Kapitał ludzki jako determinanta innowacyjności gospodarki

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 786. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Dariusz Firszt Katedra Ekonomii Stosowanej. Kapitał ludzki jako determinanta innowacyjności gospodarki 1. Wstęp Rozwój kapitału ludzkiego wpływa na przebieg procesów gospodarczych w dwojaki sposób – nie tylko przez podnoszenie produktywności pozostałych czynników wytwórczych, ale również w wyniku poprawy tempa wdrażania rozwiązań innowacyjnych. Innowacje natomiast, w zgodnej opinii współczesnych ekonomistów, uznawane są za główny czynnik rozwoju ekonomicznego, decydujący o pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw i całych gospodarek oraz dynamice wzrostu gospodarczego. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie znaczenia kapitału ludzkiego jako czynnika determinującego poziom innowacyjności gospodarki. Poddano zatem analizie przebieg procesu innowacyjnego, zidentyfikowano czynniki wpływające na poszczególne jego etapy i na ich tle przedstawiono rolę kapitału ludzkiego w działalności innowacyjnej. Następnie wskazane zostały komponenty kapitału ludzkiego istotne dla podnoszenia zdolności innowacyjnej podmiotów gospodarczych. Przeprowadzone badania zmierzają do udowodnienia tezy, że stymulowanie innowacyjności gospodarki wymaga odpowiedniego zaprogramowania procesu inwestycji w kapitał ludzki, ze szczególnym uwzględnieniem jego aspektów jakościowych. 2. Innowacyjność gospodarki i jej determinanty „Innowacyjność” jest terminem pochodnym w stosunku do pojęcia „innowacja”. Formułowanie precyzyjnych uwag na temat innowacyjności gospodarki, zarówno w kontekście jej poziomu, jak i determinant, wymaga zatem przyjęcia.

(2) 70. Dariusz Firszt. określonej definicji innowacji. Należy bowiem zaznaczyć, że mimo wielu badań i analiz dotyczących społeczno-ekonomicznego wymiaru innowacji termin ten nie doczekał się jednej, powszechnie akceptowanej definicji, a autorzy poruszający to zagadnienie proponują często własne określenia i klasyfikacje. W niniejszym artykule przyjęto, że innowacja to wdrożona w gospodarce korzystna zmiana w obrębie produktów, procesów wytwarzania bądź metod organizacji i zarządzania. Aby zmiana mogła być uznana za innowację, nie musi być nowością na skalę światową – wystarczy, że stanowi nowość dla wdrażającego ją podmiotu. Nie musi to być również zmiana radykalna. Jako innowacje będą traktowane zarówno zmiany przełomowe i zaskakujące, jak i ewolucyjne zmiany o charakterze usprawniającym. Przyjęcie stanowiska co do wymagań stawianym innowacjom w zakresie nowości i radykalności jest istotne w kontekście rozważań na temat czynników określających tempo ich wdrażania. W zależności od podejścia do tych kwestii nieco inny będzie zestaw oraz znaczenie poszczególnych czynników. Innowacyjność najczęściej definiowana jest jako gotowość i zdolność jednostek i organizacji do poszukiwania, wdrażania i upowszechniania innowacji [Pomykalski 2001, s. 18; Francik 2003, s. 69; Bal-Woźniak 2004, s. 20]. Powyższa definicja nie rozstrzyga, czy zdolność ta ma charakter potencjalny, czy też ma być urzeczywistniona w postaci konkretnych efektów gospodarczych. Innowacyjność jako cecha charakteryzująca podmioty może być zatem rozumiana na dwa sposoby. Pierwszy, węższy, utożsamia innowacyjność z określoną postawą, charakteryzującą się kreatywnością, otwartością na zmiany bądź też skłonnością do ryzyka. Podejście szersze, przyjęte w niniejszym artykule, akcentuje skutki ilościowe działalności organizacji, np. w postaci liczby wdrożonych innowacji w danym okresie czy też udziału nowych produktów w sprzedaży [Francik 2003, s. 69]. W tym ujęciu innowacyjność utożsamiana jest z aktywnością czy też efektywnością innowacyjną. Przyjmując drugie podejście, łatwo przenieść pojęcie innowacyjności na całą gospodarkę, innowacyjność gospodarki będzie bowiem wynikową innowacyjności poszczególnych przedsiębiorstw. Innowacja, rozumiana jako akt wprowadzenia zmiany o wyżej określonych właściwościach, jest kluczowym elementem w procesie innowacyjnym [Popławski 1995, s. 30]. Do zidentyfikowania czynników wpływających na tempo wdrażania innowacji w przedsiębiorstwach, przekładających się na innowacyjność gospodarki, niezbędna jest analiza przebiegu tego procesu i jego uwarunkowań. Nie jest to zadanie łatwe, ponieważ proces innowacyjny jest złożonym ciągiem zdarzeń i działań o różnorodnym charakterze. Składają się na niego nie tylko czynności o charakterze koncepcyjnym, w szczególności badania naukowe, ale również działania produkcyjne, przedsięwzięcia organizacyjne, operacje finansowe itd. Obserwacja praktyki gospodarczej, szczególnie od drugiej połowy XX w., wskazuje, że.

