sekwencje czynności oraz wykonawców, co przyczyniło się do wyróżnienia wielu ich rodzajów i typów, np. procesów produkcyjnych, logistycznych, obsługi klienta [Podejście… 2004]. I tak, proces produkcyjny opisuje poszczególne operacje wykonywane podczas wytwarzania produktu [Waters 2001, s. 20]. Stanowi on „(…) uporządkowany przebieg kolejnych, wzajemnie uzależnionych działań człowieka, który za pomocą środków pracy (narzędzi, maszyn i urządzeń) przetwarza przedmioty pracy (…) w wyroby o odpowiednich, uprzednio ustalonych cechach użytkowych”. Wśród procesów produkcyjnych wyróżnia się pięć grup operacji: technologiczne, kontrolno-pomiarowe, transportowe, magazynowe i konserwacyjne [Słownik… 1991, s. 125]. Proces logistyczny to ciąg działań związanych z zaopatrzeniem i transportem dóbr i usług przedsiębiorstwa służących spełnianiu celów przedsiębiorstwa na rynku. Natomiast procesy obsługi klienta obejmują realizację zamówień, sprzedaż, usługi posprzedażowe i serwisowe, zmierzają do spełniania oczekiwań klienta w bezpośrednich kontaktach przedsiębiorstwo–klient. Klasyczne podejście procesowe umożliwia dekompozycję procesów produkcyjnych, logistycznych czy obsługi klienta na procesy niższego rzędu, stanowiące uszczegółowienie celu głównego. W takim rozumieniu można wyszczególnić, zależnie od woli organizatora, dowolną liczbę procesów, m.in. proces sprzedaży, serwisowania. W okresie późniejszym problematyka usprawniania procesów zachodzących w przedsiębiorstwach podporządkowana była kierunkom, w których rozwijała się.

(6) 40. Marek Jabłoński. teoria organizacji i zarządzania. Wyszczególnić można m.in. podejście uwzględniane w ramach szkoły empirycznej, podkreślające kluczową rolę menedżerów w zakresie zarządzania przedsiębiorstwem i usprawniania procesów gospodarczych. Szczególny nacisk kładzie się tu na problemy pracy kierowniczej, relacje między człowiekiem a podsystemem technicznym organizacji, na dobór, ocenę i rozmieszczenie kadr w strukturach organizacyjnych, na sprawy centralizacji i decentralizacji [Teoria… 1979, s. 49–50]. Warto w tym miejscu wspomnieć o teorii wzrostu przedsiębiorstwa Edith Penrose, która wyjaśnia, że zasoby przedsiębiorstwa stają się unikalne i cenne dla otoczenia, o ile są interaktywnie zespalane w procesach i procedurach organizacyjnych zarządzanych przez menedżerów działających zespołowo (por. [Penrose 1959]). Koncepcja ta nabiera szczególnie istotnego znaczenia w dobie aktualnego zainteresowania problematyką wiedzy organizacyjnej i skumulowanych doświadczeń menedżerskich w rozwoju ich kompetencji oraz usprawnianiu procesów gospodarczych organizacji, zwłaszcza uczących się i opartych na wiedzy. Do niniejszego kierunku rozwoju teorii organizacji i zarządzania zaliczyć można również koncepcje i modele organizacji i zarządzania powstałe w ramach ujęcia zasobowego. Teoria zasobowa w badaniach nad strategią organizacji koncentrowała się na wewnętrznych zasobach i zdolnościach firmy, postrzegając je jako źródła przewagi konkurencyjnej [Ławrynowicz 2004]. Wskazała różnice między trwałymi, ukrytymi, ludzkimi a nieożywionymi zasobami firmy, traktując wiedzę, informacje oraz zdolności organizacji jako kluczowe zasoby przedsiębiorstwa. W takim znaczeniu zasoby firmy można uważać za strategiczne, gdy są cenne, rzadkie i trudne do imitacji. W świetle tej koncepcji wartość zasobów firmy zależy zarówno od organizacyjnych możliwości ich wykorzystania, jak i od zdolności menedżerów do ich identyfikacji, rozwoju i ukształtowania w taki sposób, aby rozbudowywały one kluczową kompetencję organizacji [Horton 2002]. Zasobowa teoria przedsiębiorstwa przyjmuje, iż kluczowe kompetencje niezbędne dla wypracowania przewagi konkurencyjnej organizacji należy wykształcić wewnątrz przedsiębiorstwa. Z kolei technologie mogą być pozyskane z otoczenia w formie outsourcingu. W świetle tej teorii przedmiotem inwestycji i szczególnego