Polityka społeczna a reforma gospodarcza

Maria Świętochowska

Polityka społeczna a reforma

gospodarcza

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 24,

155-163

A NNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKLODOVVSKA L U B L IN -P O L O N IA

V O L .X X IV ,1 5 ____________ S E C T IO H 1990 Zakład Teorii Rozwoju Społeczno-Ekonomicznego

Wydziału Ekonomicznego UMCS

M aria Ś W IĘ T O C H O W S K A

Polityka społeczna a reforma gospodarcza

Je d n y m z elem entów pró b reform ow ania gosp odark i polskiej od 1980 r., n a jb a rd z ie j odczu w aln y m w skali społecznej, są p odw yżki cen d e ta ­ licznych arty k u łó w konsum p cy jn y ch , a zw łaszcza żyw ności. K olejne fale p od w y żek u z a sa d n ia n e są przy ty m p o w racający m jak refren a rg u m e n te m , a m ianow icie koniecznością likw idacji d o tacji. Przez szereg la t wiele wy­ robów sp rz ed aw a n y ch było po cenach niższych od kosztów ich w y tw a rz a ­ nia, k tó re często były tak że niższe od cen rów now agi. N iektórzy ekonom iści ta k ą p o lity k ę cen tłu m aczy li koniecznością u w zg lęd nian ia tzw . preferencji sp o łeczn y ch , a zw łaszcza koniecznością k ształto w a n ia własCiwego m odelu k o n s u m p c ji.1 D la innych badaczy p o lity k a ta k a była p ro w ad zo n a własCiwie bez teo re ty czn e g o u za sad n ien ia. 2 N iezależnie od używ anych arg u m en tó w fa k te m j e s t , że wiele przed sięb io rstw sprzedaw ało swoje w yroby po cenach , k tó re nie gw arantow ały przychodów w y starcza ją cy ch do p o k ry cia p o n o ­ szonych w y d a tk ó w . P o w stała więc koniecznosC zasilan ia tych je d n o ste k z b u d ż e tu p a ń s tw a - czy to cen traln eg o czy terenow ego. Skala podw yżek cen i ich p o w ta rz a ln o ść stały się pow odem p od jęcia b a d a ń nad p rz y czy n a m i

XW. B .Sztyber: System cen w gospodarce socjalistycznej, PW E, Warszawa 1978, s. 218.

156 M aria Świętochowska

w y stęp o w an ia deficytowości p rzed sięb io rstw , a tak że s k u tk o m , ja k ie p rzy ­ niesie p rz y ję ta m e to d a w alki z ty m zjaw iskiem .

R ealizacja tra n s a k c ji k u p n a-sp rzed a ży d ó b r k o n su m p cy jn y ch po ce­ nach niższych od społecznych kosztów p ro d u k c ji o zn a cza w tó rn y p o d ział n o m inalnych dochodów ludności. D ochody re aln e są dzięki ta k im tra n s a k ­ cjom znacznie wyższe niż dochody n o m in aln e, co zm n iejsza skalę z a p o trz e ­ bo w an ia n a fundu sze spo ży cia społecznego w tra d y c y jn y m ro z u m ie n iu , a zw łaszcza - pom oc społeczną. E lim in a cja, czy is to tn e o g ra n ic zen ie , d o ta c ji przy w yham ow aniu w zro stu n om in aln y ch dochodów z ty tu łu p ra cy pow o­ du je gw ałtow ną p a u p e ry za cję sp o łeczeń stw a i presję re w in d y k acy jn ą. W o d ­ niesieniu do g ru p ludności w wieku przed- i p o p ro d u k c y jn y m k onieczne sta je się zw iększenie środków pom ocy z b u d ż e tu p a ń stw a . P o w s ta je p y ta n ie : czy rola po lity k i społecznej i polityków' społecznych p o w in n a w ty c h w a ru n k ach o graniczać się jed y n ie do tro ski o w ydzielenie z b u d ż e tu p a ń s tw a d o s ta te c z ­ nie dużych kw ot n a realizację z a d ań z zakresu zab ezp iec zen ia spo łeczn ego i db ało ść o spraw iedliw y ich rozdział pom iędzy p o trz e b u ją c y c h ? . P o z y ty w n a odpowiedz' n a to p y ta n ie może oznaczać ak c e p ta c ję d la u trz y m y w a n ia nie­ efektyw nego sy stem u gospodarczego i kolejne p ró b y p rz e rz u c a n ia sk u tk ó w niespraw ności tego sy stem u na całe społeczeństw o.