(3) Kapitał ludzki jako determinanta…. 71. dokonała się swoista ewolucja. Współcześnie realizowane projekty innowacyjne nie są efektem spontanicznych odkryć utalentowanych jednostek, ale wynikiem programowanych, zakrojonych na szeroką skalę przedsięwzięć, ukierunkowanych na osiągnięcie określonego celu gospodarczego. Tym samym wdrażanie innowacji postrzegane jest dziś jako proces, którym można sterować i którego przebieg można stymulować przez zastosowanie odpowiednich bodźców. W związku z tym nie dziwi fakt, że w literaturze ekonomicznej znaleźć można wiele opracowań, w których podejmowane są próby przedstawienia procesu innowacyjnego zachodzącego w przedsiębiorstwie w ujęciu modelowym. Sprowadzają się one do wyodrębnienia najważniejszych jego elementów i etapów, ustalenia ich sekwencji oraz identyfikacji współzależności. Z uwagi na poznawcze oraz aplikacyjne znaczenie tych dociekań stanowią one jedną z ważniejszych części ciągle rozwijającej się teorii innowacji. Analizując proces tworzenia innowacyjnych rozwiązań w ujęciu makroekonomicznym, można wyodrębnić następujące rodzaje działań [Francik 2003, s. 48]: – badania podstawowe, których najważniejszym efektem są odkrycia naukowe; – badania stosowane, prowadzące do opracowania wynalazków; – prace rozwojowe, które mogą prowadzić do powstania prototypu; – innowacje, rozumiane jako pierwsze komercyjne zastosowania nowych rozwiązań, np. uruchomienie produkcji nowego wyrobu (etap ten można również określić mianem prac wdrożeniowych); – dyfuzja innowacji, polegająca na wykorzystaniu innowacyjnych rozwiązań w kolejnych podmiotach bądź nowych zastosowaniach. Jeżeli uzna się, że kolejność faz w powyższym zestawieniu odpowiada rzeczywistości, powstaje szkielet najprostszego (liniowego) modelu innowacji. Jedynym brakującym ogniwem będzie czynnik sprawczy, uruchamiający ten sekwencyjny ciąg zdarzeń. Istnieją dwie hipotezy na temat przyczyny inicjującej proces innowacyjny. Pierwsza z nich zakłada, że podstawowym bodźcem do innowacji są badania naukowe, które dostarczając nowych rozwiązań i możliwości, uruchamiają kolejne etapy. Odpowiadający temu założeniu model innowacyjny określany jest jako model „podażowy” bądź „pchany przez naukę”. Koncepcja druga zakłada natomiast, że impulsem do innowacji jest potencjalny rynek, a więc nowe potrzeby zidentyfikowane przez przedsiębiorstwo. Chcąc im sprostać i pomnożyć własne zyski, firmy poszukują nowych możliwości technologicznych i opracowują nowe rozwiązania. Odpowiadający tej hipotezie model nosi nazwę „popytowego” albo „ciągnionego przez rynek” [Zarządzanie innowacjami… 2001, s. 39]. W praktyce zdarza się zarówno, że innowacje są odpowiedzią na zidentyfikowane potrzeby społeczeństwa, jak i że zmiany w popycie są indukowane przez innowacje, przy czym w ujęciu historycznym obserwuje się ewolucję w kierunku przewagi modelu.

(4) 72. Dariusz Firszt. podażowego. Należy również zaznaczyć, że w konkretnych sytuacjach może się okazać, że obydwa te czynniki współwystępują, przez co jednoznaczne rozróżnienie innowacji popytowych i podażowych będzie często niemożliwe [Gomułka 1998, s. 43]. Proste modele liniowe pozwalają wskazać podstawowe elementy składowe procesu innowacyjnego, jednakże nie oddają w pełni jego złożoności. Można pod ich adresem sformułować liczne zarzuty, ponieważ tylko w niektórych przypadkach oddają one dobrze przebieg realnych procesów. W szczególności sekwencja działań w procesach innowacyjnych nie zawsze jest taka jak w opisanych powyżej koncepcjach i nie wszystkie etapy muszą występować w danym przedsięwzięciu. Poza tym modele liniowe nie wyjaśniają współzależności i sprzężeń zwrotnych pomiędzy poszczególnymi fazami procesu innowacyjnego. Coraz większe różnice pomiędzy założeniami modeli liniowych a rzeczywistym przebiegiem procesów innowacyjnych były czynnikiem, który skłaniał do dalszych studiów, zmierzających do stworzenia bardziej trafnych ujęć modelowych. Zmiany, którym podlegały metody opracowywania i wdrażania innowacji w przedsiębiorstwach, sprzyjały powstawaniu nowych modeli: począwszy od systemów innowacyjnych trzeciej generacji – tzw. innowacji sprzężonych w latach 70. XX w., aż po „samouczące się” systemy szóstej generacji po 2000 r. [Burak 2005, s. 12]. Jednym z bardziej popularnych opracowań wyjaśniających przebieg procesu innowacyjnego i współzależności jego komponentów jest tzw. model powiązań łańcuchowych (chain link), opracowany przez S.J. Kline’a i N. Rosenberga (zob. rys. 1). Zgodnie z przedstawionym modelem, proces innowacyjny jest zespołem zintegrowanych, podejmowanych w dużej mierze równolegle działań, pomiędzy którymi występują sprzężenia zwrotne. Najważniejsze etapy procesu mają miejsce w przedsiębiorstwie, poza ośrodkami badawczo-rozwojowymi (niezależnie od tego, czy są one zlokalizowane w danej firmie, czy też mają charakter ośrodków zewnętrznych). Kreowanie innowacyjnych rozwiązań wymaga w pierwszej kolejności odwołania się do zasobów wiedzy będących w posiadaniu firmy bądź pozyskiwanych dzięki kontaktom z otoczeniem. W wielu wypadkach jest to wiedza wystarczająca do wdrożenia innowacji, nie zawsze są one bowiem wynalazkami, mogą być również „niewynalazczymi” projektami analitycznymi, których istotą jest wykorzystanie dostępnej wiedzy w nowych zastosowaniach [Negocjacje… 2004, s. 6]. Rola działalności badawczo-rozwojowej ujawnia się dopiero wówczas, gdy realizacja projektu innowacyjnego wymaga rozwiązań, które nie mogą być opracowane na podstawie istniejącej wiedzy. Wybór powyższego modelu w celu zobrazowania przebiegu procesu innowacyjnego nie był przypadkowy. Jego analiza dostarcza bowiem spostrzeżeń niezwykle istotnych ze względu na problemy poruszane w dalszej części opra-.