zainteresowania ze strony przedsiębiorstwa powinny być talenty (zwłaszcza ludzkie) leżące u podstaw rdzennych zdolności organizacji [Hai-Ming, Ku-Jun 2003]. Kolejny kierunek w teorii organizacji to szkoła systemów społecznych, której cechą charakterystyczną jest traktowanie organizacji jako pewnego systemu – całości składającej się z podsystemów. W znaczeniu systemowym proces to „pasmo zachowań stanowiące system i pełniące funkcje wywołania zdarzeń będącego celem” [Ackoff 1973] za: [Mesjasz 2000, s. 40]. Elementami wiążącymi podsystemy organizacji są: procesy komunikacji, procesy równowagi i procesy podej-.

(7) Klasyczne i współczesne ujęcie procesów gospodarczych…. 41. mowania decyzji. Zgodnie z założeniami szkoły systemów społecznych, głównym czynnikiem integrującym organizację jest jej cel [Teoria… 1979, s. 49–50]. Do twórców tego kierunku zaliczyć można C. Bernarda i H.A. Simona. C. Bernard podkreślał rolę czynników zachowań pracowników w procesie zarządzania przedsiębiorstwem [Wren, Greenwood 1998, s. 166], natomiast H. Simon analizował procesy decyzyjne w aspekcie ograniczonej racjonalności [Simon 1991]. Zgodnie z założeniami szkoły systemów społecznych, dowolny system poprzez zachodzące w nim procesy połączony jest z innymi systemami. Wynikiem wzajemnych interakcji systemów będących pochodną więzi organizacyjnych jest ich dostosowanie i zharmonizowanie. Stosując takie podejście w optymalizacji działań przedsiębiorstwa, badać należy przepływy materiałów i informacji w przekroju różnych funkcji i specjalności, analizując wejścia procesu, dokonywane transakcje oraz wyjścia, czyli efekty procesu w postaci wyrobu finalnego lub niezakończonego produktu, przekazywanego do następnego procesu jako wejścia. Każdy proces w takim układzie posiada klientów zewnętrznych lub wewnętrznych oraz zbywalne produkty. Zatem w realizację poszczególnych procesów zaangażowanych jest wiele pionów funkcjonalnych i specjalności, a każdy proces regulowany może być za pomocą stosunków klient–dostawca. Przyjęcie takiego sposobu analizy i usprawniania procesów gospodarczych organizacji jest konsekwencją stosowania odpowiedniego metodologicznego podejścia do problemów organizacji, pewnej postawy oraz konkretnej metody wraz z procedurą systemową dla podejmowania decyzji w procesach organizacyjnych. Podejście systemowe w usprawnianiu procesów gospodarczych organizacji umożliwia uświadomienie sobie szeregu konsekwencji, jakie ma ono dla metod organizacji i zarządzania, w tym dla procesu podejmowania decyzji w procesach. Zapewnia przez to całościowy wgląd w istotę funkcjonowania organizacji w otoczeniu umożliwiając zharmonizowanie poszczególnych jej części ze sobą, całą organizacją i otoczeniem przedsiębiorstwa. W teorii organizacji i zarządzania dostrzega się również dążność do wykorzystania nauk ścisłych, w tym matematycznych, a w procesach organizacji i zarządzania – technologii informacyjno-komunikacyjnych. Ten kierunek roz Na gruncie literatury przedmiotu występuje wiele klasyfikacji procesów gospodarczych organizacji (por. [Zimniewicz 2003], [Manganelli, Klein 1998], [Trzcieniecki 1979]). Jedną z nich jest podział procesów zachodzących w organizacjach na procesy przepływu informacji, materiałów i procesy komunikacyjne. Procesy komunikacyjne związane są z komunikacją ludzką wewnątrz organizacji oraz między innymi organizacjami otoczenia. Stanowią one spoiwo zarówno działań organizacyjnych na wielu poziomach zarządzania, jak i pozostałych dwóch typów procesów organizacyjnych (przepływu informacji i materiałów). Procesy komunikacyjne – wyznaczając sprawność procesów przepływu materiałów i informacji – są pierwotne wobec nich. Te trzy rodzaje procesów są obecne w każdych organizacjach, bez względu na wielkość, lokalizację czy branże, w jakich funkcjonują. Można je również wyszczególnić w ramach każdego procesu gospodarczego. Szerzej zob. [Dervitsiotis 2002]. .