O dejście od tzw. cen so cjaln ych , k tó re je s t k on ieczn ością d la p ra ­ w idłow ego fu nkcjonow ania cen ja k o nośników in fo rm acji, nie zaw sze m usi oznaczać je d y n ie ich podw yżki. A k ty w n y u d ział p o lity k i sp ołecznej w k ształto w a n iu rozw iązań m echanizm u ekonom iczno-finansow ego reg u lu jąceg o d ziałalno ść p o d m io tó w gosp o d arczy ch m oże w y m uszać p o szu k iw an ie ta k ic h rozw iązań, k tó re p o p ra w iając jeg o efektyw ność prow adzić b ę d ą rów nocześnie do m inim alizacji s t r a t społecznych zw iązanych z jeg o u sp ra w n ia n ie m . Do w niosku tak ieg o sk łan ia i an aliza te o re ty c z n a i o b liczen ia p ro w a d zo n e w ra m a ch p ro g ra m u badaw czego C e n tra ln y P ro g ra m B a d a ń P o d sta w o w y ch 09.09.17.: ’’P o lity k a S p o łeczn a w P o lsce” .

D otow anie p rz ed sięb io rstw czy to w p o staci d o ta c ji p rz e d m io to ­ w ych, czy p o d m io to w y ch , w ynikało z o siąg an ia przez p rz e d s ię b io rs tw a p rz y ­ chodów ze sprzed aży z b y t m ały ch, by p o k ry ć koszty d ziała ln o śc i eksp lo­ a ta c y jn e j. S y tu a c ja ta o zn aczała rów nież b ra k śro d k ó w n a finansow anie d ziałalno ści rozwojowej (in w esty cy jn ej). P rzy c zy n tego s ta n u rzeczy m oże być kilka. J e d n ą z nich było u trz y m y w a n ie u rzęd o w y ch cen z b y tu (de­ taliczn y c h ) na szty w n y m i niskim poziom ie w relacji do kosztów p ro ­ duk cji. W ty ch s y tu a c ja c h deficyt m ógł m ieć c h a ra k te r p o zo rn y (fin an ­ sow y) a nie ekonom iczny (w sensie zdolności p rz e d s ię b io rs tw a d o w y tw o ­ rz en ia nadw yżki ekon om iczn ej). In n y m p ow od em w y stę p o w a n ia an alizow

a-Polityka społeczna a reforma gospodarcza 1 5 7

nego zjaw iska m oże być zaw yżenie kosztów w sto su n k u do cen. To z ko­ lei m oże w ynikać: po pierw sze - z nieracjonalności g o sp o d aro w an ia czyn­ nikam i p ro d u k c ji z przyczyn subiek tyw nych (brak zain tereso w an ia kierow ­ n ic tw a i załogi oszczędnym gospodaro w aniem śro d k am i), po dru g ie - n ie ra ­ cjonalności uw arunk ow anej obiektyw nie (np. w skutek błędnych decyzji in­ w esty cy jn y ch d o ty czą cy ch lokalizacji zakładu czy ty p u zastosow anej te c h ­ nologii). T rzecim pow odem w y stęp o w an ia nad m iern ych kosztów może być w liczanie do nich w y d atk ó w ponoszonych przez p rzed sięb io rstw a w sku tek n ało że n ia n a nie określonych obow iązków w yznaczonych ro zw iązan iam i sy­ ste m u ekonom iczno-finansow ego. D la skutecznego zw alczania d o tacji i po­ zio m u efektyw ności g o sp o d ark i w skali m akroekonom icznej nie je s t o b o ję tn e , k tó re p rzy czy n y i w ja k ic h p ro p o rcjach p rzy czyn iają się do niew ydolności dochodow ej przed sięb io rstw .

P ro w ad z o n e b a d a n ia pozwoliły n a stw ierd zen ie szeregu fak tów , k tó re, ja k się w y d a je , po w inny być uw zględnione w trak cie prac nad m odyfikacją m e c h a n izm u fun kcjo n o w an ia polskiej gosp o d ark i, co pozw oliłoby na zm niej­ szenie ekonom icznych i społecznych kosztów tego przedsięw zięcia. Z o sta n ą one kolejno om ów ione w sposób sy ntetyczny.