(5) Kapitał ludzki jako determinanta…. 73. cowania. Wyznacza on obszary, w których należy poszukiwać najistotniejszych czynników determinujących kreowanie innowacji. W szczególności uwydatnia rolę przedsiębiorstwa i czynników oddziałujących w jego obrębie, takich jak wiedza i doświadczenie pracowników czy też aspekty organizacyjne. Wskazuje również na potrzebę holistycznego, interdyscyplinarnego podejścia do analizy procesów innowacyjnych, które nie może koncentrować się wyłącznie na diagnozach dotyczących sfery B+R, ale powinno uwzględniać wiele innych czynników społecznych i ekonomicznych.. badania wiedza. potencjalny rynek. opracowanie projektu analitycznego. projekt szczegółowy i testy. modyfikacja projektu i zastosowanie. dystrybucja i wprowadzenie na rynek. Rys. 1. Model powiązań łańcuchowych we wprowadzaniu innowacji Źródło: [Kline, Rosenberg 1986, za: Negocjacje… 2004, s. 5].. Jeżeli przyjąć, że proces innowacyjny przebiega w sposób zbliżony do tego, w jaki został on przedstawiony w opisanym wyżej modelu powiązań łańcuchowych, naturalne wydaje się wyodrębnienie trzech obszarów, w których należy poszukiwać determinant innowacyjności. Są to: przedsiębiorstwo, sfera nauki i techniki oraz szeroko rozumiane otoczenie [Popławski 1995, s. 105]. Najważniejsza grupa czynników skupia się w obrębie przedsiębiorstwa i bywa określana mianem dynama innowacyjnego [Podręcznik Oslo… 1999, s. 38]. Należą do nich przede wszystkim: potencjał kadrowy rozumiany jako struktura, kwalifikacje i postawy personelu (pracowników naukowo-badawczych, kadry zarządzającej, pracowników na stanowiskach technicznych i wykonawczych), baza materialna przedsiębiorstwa, w szczególności systemy informacyjne i telekomunikacyjne, oraz jej potencjał finansowy. Niebagatelną rolę odgrywa również – zależna przede wszystkim od kwalifikacji menedżerów – struktura organizacyjna podmiotu oraz strategia marketingowa [Podręcznik Oslo… 1999, s. 38]..

(6) 74. Dariusz Firszt. Drugim obszarem, w którym należy szukać determinant innowacyjności przedsiębiorstw i całej gospodarki, jest sfera nauki i techniki. Należą do nich przede wszystkim: potencjał (kadrowy, finansowy, infrastrukturalny) sektora B+R, jego struktura organizacyjna, ze szczególnym uwzględnieniem powiązań z przemysłem, doświadczenie w pracach badawczych, jak również ogólny poziom wiedzy i jej dostępność, np. w postaci skodyfikowanej w publikacjach naukowych [Popławski 1995, s. 119]. W sposób pośredni funkcjonowanie sfery nauki kształtowane jest przez system szkolnictwa, przede wszystkim kształcenie techniczne na poziomie wyższym. Trzecią, najliczniejszą grupę czynników innowacyjności gospodarki stanowi szeroko rozumiane otoczenie. Zaliczyć można do niej czynniki o charakterze ekonomicznym, demograficznym, politycznym, instytucjonalnym, społecznokulturowym i ekologicznym. Nie sposób sformułować zamkniętego katalogu tych czynników, można natomiast wskazać najważniejsze z nich [Podręcznik Oslo… 1999, s. 7]: – uwarunkowania makroekonomiczne (koniunkturalne) oraz stabilność polityczna, decydujące o poziomie inwestycji, które są nieodłącznym elementem procesów innowacyjnych; – polityka państwa w zakresie wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności (np. instrumenty podatkowe); – otoczenie prawne, wyznaczające ogólne zasady prowadzenia działalności gospodarczej, jak również regulacje szczegółowe, np. w zakresie ochrony praw własności intelektualnej; – system edukacyjny, decydujący o poziomie i profilu kwalifikacji obywateli, a tym samym o sposobie ich funkcjonowania w roli produkcyjnej i konsumpcyjnej; – system finansowy, stwarzający możliwość pozyskania funduszy na działalność innowacyjną (szczególnie istnienie funduszy tzw. wysokiego ryzyka); – szeroko rozumiana infrastruktura; – czynniki kulturowe kształtujące postawy obywateli. Na szczególną uwagę zasługuje mechanizm rynkowy, który wymusza postawy innowacyjne przedsiębiorstw oraz współdecyduje o przebiegu procesów innowacyjnych w gospodarce, weryfikując przydatność poszczególnych rozwiązań. Powyższe zestawienie z pewnością nie jest wyczerpujące i może budzić zastrzeżenia, ukazuje jednakże rozpiętość i złożoność uwarunkowań innowacyjności. Stanowi jednocześnie tło dalszych rozważań, których celem jest scharakteryzowanie roli kapitału ludzkiego w przebiegu procesów innowacyjnych.