(8) 42. Marek Jabłoński. woju teorii organizacji i zarządzania interesuje się przede wszystkim sposobami i środkami służącymi do usprawniania zarządzania. Kierunek ten nie jest jednolity, występuje tu tendencja do wyodrębnienia się różnych dyscyplin pomocnych w procesach organizowania przedsiębiorstw. W usprawnieniach organizatorskich pomocne okazały się modele cybernetyczne stosowane do konstruowania układów organizacyjnych składających się z uporządkowanych elementów, i wykorzystanie przy tym koncepcji sprzężenia zwrotnego, polegającej na wzajemnym oddziaływaniu układów. Ponadto zespolenie dorobku powstałego na gruncie cybernetyki z technologiami informacyjno-komunikacyjnymi dało podstawę do automatyzacji nie tylko procesów organizacyjnych (np. produkcyjnych, logistycznych, informacyjnych), ale także pewnych dziedzin organizacji i zarządzania. Dotyczy to zwłaszcza dziedzin, w których do podejmowania optymalnych decyzji niezbędne jest uzyskanie w krótkim czasie odpowiedniej ilości informacji o dużym stopniu szczegółowości, sklasyfikowanej według określonych kryteriów [Teoria… 1979, s. 50–51]. W ramach tego kierunku w procesach organizacji i zarządzania następuje implementacja także systemów bazujących na teorii zbiorów rozmytych ( fuzzy sets theory) i zespolenie ich z automatyzacją procesów (zob. [Carlsson, Federizzi�� , Fullér 2004]). W szczególności aparat zbiorów rozmytych znajduje zastosowanie w wieloetapowych procesach, w których występują pewne elementy „miękkości”, tzn. cele nie są dokładnie zdefiniowane, wiele ważnych zmiennych jest trudnych do określenia, a istotną rolę odgrywa niepewność zachowania się systemu [Witkowski 2000, s. 271]. Metody przetwarzania informacji oparte na koncepcji zbiorów rozmytych są szczególnie użyteczne, gdy dany proces rzeczywisty nie posiada modelu matematycznego lub model matematyczny procesu jest zbyt skomplikowany w stosunku do potrzeb czy możliwości oraz gdy mamy do czynienia z niedokładną informacją [Łachwa 2001, s. 7, 11]. Wykorzystywanie w organizacji i zarządzaniu zmiennej lingwistycznej (podstawowego zagadnienia teorii zbiorów rozmytych), sieci neuronowych oraz dorobku cybernetyki i informatyki daje podstawy do konstruowania systemów sztucznej inteligencji – samouczących się. W przypadku systemów sztucznej inteligencji (które niekiedy mogą być analizowane jako „odrębne” organizacje) i instytucji funkcjonujących w oparciu o takie systemy powstaje wątpliwość, czy jest to wciąż obiekt badań mieszczący się w dziedzinie nauk o zarządzaniu, przy założeniu, że systemy sztucznej inteligencji działają na podstawie procesów organizacyjnych będących rezultatem umyślnego działania człowieka. Obiekty takie zaliczać się będą do obszaru zainteresowań teorii organizacji i zarządzania, o ile zostały stworzone przez ludzi i w których skład – obok innych komponentów (przyrodniczych i technicznych) zawsze wchodzą ludzie. Przy czym oba te warunki muszą być spełnione, gdyż według J. Zieleniewskiego „rzeczy zorganizowane, w których w skład nie wchodzą ludzie, choćby człowiek.