Do pierw szej gru p y faktów należy k o n s ta ta c ja , że skala deficytow ości w ielu p rz e d się b io rstw (i b ra n ż) w ujęciu ekonom icznym była niższa niż w w y m iarze finansow ym . J e s t to w ynikiem w łączan ia w przeszłości do ko­ sztów elem entów p ro d u k tu dodatk ow eg o (nadw yżki ekonom icznej) w p o­ sta c i: p o d a tk u od nieruch om ości, p o d a tk u od płac, o p ro c en to w an ia kre­ d y tó w b an k o w y ch , składek n a u bezpieczenia społeczne i u b ezp ieczen ia m a ją tk u p ro d u k c y jn e g o , n arzu tó w n a u trz y m a n ie ogniw p o śre d n ic h , n a ­ rz u tó w n a fu n d u sz p o stę p u techniczno-ekonom icznego i fundusze socjaln e d la załogi. O zn aczeniu ty ch elem entów w k ształto w a n iu sy tu acji eko nom icz­ nej p rz e d się b io rstw św iadczą wskaźniki udziału kosztów pozapłacow ych w n ie m a te ria ln y c h k o sztach p ro d u k c ji i kosztach ogółem . D la przyk ład u m ożna p o d a ć , że w je d n e j z n ajb ard ziej deficytow ych b ra n ż - w przem yśle paszow ym i u ty liz a c y jn y m koszty pozapłacow e stanow iły 63,1% kosztów n ie m a te ria l­ n ych i 29,2% w szy stk ich kosztów ponoszonych przez p rzed sięb io rstw a w 1986 r. W 1987 r. w skaźniki te w ynosiły odpo w iedn io 65,7% i 4,7%, a w 1988 r. 64,4% i 4,4% . R ów nie n iekorzystn ie kształtow ały się te relacje w od niesie­ n iu do przem y słu węglowego - elem enty pozapłacow e stanow iły 46,4% ogółu kosztów n ie m a te ria ln y c h i 11,8% kosztów całkow itych p ro d u k cji globalnej w 1986 r., n a to m ia s t w la ta c h n astęp n y c h osiągnęły one poziom 47,1% i 23,5% oraz 44,5% i 22,9% .3

1 5 8 Maria Świętochowska

Z naczn ą część kosztów n iem ateria ln y ch stan ow iły o b ciąż en ia n a rzecz b u d ż e tu p a ń stw a , choć w poszczególnych gałęziach i b ra n ż a c h kształto w ały się one różnie. W odniesieniu do go sp o d ark i żyw nościow ej analizę ty ch obciążeń przeprow adzili R. U rban i G. M ajch er-M ag d ziak . A u to rz y ci stwier^ dzili, iż ’’łączne o b ciążenia p o d atk o w e p rz e tw ó rstw a rolno-spo żyw nczego w ynoszą 33% kosztów , a po w yelim inow aniu p o d a tk u o b ro to w eg o o d w y­ robów alkoholow ych około 8,5% kosztów , około 20% w a rto ści m a ją tk u p ro d u k cy jn eg o i p onad 50% d o ta c ji” .4 O ty m , że ro z w ią z a n ia sy ste m u ekonom iczno-finansow ego służyły g ro m ad zen iu , w sp osó b częściow o u k ry ty , dochodów b u d żetow ych były m .in. lok aty b u dżetow e n ad w y żek ZUS. Do tego należy d o d ać różnice m iędzy o b ciąż en iam i p rz esięb io rstw z ty tu łu ustaw ow ych ubezpieczeń m a ją tk u trw ałego a o trz y m a n y m i su m a m i o dszko ­ dow ań. R elacja odszkodow ań do w arto ści w noszonych sk ład ek w o dn iesien iu do w szy stk ich p rz ed sięb io rstw p ań stw o w y ch w ynosiła: w 1985 r. 18,4% , w 1986 r. 31,3% , w 1987 r. 35,3% i 45,8% w roku 1988.5

D rugim pow odem d o to w an ia p rz ed sięb io rstw było d ążen ie do u trz y ­ m a n ia i rozw oju jed n o ste k p aństw o w y ch , k tó re ch a rak tery zo w a ły się niższą spraw n o ścią ekonom iczną w sto su n k u do je d n o ste k p ry w a tn y c h . D oty czy to głównie g o sp o d ark i żyw nościow ej, a zw łaszcza sam ego ro ln ictw a . Z ogólnej sum y d o tacji do ro ln ictw a p o d staw o w a m a sa śro dk ów tra fia ła do sek­ to r a państw ow ego - zarów no w celu fin an so w an ia ich działaln o ści eksplo­ a ta c y jn e j, ja k i in w esty cy jn ej.6 N aw et po rok u 1980 i k ró tk im okresie c h a ra k te ry z u ją c y m się sp ad k iem skali d o to w a n ia i p o p ra w ą efektyw ności g o sp o d aro w an ia w ty m sek to rze, p ro ces ”w y sy sa n ia ” środ kó w b u d że to w y ch ponow nie zaczął się n a sila ć .7 D od atk ow o trz e b a zw rócić uw agę n a fa k t, że P P G R w yk azu ją najw yższe w skali k ra ju kw oty (w przeliczen iu n a je d n eg o za tru d n io n eg o ) poch o d zące z p o d ziału w yniku finansow ego a przezn aczo n e n a fundusze załogi. D la p rz y k ła d u p o d a m , że w dziale R o ln ictw o w ynosiły one 100,9 ty s. zł w 1986 r. i 123,5 ty s zł w roku 1988, p o d cz as gdy w przem yśle en e rg ety cz n y m 70,1 ty s i 43,3 ty s zł, sp ożyw czym - kolejno 27,2 ty s i 30,0 ty s, a w g o sp o d arce k om u nalnej 15,4 ty s i 22,6 ty s zł.8 Tak k o rz y s tn a sy tu a c ja w ro ln ictw ie b yła m ożliw a w łaśnie dzięki d o ta c jo m .