(7) Kapitał ludzki jako determinanta…. 75. 3. Znaczenie kapitału ludzkiego dla innowacyjności gospodarki Analiza przebiegu procesu innowacyjnego pozwala na stwierdzenie, że na każdym jego etapie główną rolę odgrywają wiedza i umiejętności ludzi wsparte aktywnością i twórczym podejściem do realizowanych zadań. Bez szeroko rozumianej inwencji żadna z wyodrębnionych faz nie może przebiegać pomyślnie. Inwencja stanowi centralny punkt etapu badań i prac o charakterze koncepcyjnym, jest również niezbędna do rozwiązywania problemów powstających w kolejnych fazach procesu innowacyjnego. W związku z tym trudno podważyć sąd, że podstawowym czynnikiem decydującym o przebiegu procesu innowacyjnego i jego efektach jest kapitał ludzki. Wszelkie wątpliwości znikają, jeżeli przyjrzeć się definicji tego terminu. Kapitał ludzki jest bowiem określany jako „zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia, energii witalnej zawartej w społeczeństwie” [Domański 1993, s. 10]. W szerokim ujęciu składają się nań przede wszystkim następujące elementy: – wiedza i umiejętności pracowników, określane również – przez analogię do technicznego uzbrojenia pracy – uzbrojeniem edukacyjnym, – kondycja biologiczna człowieka, czyli wszystkie czynniki kształtujące jego zasób energii i sił życiowych, – czynniki o charakterze psychologicznym i społecznym: normy, wzorce i systemy wartości ukształtowane w danej społeczności, postawa wobec pracy i kształcenia, kreatywność i przedsiębiorczość itp.; szczególne miejsce w tym zestawieniu zajmuje motywacja, traktowana również jako kapitał motywacyjny [Woźniak 2004, s. 123]. W rozważaniach na temat determinant procesów innowacyjnych istotne jest rozróżnianie dwóch kategorii – kapitału ludzkiego oraz wiedzy. Kapitał ludzki zawiera, oprócz innych komponentów, element wiedzy. Jest to jednak wiedza tkwiąca w jednostce ludzkiej, zorientowana na działanie, nadająca się do wykorzystania w rozwiązywaniu konkretnych problemów [Kultys 2006, s. 42]. Tymczasem istotą innowacji nie jest tworzenie wiedzy, ale jej komercjalizacja, a więc zastosowanie. Jak zauważa S. Kuznets, innowacją jest „nowe zastosowanie nowej lub starej wiedzy w procesie produkcyjnym” [1959, s. 30]. Praktyka również dowodzi, że większość innowacji powstaje w małych firmach na podstawie istniejącej wiedzy [Przedpełski, Kroc 2005, s. 35]. Dlatego też kapitał ludzki może być traktowany jako czynnik bezpośrednio warunkujący przebieg procesów innowacyjnych. Poziom wiedzy dostępnej w społeczeństwie stwarza natomiast możliwości do innowacji, których wykorzystanie zależy od zdolności absorpcyjnej podmiotów gospodarczych, determinowanych przede wszystkim przez potencjał kadrowy..

(8) 76. Dariusz Firszt. Innowacyjność jednostek i organizacji, rozumiana jako zdolność do wdrażania innowacji, wymaga jednoczesnego spełnienia trzech warunków: gotowości, umiejętności i możliwości [Bal-Woźniak 2004, s. 20], określanych również jako 3I – impulsy, informacje, instrumenty [Zajączkowski 2003, s. 42]. Gotowość oznacza w tym wypadku postawę cechującą się przede wszystkim kreatywnością, otwartością na zmiany i skłonnością do podejmowania ryzyka. Umiejętność jest wypadkową wrodzonych zdolności oraz posiadanej wiedzy i doświadczenia. Możliwościami będą natomiast warunki techniczne, ekonomiczne i instytucjonalne, pozwalające na zmaterializowanie chęci i umiejętności w postaci rozwiązań innowacyjnych [Bal-Woźniak 2004, s. 22]. Pierwsze dwa elementy wymienionej triady to kategorie, na które bezsprzecznie ma wpływ poziom kapitału ludzkiego. Spostrzeżenie to skłania do sformułowania prostej klasyfikacji determinant innowacyjności gospodarki, polegającej na wyodrębnieniu dwóch zagregowanych czynników – zasobów kapitału ludzkiego oraz warunków ich wykorzystania. Wymienione determinanty efektywnej działalności innowacyjnej mają charakter komplementarny, a ich współwystępowanie skutkuje swoistym efektem synergii. W związku z tym nie sposób przypisywać im określonych wag oraz wskazywać, która z nich jest bardziej istotna. Z tego samego powodu w poszukiwaniu skutecznych bodźców podnoszących tempo wdrażania innowacji nie można żadnej z nich bagatelizować. Przede wszystkim należy pamiętać, że kapitał ludzki jest jedynym czynnikiem mającym samodzielną siłę sprawczą. Zasoby materialne i finansowe uruchamiane są dopiero przez ludzką myśl, inwencję. Nie ulega wątpliwości, że stopień zaawansowania współczesnych rozwiązań technologicznych oraz złożoność prac badawczo-rozwojowych i wdrożeniowych decydują o tym, że talent, wiedza i aktywność jednostek nie wystarczają do opracowania innowacji o dużym znaczeniu dla gospodarki. Warunkiem niezbędnym jest wyposażenie człowieka w odpowiednie instrumenty i stworzenie warunków do sprawnego, zorganizowanego przebiegu procesów innowacyjnych. Można by odnieść mylne wrażenie, że w tym złożonym zestawie uwarunkowań innowacyjności kapitał ludzki schodzi na dalszy plan. Tymczasem instytucjonalizacja procesów innowacyjnych sprawia, że potrzebne są nowe cechy jakościowe tego zasobu. Oznacza to konieczność właściwego programowania procesu inwestycji w kapitał ludzki w gospodarce, którego celem powinno być tworzenie innowacyjnego społeczeństwa. 4. Komponenty kapitału ludzkiego istotne dla innowacyjności gospodarki Wśród komponentów składających się na kapitał ludzki można wskazać dwa, które odgrywają główną rolę w przebiegu procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie oraz decydują o innowacyjności całego społeczeństwa. Pierwszym z nich.