(9) Klasyczne i współczesne ujęcie procesów gospodarczych…. 43. był ich organizatorem, znajdują się poza bezpośrednim zasięgiem teorii organizacji i zarządzania” [Zieleniewski 1981, s. 276–278]. 3.2. Ujęcie współczesne. Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania zwróciły uwagę na konieczność nowego podejścia do tej kategorii ekonomicznej i szerszego spojrzenia na problematykę zarządzania procesami gospodarczymi. Znalazło to wyraz w rozwijającym się współcześnie nurcie zarządzania procesowego, który koncentruje się na systemie relacji wewnątrzorganizacyjnych projektowanych wokół przebiegających procesów oraz dynamicznych oddziaływaniach między zasobami przedsiębiorstwa w celu maksymalizowania wartości przekazywanej do otoczenia (dla klientów, dostawców i odbiorców, interesariuszy itp.). W ramach tego nurtu powstały teorie procesu stworzone na gruncie szkoły systemów społecznych. Ogólnie teorie procesów poprzez integrujące podejście do zarządzania określają, w jaki sposób poszczególne podsystemy organizacji mają być zorganizowane, aby organizacja mogła osiągać założone cele, w tym wypracować przyjętą strategię [Wajda 2003, s. 204]. Źródła współczesnego podejścia procesowego można odnaleźć już w pracach J. Zieleniewskiego, który pisał, iż „we wszystkich przypadkach celowego organizowania struktur pojmowanych statycznie powinno się je organizować (…) ze względu na procesy, które mają w nich przebiegać. Rozczłonkowanie instytucji, ich strukturę przestrzenną, strukturę zależności jednych komórek od drugich, proporcje ich wielkości (…) należy dostosować do zamierzonej charakterystyki i struktury «przebiegów» organizacyjnych. Tylko w ten sposób można zapewnić «współprzyczynianie się części do powodzenia całości»” [Zieleniewski 1976, s. 55]. Współczesny nurt zarządzania procesowego syntetyzując dorobek teorii organizacji i zarządzania, w szczególności kierunek klasyczny, szkołę empiryczną i szkołę systemów społecznych oraz kierunek bazujący na naukach matematycznych i technologiach informacyjno-komunikacyjnych, nie zmienił celów tradycyjnego podejścia procesowego do zarządzania organizacją (wysoki poziom niezawodności w działaniu). Zmienił się jednak radykalnie zakres i sposób interpretacji metodologii podejścia procesowego, a także poszerzono komponenty składowe organizacji określanej jako organizacja procesowa. Procesy we współczesnej organizacji są kategorią jakościowo różną od procesów klasycznych (m.in. kierunkują wykonawców na inicjatywę, zarówno realizacyjną, jak i innowacyjną, w przeciwieństwie do klasycznych formuł bazujących na statycznych procedurach), ponadto coraz częściej zarządza się nimi za pomocą technik nowej generacji (IT i Internet) [Grajewski 2004]. Związek współczesnego podejścia procesowego z dorobkiem klasycznym widoczny jest również w silnym zakorzenieniu filozofii organizacji funkcjonalnej w praktyce działania przedsiębiorstw, w których systemy produkcyjne organizowane są często wokół zautomatyzowanych i skom-.