*R. Urban, G. Majcher-Magdziak: Zdolność samofinansowania rozwoju przetwór­

stwa spożywczego, "Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1987, 2, s. 39.

5Obliczenia własne na podstawie danych z Roczników Statystycznych. 6E. Gorzelak:(red): Rolnictwo a wyżywienie, LSW, Warszawa 1978, s. 162-164. 7Min. J. Andrzej e wic z: Rentowność i dotacje budżetowe PG R w warunkach re­

form y, ”Wieś Współczesna” 1987, 3; L. Wis'niewski, Z. Kasprzyk: Deficytowość w PG R - charakter zjawiska i propozycje rozwiązań, ”Wieś Współczesna” 1985, 10.

Polityka społeczna a reforma gospodarcza 1 5 9

W p o ró w n a n iu z sek to re m indyw idualny m cały sektor uspołeczniony, a więc tak że spółdzielczość, w ykazuje znacznie w iększą kapitało- i m a te ­ riałochłonność p ro d u k c ji. U trzym yw anie za te m i rozwój ty ch jed n o ste k ja k o efekt realizacji p o lity k i ”socjalizacji” wsi prow adziło do w zrostu o bciążeń b u d ż e tu p a ń stw a . T ru d n o je d n a k uznać te d o tacje za subw encjonow anie kon­ su m p cji.

K olejnym pow odem ponoszenia przez p rzed sięb io rstw a państw ow e z b y t w ysokich kosztów p ro d u k c ji je s t w łączanie się przez nie w finanso­ w anie działaln o ści nie m ający ch nic w spólnego z p ro d u k c ją . E m p iryczne w y o d rę b n ien ie ty ch składników je s t niezw ykle tru d n e z uw agi n a ich u j­ m ow anie w spraw ozdaw czości sta ty sty c z n e j. Część tych w y datkó w o b ciąża b e z p o śred n io koszty p ro d u k c ji, część u k ry ta je s t w tzw . kosztach o gó ln ozakła­ dow y ch , część zaś - w w y d a tk a ch ponoszonych n a działalność so cjaln ą . T y ­ pow ym p rz y k ła d e m tego ro d z a ju działalności je s t bezpo śred n ie i p ośred n ie finansow anie klubów sp o rto w y ch różnej rangi. G rający w nich zaw odnicy z a tr u d n ia n i są n a e ta ta c h pracow ników b ezpośredn io p ro d u k cy jn y ch (a jak m o żn a się dom yślać - nie n ależą do pracow ników najm n iej za ra b ia ją c y c h ). In fo rm acje o ty c h fa k ta c h d o cierają do społeczeństw a w m om encie p o d ej­ m o w an ia przez p rz ed sięb io rstw a wysiłków zm ierzających do racjo n alizacji ko sztó w .9 Do szczególnie zaangażow anych w finansow anie s p o rtu , z nazw y ” am a to rsk ie g o ” , zaliczyć należy przem ysł w ydobyw czy, a zw łaszcza węgłowy. 10 W iele zakładów przem ysłow ych budow ało bazę in fra s tru k tu ry społecznej, np. k in a, szkoły, dom y k u ltu ry , k tó re służą nie tylko i nie głów nie realizacji fu n k cji re k rea cy jn ej d la ich załóg. K o rz y stają z nich całe społeczności lokalne i w zw iązku z ty m tru d n o je s t zaakceptow ać źródło fin anso w an ia u trz y m a n ia ty c h u rz ą d z e ń ja k o kosztów prod ukcji.