(9) Kapitał ludzki jako determinanta…. 77. będą szeroko rozumiane kwalifikacje: począwszy od wiedzy i doświadczenia kadr naukowo-badawczych, przez umiejętności menedżerów, wykształcenie pracowników poszczególnych branż, kończąc na ogólnym poziomie edukacji społeczeństwa. Poziom kwalifikacji zależy w głównej mierze od sposobu funkcjonowania systemu nauki oraz jakości i powszechności edukacji na różnych szczeblach. Drugim, równie ważnym komponentem jest system wartości i postaw społecznych, który zależy od czynników genetycznych związanych z poszczególnymi jednostkami i czynników społeczno-kulturowych. Proces innowacyjny jest w pewnym sensie procesem uczenia się: zdobywania wiedzy, kojarzenia informacji, ich integracji, odkrywania nowych prawidłowości i ich przekształcania w praktyczne rozwiązania. Dlatego też podstawowym wyznacznikiem poziomu innowacyjności jest fachowa wiedza i specjalistyczne kwalifikacje w dziedzinie, której dotyczy dana innowacja, w szczególności w obszarze technologii. Posiadany zasób wiedzy jest punktem wyjścia do nowych pomysłów i rozwiązań. W wypadku pracy badawczej element wiedzy i wykształcenia musi być uzupełniony wrodzonym talentem – z pewnością bowiem odkrycia oryginalne, wzbogacające światowy zasób wiedzy dokonywane są przede wszystkim przez jednostki wybitne. Niemniej jednak postęp ma charakter kumulatywny; aby dokonać nowych odkryć, trzeba opanować to, co zostało wyjaśnione do tej pory. Posiadane kwalifikacje i doświadczenie są swego rodzaju bazą dla inwencji jednostek, umożliwiającą dokonywanie trafnych spostrzeżeń i opracowanie rozwiązań. Wymóg odpowiednich kwalifikacji dotyczy nie tylko pracowników związanych z sektorem nauki oraz badawczo-rozwojowym, ale wszystkich uczestniczących w realizacji projektów innowacyjnych w przedsiębiorstwie. Fachowa wiedza i sprawne posługiwanie się technologiami są bowiem niezbędne na wszystkich etapach procesu innowacyjnego przebiegających poza formalną sferą badawczą. Wdrażanie nowych rozwiązań wiąże się bowiem z koniecznością rozwiązywania wielu problemów, co wymaga odwołania się do wiedzy i doświadczeń pracowników. Należy również dodać, że wiele innowacji powstaje bez udziału instytutów naukowo-badawczych, a wyłącznie dzięki umiejętności i pomysłowości kadr przedsiębiorstwa. Historia dostarcza również dowodów na to, że nowe rozwiązania mogą zrodzić się w przemyśle, a dopiero później być przedmiotem dociekań teoretycznych [Popławski 1995, s. 120]. Obserwowany współcześnie proces przyspieszenia w zakresie tworzenia nowych rozwiązań, rosnący stopień ich złożoności oraz globalizacja procesów innowacyjnych powodują, że zmienia się profil kwalifikacji wymaganych od współczesnych naukowców i inżynierów. Niezwykłej wagi nabierają interdyscyplinarność oraz umiejętność komunikacji, które – nawiasem mówiąc – często idą ze sobą w parze. Wynika to z tego, że współczesne innowacje polegają bardzo często.