(10) 44. Marek Jabłoński. puteryzowanych procesów produkcyjnych, natomiast systemy zarządzania wciąż działają w oparciu o założenia funkcjonalne [Grajewski 2000]. Uzasadnieniem powyższego niech będzie pogląd K. Perechudy, który wskazuje, że na obecnym etapie rozwoju praktyki i teorii organizacji i zarządzania trudno jest całkowicie wyeliminować podejście funkcjonalne. W konsekwencji traktować je należy jako punkt wyjścia do przekształcenia funkcji w procesy, przechodząc z pionowego na poziomy układ zarządzania organizacją [Perechuda 1999, s. 44]. W ramach szkoły systemów społecznych, oprócz systemowych modeli organizacji szczególnego znaczenia nabierają instytucjonalne i neoinstytucjonalne teorie firmy. W centrum uwagi tych szkół znajdują się nie tyle instytucje sensu stricto, lecz mechanizmy, sposoby i ramy zbiorowych działań przedsiębiorstw. Zgodnie z tymi podejściami postuluje się dostosowanie struktur do pożądanych mechanizmów stymulujących dostosowanie podmiotów gospodarczych do otoczenia. Firmy nie są traktowane jak „czarne skrzynki” – homogeniczne i atomistyczne jednostki (szkoła klasyczna i neoklasyczna), lecz jako podmioty rynkowe o określonych cechach, zachowaniach i strukturze, zdolne do uczenia się zarówno na podstawie własnych doświadczeń, jak i od innych [Świadek 2005]. Podejście procesowe w zarządzaniu organizacjami, jako propozycja organizowania zasobów przedsiębiorstwa wokół procesów, służy efektywniejszemu zarządzaniu przedsiębiorstwem, zwłaszcza w obliczu postępującej dynamiki otoczenia współczesnych organizacji. Dynamika wewnętrzna przedsiębiorstwa determinowana przez przebiegi organizacyjne umożliwia decydentom przedsiębiorstw kreowanie zmian w organizacji, stymulując przez to również uczenie się przedsiębiorstw, doskonalenie ich podsystemów czy działalności innowacyjnej. Poprzez powiązanie procesów gospodarczych z otoczeniem organizacji możliwe jest „przeniesienie” dynamiki zmian otoczenia do organizacji służącej dostosowaniu działań i zachowań organizacyjnych do wymogów i potrzeb rynkowych. Ten transfer „zmienności otoczenia”, niezbędny przy dostosowaniu się organizacji, możliwy jest dzięki zdolności przedsiębiorstwa do pozyskiwania, przetwarzania, wykorzystywania i kwestionowania informacji przebiegających równolegle z zachodzącymi procesami i łączących wykonawców i klientów procesu (wewnętrznych i zewnętrznych). W konsekwencji procesy wewnątrzorganizacyjne zespalane są z relacjami nawiązywanymi z innymi podmiotami rynkowymi, stanowiąc podstawę ich współdziałania. Przebieg procesów gospodarczych organizacji w otoczeniu biznesowym poprzez kooperacje z innymi instytucjami rynkowymi powoduje tym samym rozmywanie się granic współczesnych organizacji. W konsekwencji otoczenie wchodzi do organizacji, a organizacja obejmuje swym zasięgiem przestrzeń, w której mogą występować nawet potencjalne źródła jej przewagi konkurencyjnej. W efekcie takich tendencji często niemożliwe jest rozgraniczenie sfery oddziaływań członków organizacji od sfery, w której pośrednio lub bezpośrednio.