(10) 78. Dariusz Firszt. na integracji wiedzy z wielu dyscyplin i tworzone są w zespołach specjalistów z różnych dziedzin i różnych państw. Powiązanie nauki z gospodarką i urynkowienie badań powodują ponadto, że współczesny wynalazca musi być wyposażony w elementy wiedzy ekonomicznej, musi przewidzieć przydatność gospodarczą rozwiązań, nad którymi pracuje. Warto podkreślić, że wiele rozwiązań innowacyjnych powstaje w małych i średnich przedsiębiorstwach, w których niemożliwa jest pełna specjalizacja i oddzielenie funkcji technicznych i menedżerskich. Szczególnie w tego typu przedsiębiorstwach uwidacznia się znaczenie powyższych umiejętności. Sprawny przebieg procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie zależy od umiejętności organizacyjnych kadr zarządzających. Innowacyjność przedsiębiorstw jest w dużej mierze pochodną jakości zarządzania, która z kolei determinowana jest przez jakość kształcenia ekonomicznego na poziomie wyższym. Wyniki niektórych badań dowodzą, że jakość menedżmentu może nawet w 40% decydować o sukcesie przedsięwzięć innowacyjnych [Francik 2003, s. 88]. Zważywszy na to, że wdrażanie innowacji coraz częściej przybiera formę kolektywnej pracy w interdyscyplinarnych, często międzynarodowych zespołach, umiejętności te ciągle zyskują na znaczeniu. Towarzyszący przedsięwzięciom innowacyjnym element nieprzewidywalności oraz wysoki poziom ryzyka sprawiają, że menedżerom stawia się wysokie wymagania w zakresie typowych umiejętności dotyczących planowania przedsięwzięć inwestycyjnych, pozyskiwania funduszy na ich realizację, organizacji procesów produkcyjnych oraz zapewnienia kanałów zbytu produktów. Jednocześnie skuteczna realizacja przedsięwzięć innowacyjnych wymaga umiejętności specyficznych. Na podkreślenie zasługują w szczególności następujące kompetencje: – kwalifikacje interpersonalne, społeczne, niezbędne do prawidłowego zarządzania zasobami ludzkimi zaangażowanymi w projekty innowacyjne (motywowanie, zapewnienie twórczej atmosfery, niwelowanie oporu wobec zmian); uzyskanie tych umiejętności wymaga poszerzenia wiedzy z zakresu zarządzania o elementy z zakresu psychologii i socjologii [Borkowski, Marcinkowski 2004, s. 210]; – umiejętność przewidywania kierunku rozwoju rynków produktów i usług, wymagająca również posiadania wiedzy technologicznej (orientacji w zakresie rozwiązań stosowanych w branży oraz spodziewanych zmian technologicznych) [Wach 2005, s. 7]; – kwalifikacje z zakresu marketingu i reklamy, niezbędne do diagnozy gustów i preferencji konsumentów, kontaktów z klientami, stanowiące potencjalne źródło innowacji oraz skutecznej reklamy innowacyjnych produktów; aby rozwiązania przełomowe odniosły sukces, należy również inwestować w public relations oraz lobbing polityczny [Borkowski, Marcinkowski 2004, s. 201]..

(11) Kapitał ludzki jako determinanta…. 79. Z powyższego zestawienia wynika, że również w wypadku ekonomistów można mówić o interdyscyplinarności, która polega na umiejętnym łączeniu technicyzacji (wykorzystania możliwości technologicznych) z humanizacją (wiedzą o rynku i umiejętnością wykorzystania twórczego potencjału pracowników) [Sonntag 2005, s. 5]. Warto zaznaczyć, że skuteczne zarządzanie procesami innowacyjnymi wymaga nie tylko sprawności organizacyjnej, ale przede wszystkim odpowiedniej postawy kadry zarządzającej przedsiębiorstwa. Oznacza to konieczność dostrzeżenia roli innowacji w rozwoju podmiotu gospodarczego oraz właściwego zrozumienia ich sensu. Podstawowy problem tkwi w tym, że często innowacje jako procesy mające w pewnym sensie charakter destrukcyjny, burzące dotychczasowy porządek, traktowane są jak zło konieczne. Tymczasem kluczem do sukcesu jest dążenie do osiągnięcia ciągłości procesów innowacyjnych, do świadomej i systematycznej innowacyjności organizacji [Martin 2005, s. 23]. Innowacyjność gospodarki determinowana jest nie tylko przez poziom kształcenia specjalistycznego naukowców, inżynierów i menedżerów. Można też wskazać związek pomiędzy ogólnym poziomem wykształcenia społeczeństwa a innowacyjnością gospodarki. Każdy obywatel wpływa bowiem na przebieg procesów gospodarczych, w szczególności innowacyjnych, zarówno jako pracownik, jak i konsument. W pierwszym wypadku wykształcenie i poziom intelektualny, niezależnie od konkretnej wiedzy fachowej, daje pracownikowi ogólną wiedzę i umiejętności przydatne w miejscu pracy. W realizacji przedsięwzięć innowacyjnych istotna jest nie tyle wiedza teoretyczna z poszczególnych dziedzin, co elementarne umiejętności techniczne, zdolność komunikacji i pracy w zespole, kreatywność i twórcze rozwiązywanie problemów, gotowość samodzielnego zdobywania nowych kwalifikacji, umiejętność podejmowania decyzji, czy wreszcie świadomość ekonomiczna, niezbędna do wyzwolenia postaw przedsiębiorczych oraz ograniczenia awersji do ryzyka. Oczywiście poziom tych umiejętności w społeczeństwie zależy nie tylko od powszechności kształcenia, ale również od jakości procesu dydaktycznego oraz doboru przekazywanych treści. Ogólny poziom wykształcenia społeczeństwa oddziałuje na innowacyjność gospodarki również w sposób pośredni, kształtując zachowania konsumentów. Wykształcenie (i związany z nim rozwój osobowości) jako istotny czynnik kształtujący potrzeby i upodobania człowieka wpływa również na zrozumienie i akceptację innowacji [Wiśniewska 2005, s. 71]. Takie cechy społeczeństwa sprzyjają innowacyjności przedsiębiorstw, zwiększając tempo rozpowszechniania nowych produktów oraz obniżając poziom ryzyka związanego z realizacją projektów innowacyjnych. Innowacyjny i skłonny do eksperymentowania konsument stanowi.

(12) 80. Dariusz Firszt. również ważne źródło pomysłów innowacyjnych oraz pomaga w testowaniu i ulepszaniu nowych produktów. Sprawny przebieg procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie wymaga, aby umiejętności i doświadczenie pracowników wsparte były właściwymi postawami, przejawiającymi się w kreatywności, chęci uczenia się, skłonności do podejmowania ryzyka, ale również w otwarciu na współpracę. Nawet wiedza fachowa na wysokim poziomie nie będzie źródłem innowacji, jeżeli będzie jej towarzyszyć zachowawcza postawa i przywiązanie do aktualnych wzorców zachowań. Postawy poszczególnych pracowników zależą od indywidualnych predyspozycji, wpływu otoczenia i uwarunkowań kulturowych, ale również kwalifikacji. Postawa jest bowiem wypadkową wiedzy (motywacji racjonalnych) oraz wartości (motywacji emocjonalnych) [Chmielecka 2004, s. 14]. W tym miejscu ujawnia się kolejny mechanizm oddziaływania wykształcenia na innowacyjność gospodarki. Wykształcenie i poziom intelektualny wpływają na zachowanie jednostki, sprawiają, że jest ono wynikiem pobudek racjonalnych, nie zaś emocji, w szczególności negatywnych (np. strachu przed wszelkimi zmianami). Im wyższy poziom wykształcenia, tym większa pewność siebie i odporność na krytykę, co skutkuje większą skłonnością do inwencji oraz tolerancją niepewności, z drugiej strony zaś zwiększa ambicje i aspiracje, a co za tym idzie – kreatywność i chęć zgłaszania własnych pomysłów [Francik 2003, s. 157]. 5. Wnioski Analiza związków pomiędzy poziomem kapitału ludzkiego a przebiegiem procesów innowacyjnych pozwala na sformułowanie wniosków dla polskiej gospodarki, której innowacyjność dalece odbiega od wymogów konkurencji globalnej. W licznych studiach podejmujących problem przyczyn tej stagnacji wylicza się bariery działalności innowacyjnej podmiotów gospodarczych. Zwraca się uwagę na: niskie wydatki na działalność badawczo-rozwojową oraz przestarzałą strukturę tego sektora, trudności z pozyskiwaniem funduszy na działalność innowacyjną, przede wszystkim zaś ogólne przeszkody w prowadzeniu działalności gospodarczej i podejmowaniu inwestycji. Nie wymienia się natomiast braku kwalifikacji bądź wskazuje się nań jako na przyczynę mniej istotną [Piałucha, Siuta 2001, s. 146]. Jednocześnie należy podkreślić, że w dziedzinie tworzenia kapitału ludzkiego w ostatnich kilkunastu latach Polska odniosła znaczące sukcesy. Najbardziej spektakularny jest niewątpliwie wzrost powszechności kształcenia na poziomie wyższym. Osiągając współczynniki skolaryzacji, które dają miejsce w światowej czołówce, Polska szybko poprawia strukturę wykształcenia obywateli (rozumianą jako udział absolwentów poszczególnych poziomów kształcenia w całym społeczeństwie). Zjawisko to dowodzi również zmian mentalnych zachodzących w spo-.

(13) Kapitał ludzki jako determinanta…. 81. łeczeństwie. Niespotykany dotąd wzrost aspiracji edukacyjnych młodzieży, który wiąże się niejednokrotnie ze znacznym wysiłkiem finansowym, świadczy o tym, że wiedza jest postrzegana jako czynnik decydujący o sukcesie zawodowym. Wydaje się zatem, że błędem byłoby upatrywać główną przyczynę dramatycznie niskich wskaźników tempa wdrażania innowacji w Polsce w niedostatku zasobów ludzkich. Należy bowiem oceniać kompleksowo wszystkie uwarunkowania innowacyjności, a więc również czynniki, które zostały określone w niniejszym artykule jako warunki wykorzystania kapitału ludzkiego. Okazuje się, że wiele wskaźników charakteryzujących naukę i edukację w Polsce nie odstaje wyraźnie od wskaźników lepiej rozwiniętych państw europejskich. Jeżeli natomiast oceniać parametry, takie jak wydatki na badania i infrastrukturę, jakość rozwiązań instytucjonalnych i prawnych, a więc wszystko to, co wpływa na efektywność wykorzystania ludzkich wysiłków i zdolności, między Polską a przodującymi w innowacyjności państwami europejskimi, pomijając porównania w skali światowej, widać wyraźnie przepaść. Można stwierdzić, że strukturalne problemy polskiej gospodarki nie pozwalają na efektywne wykorzystanie zasobów kapitału ludzkiego, prowadząc wręcz do jego marnotrawstwa. Oprócz wymienionych wyżej pozytywnych zjawisk związanych z inwestycjami w kapitał ludzki w Polsce można też wskazać zjawiska negatywne. Z przeprowadzonych w niniejszym artykule rozważań na temat komponentów kapitału ludzkiego istotnych dla innowacyjności wynika, że ocena inwestycji w kapitał ludzki w gospodarce musi obejmować wiele czynników jakościowych, które – choć trudne w kwantyfikacji – mają istotne znaczenie dla efektów tego procesu. Tymczasem obserwacja życia codziennego dostarcza dowodów na to, że rozwój edukacji, w szczególności szkolnictwa wyższego, w Polsce ma głównie wymiar ilościowy. W procesie kształtowania jakościowych cech kapitału ludzkiego wskazać można wiele niedociągnięć i braków, do których należą w szczególności: obniżanie się ogólnego poziomu kształcenia w szkołach wyższych w wyniku zmniejszenia nakładów przypadających na studenta oraz wzrost odsetka studiujących w systemie niestacjonarnym, niekorzystna struktura kształcenia z niskim udziałem kierunków technicznych, zanik kształcenia zawodowego na poziomie średnim, czy wreszcie niedocenianie roli kształcenia ustawicznego. Powyższe zjawiska powodują, że tworzenie zasobów kapitału ludzkiego w polskiej gospodarce nie przebiega w sposób optymalny, a część środków i energii społeczeństwa, wydatkowanej na poprawę poziomu wykształcenia, wykorzystywana jest mało efektywnie. Braki te już w najbliższej przyszłości mogą stanowić zagrożenie dla sprawnego przebiegu procesów innowacyjnych w polskiej gospodarce..