(11) Klasyczne i współczesne ujęcie procesów gospodarczych…. 45. decyzje podejmowane są przez zewnętrznych uczestników gry rynkowej. Jednak bez względu na podmiot decyzyjny, procesy organizacyjne przenikają otoczenie organizacji, pobierając zasoby niematerialne, strumienie rzeczowe i informacyjne po to, aby w rezultacie interakcji w strukturze organizacji przekształcić je w mierzalne efekty założone w planach przedsiębiorstw. Można wskazać wiele procesów przebiegających w otoczeniu instytucji rynkowych przekraczających granice organizacji i otoczenia. „Hammer i Champy podają przykład (…) procesu, w którym wytwórcy i sprzedawcy wspólnie planują swoją pracę. Sprzedawca – sieć marketów Wall-Mart – powierzył całość gospodarki zapasami pieluch producentowi – Procter&Gamble. Ten, dzięki stałemu dostępowi do bazy danych sprzedawcy, może (…) śledzić stan zaopatrzenia w poszczególnych punktach sprzedaży i na bieżąco dowozić brakujące partie towaru” [Unold 2000, s. 29]. Podobnie procesy obsługi klientów w instytucjach finansowych integrują klienta z procesem powodując, że np. osoba korzystająca z bankomatu staje się integralnym wykonawcą i adresatem procesu, przez co wyznacza równocześnie efektywność tego procesu. Klient dokonujący operacji wypłaty pieniędzy z bankomatu wchodzi do wnętrza organizacji, co odwzorowane jest w systemach księgowo-rachunkowych banku. Proces ten jest uruchamiany poprzez decyzję klienta. Powyższe przykłady ilustrują, że coraz więcej procesów współczesnych organizacji charakteryzuje się tym, iż klient jest ich integralnym uczestnikiem na równi m.in. z pracownikami przedsiębiorstwa. W niektórych procesach organizacyjnych jedynie klient zdolny jest oddać istotę i specyfikę wartości generowanej w procesie. Współczesne metody organizacji i zarządzania procesami gospodarczymi organizacji dużą wagę przykładają także do koncepcji Business Intelligence, w tym informacji zarządczej, wywiadu gospodarczego, systemu wiedzy biznesowej, inteligentnej analizy danych. Business Intelligence pozwala optymalnie wykorzystywać zasoby niematerialne przedsiębiorstwa poprzez wszechstronną analizę problemów oraz sprawdzanie (symulację) efektów i elastyczne reagowanie na zmiany otoczenia. Metody Business Intelligence bazują na aplikacjach informatycznych, często przetwarzają informacje stosując logikę zbiorów rozmytych i wnioskowanie przybliżone [Kochański 2005], szerzej: [Carlsson, Federizzi, Fullér 2004]. 4. Uwagi końcowe Organizacje jako całości zorganizowanego działania służą osiąganiu zamierzonych celów, którym podporządkowane są funkcje, systemy, struktury, więzi, procedury organizacyjne, czy w końcu zespoły pracownicze osadzone w procesach, powiązane procesami i przyczyniające się do powodzenia całości na skutek zachodzących procesów. W ramach poszczególnych szkół, kierunków i nurtów zarządzania zawsze aktualne były zagadnienia związane z projekto-.

(12) 46. Marek Jabłoński. waniem i usprawnianiem procesów organizacyjnych. Dynamizują one bowiem rzeczywistość organizacyjną, umożliwiają analizę przyczynowo-skutkową zmian w organizacji i jej składowych elementach w poszczególnych jednostkach czasu. Ponadto – uwzględniając dualistyczną koncepcję bytu realnego przyjmującą, iż w znaczeniu ontologicznym przedmiotami składającymi się na rzeczywistość organizacji są rzeczy i oddziaływania – proces jako kategoria epistemologiczna odzwierciedla uporządkowane według określonego kryterium (np. celu, funkcji, zasięgu, czasu) oddziaływania między rzeczami (zasobami organizacji), determinując efektywność generowania wartości przedsiębiorstwa. Sposób uporządkowania według danego kryterium oddziaływań powodujących zmiany w rzeczach i oddziaływaniach wpływa na sprawność owego uporządkowania, a więc procesu. Projektowanie i usprawnianie procesów cechuje się względną dowolnością ograniczoną jedynie prawami przyrody i prawami rządzącymi zachowaniem się ludzi, stąd to, w jaki sposób decydenci organizacji uszeregują oddziaływania między przedmiotami, decyduje o sprawności zarządzania organizacją. Literatura Ackoff R. [1973], O systemie