(14) 82. Dariusz Firszt. Literatura Bal-Woźniak T. [2004], O podmiotowych uwarunkowaniach innowacyjności, czyli pierwotnych przyczynach braku aktywności innowacyjnej, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 1030, Wrocław. Borkowski T., Marcinkowski A. [2004], Społeczno-psychologiczne uwarunkowania innowacji w przedsiębiorstwie [w:] Rola polskiej nauki we wzroście innowacyjności gospodarki, red. E. Okoń-Horodyńska, Wydawnictwo PTE, Warszawa. Burak J. [2005], Istota innowacji. Ewolucja systemów innowacyjnych, „Przegląd Organizacji”, nr 1. Chmielecka E. [2004], Informacja, wiedza, mądrość. Co społeczeństwo wiedzy cenić powinno?, „Nauka i Szkolnictwo Wyższe”, nr 1(23). Domański S.R. [1993], Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa. Francik A. [2003], Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków. Gomułka S. [1998], Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa. Kline S.J., Rosenberg N., An Overviev of Innovation [w:] The Positive Sum Strategy, red. R. Landau, N. Rosenberg, The National Academy Press, Washington 1986. Kultys J. [2006], Znaczenie wiedzy w modelach firmy [w:] Kapitał ludzki w gospodarce opartej na wiedzy, red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii, Uniwersytet Szczeciński. Kuznets S. [1959], Six Lectures on Economic Growth, Free Press, Chicago. Martin M. [2005], Czynniki determinujące dynamizm innowacyjny gospodarki, „Przegląd Organizacji”, nr 3. Negocjacje w transferze technologii [2004], PARP, Warszawa. Piałucha M., Siuta B. [2001], Wspieranie procesów innowacyjnych w Polsce i krajach Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz. Podręcznik Oslo: pomiar działalności naukowej i technicznej, proponowane zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji technologicznych [1999], KBN/OECD, Warszawa. Pomykalski A. [2001], Zarządzanie innowacjami, PWN, Warszawa–Łódź. Popławski W. [1995], Mechanizmy procesów innowacyjnych w rozwoju przemysłów wysokiej techniki, Wydawnictwo UMK, Toruń. Przedpełski R., Kroc J. [2005], Jeszcze o innowacyjności, „Gazeta Bankowa”, 11–17 lipca. Sonntag K. [2005], Między konserwatyzmem a innowacyjnością. Jaka jest polityka edukacyjna?, „Nowe Życie Gospodarcze”, nr 10. Wach S. [2005], Pomysły na biznes, „Personel”, nr 8. Wiśniewska J. [2005], Teoretyczne aspekty rozprzestrzeniania się innowacji [w:] Innowacje w działalności przedsiębiorstw w integracji z Unią Europejską, red. W. Janasz, Difin, Warszawa. Woźniak M.G. [2004], Wzrost gospodarczy. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków. Zajączkowski M. [2003], Podstawy innowacji i ochrony własności intelektualnej, Economicus, Szczecin. Zarządzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi [2001], red. M. Brzeziński, Difin, Warszawa..

(15) Kapitał ludzki jako determinanta…. 83. Human Capital as a Determinant of Innovation in an Economy The aim of this article is to identify the importance of human capital as a factor determining the level of innovation in an economy. The author analyses the course of the innovation process, identifies the factors influencing the various stages of this process, and, on this basis, presents the role of human capital in innovative activity. The conducted analyses show that human capital is a key determinant of innovation in an economy, and is crucial in launching and efficiently implementing all innovative undertakings. The author also identifies the components of human capital significant for raising the innovative capacity of economic entities. For the growing complexity of the latest technological solutions, the rate of their implementation, and the institutionalisation of research and development work, mean that if processes of innovation are to be efficient, it is necessary to carry out investment in human capital with the aim of developing its relevant qualitative features..

(16)