pojęć systemowych, „Prakseologia”, nr 2 (46). Dervitsiotis K.N. [2002], The Importance of Conversations-for-action for Effective Strategic Management, „Total Quality Management”, vol. 13, nr 8. Carlsson C., Federizzi M., Fullér R. [2004], Fuzzy Logic in Management, Kluwer �� Academic�� Publishers, Boston–Dordrecht–London. Grajewski P. [2004], Organizacja procesowa – współczesne wyzwania, „Przegląd Organizacji”, nr 12. Grajewski P. [2000], Procesowe transformacje w organizacji, „Przegląd Organizacji”, nr 4. Hai-Ming C., Ku-Jun L. [2003], The Measurement of Human Capital and its Effects on the Analysis of Financial Statements, „International Journal of Management”, vol. 20, nr 3. Horton S. [2002], The Competency Movement [w:] Competency Management in the Public Sector, red. S. Horton, IOS Press. Kochański T. [2005], Informacja i wiedza w koncepcji Business Intelligence, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa”, nr 11. Krzyżanowski L.J. [1999], O podstawach kierowania inaczej: paradygmaty, modele, metafory, filozofia, metodologia, dylematy, trendy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Łachwa A. [2001], Rozmyty świat zbiorów, liczb, relacji, faktów, reguł i decyzji, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa. Ławrynowicz M. [2004], Ujęcie zasobowe zzl a przewaga konkurencyjna i wyniki działalności firmy, „Zarządzanie Zasobami Ludzkimi”, nr 1. Mangenelli P., Klein M. [1998], Reengineering, PWE, Warszawa..

(13) Klasyczne i współczesne ujęcie procesów gospodarczych…. 47. Mesjasz C. [2000], Determinanty i modele procesów negocjacji kredytowych pomiędzy bankiem a przedsiębiorstwem, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków. Penrose E. [1959], Theory of the Growth of the Firm, Oxford University Press, Oxford. Perechuda K. [1999], Metody zarządzania przedsiębiorstwem, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław. Podejście procesowe w zarządzaniu [2004], red. M. Romanowska, M. Trocki, t. 1, SGH, Warszawa. Simon H.A. [1991], Bounded Rationality and Organizational Learning, „Organizational Science”, vol. 2, nr 1. Słownik ekonomiki i organizacji przedsiębiorstwa [1991], red. S. Biczyński, B. Miedziński, PWE, Warszawa. Świadek A. [2005], Kategoria instytucjonalizmu w tworzeniu regionalnych systemów innowacyjnych, „Przegląd Organizacji”, nr 7–8. Teoria organizacji i zarządzania [1979], M. Jełowiecki, W. Kieżun, Z. Leoński, B. Ostapczuk, PWN, Warszawa. Trzcieniecki J. [1979], Projektowanie systemów zarządzania, PWN, Warszawa. Unold J. [2000], Reengineering procesów zarządzania przedsiębiorstwem, „Przegląd Organizacji”, nr 9. Wajda A. [2003], Podstawy nauki o zarządzaniu organizacjami, Difin, Warszawa. Waters D. [2001], Zarządzanie operacyjne – towary i usługi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Witkowski T. [2000], Decyzje w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Naukowo‑Techniczne, Warszawa. Wren D.A., Greenwood R.A. [1998], Management Innovators: The People and Ideas that Have Shaped Modern Business, Oxford University Press, New York. Zieleniewski J. [1976], Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji i kierowania, PWN, Warszawa. Zieleniewski J. [1981], Organizacja i zarządzanie, wyd. 7, PWN, Warszawa. Zimniewicz K. [2003], Współczesne koncepcje i metody zarządzania, PWE, Warszawa. The Classical and Modern Understanding of Economic Processes in Organisations The purpose of this article is to present classical and modern understanding of economic processes in organisations. To this end, the author describes the process concept based on the dualistic concept of real existence and depicts the process against the background of selected trends in the development of organisational and management theories. In particular, the author describes how the process is understood by the pioneers of organisational science (F. Taylor, K. Adamiecki, H. Gantt, H. Fayol, and E. Mayo). He also compares the process approach to the empirical school, the social systems school, and the trend based on the pure sciences, including mathematics..

(14)