O so b n y m p ro b lem em zw iązanym z rentow nością p rz ed sięb io rstw je s t w pływ decyzji inw estycyjnych n a poziom kosztów ek sp lo ata cy jn y ch . Inw e­ sty c je now e, w y po sażone w now oczesne środ ki p ro d u k cji, po okresie d och o­ d z e n ia d o pełnej zdolności produ k cy jn ej, pow inny od zn aczać się niższym i k o sztam i p ro d u k c ji (z w y jątk iem przem ysłu w ydobyw czego), w zględnie - lep­ szym i p a r a m e tra m i u żytko w ym i w y tw arzanych w yrobów . T y m czasem , ja k się okazuje, w ta k ic h za k ła d ach jedn ostkow e koszty p ro d u k c ji są wyższe w p o ró w n a n iu do in n y ch w ytw órców - dysp o n u jący ch p rz e sta rz a ły m , a więc i częściej p s u ją c y m się, p ark ie m m aszynow ym . Je s t to szczególnie wyraz'nie w idoczne w od n iesien iu do gałęzi w y tw arzający ch jed n o ro d n y i sta n d a rd o w y

9O statnio o zwalnianiu takich pracowników-sportowców informowała "Rzeczpo­ spolita” z 6-7 stycznia 1990 r.

160 M aria Świętochowska

a s o rty m e n t w yrobów , tj. w przem yśle ro ln o -sp o ży w czy m .11 P o w staje p y ta ­ nie: czy d o ta c je do ta k ic h przed sięb io rstw s ą su b w en cjo now an iem k o n su ­ m entów kup u jący ch te drogie p ro d u k ty ? W y d aje się, że są to raczej su b ­ w encje d la ty ch , którzy podejm ow ali decyzje inw esty cyjne i ty ch , k tó rzy w ty ch za k ła d ach p ra cu ją.

K o lejn ym problem em p o d d a n y m analizie w ra m a c h b a d a ń było roz­ liczenie kosztów m iędzy p ro d u k cję w y tw a rz a n ą n a ry n ek k rajo w y i na e k sp o rt. N iejasności w ty m w zględzie nie u d ało się rozw iać z uw agi n a różn o ro d n o ść (i często niezgodność) inform acji pu bliko w an ych w R oczni­ kach S ta ty sty c z n y c h . Istn ieje obaw a, ch y b a u z a s a d n io n a , że p rz y n ajm n ie j część p rz ed sięb io rstw poprzez zaw yżanie kosztów , a przez to sam o cen n a ry n k u krajow ym , p ró b u je zrekom pensow ać sobie z b y t m ałe d o ch o d y , czy w ręcz s tra ty , ponoszone n a ry n k ach zag ran iczn y ch . Do p o s ta w ie n ia takiej h ip o tezy sk ła n ia ujaw nienie w arun kó w k o n tra k tu n a d o sta w y owoców, w a­ rzyw oraz kw iatów do Z S R R , p o d p isan eg o n a szczeblu rz ąd o w y m w 1986 r. U m ow a ta , k tó ra m a obow iązyw ać do ko ńca s tu le c ia p rz ew id u je, że ilościowy i jakościow y o d b ió r tow arów o d b y w a się n a m iejscu jeg o p rze­ znaczenia. S tą d p o w staje konieczność p o n o sze n ia konsekw encji finansow ych złej jakości pracy przewoz'ników ra d zieck ic h .12 N iepo w odzenia n a ry n k a ch m ięd zy n aro d o w y ch m u szą przynieść alb o w zro st d o ta c ji, alb o w zro st cen n a ry n k u krajo w y m - m usi bow iem n a stą p ić pokrycie kosztów d ziałaln ości g ospodarczej.

Z w y m ian ą m ięd zy n aro d o w ą w iąże się ta k ż e p ro b lem ro z lic zan ia d o ta ­ cji m iędzy o d biorcę krajow ego i za graniczneg o, a tk w iący c h w cen ach czyn­ ników p ro d u k c ji. Z aniżenie cen pasz, naw ozów itp . j e s t tak że p o śre d n im finansow aniem ek sp o rtu m ięsa, rzep ak u i in n ych p ro d u k tó w ro ln ych w p ro ­ p o rc ja ch , w ja k ic h cała p ro d u k c ja d zielo n a je s t m iędzy te d w a ry n k i z b y tu . A nalo g iczn a u w ag a d o ty czy tak że in n ych środ kó w p ro d u k c ji - w ty m w ęgla i energii.

A n a lizu ją c przyczyny w y stęp o w a n ia z b y t w ysokich k osztów w sto ­ su n k u do cen z b y tu i konieczności do fin an so w y w an ia p rz e d się b io rstw , trz e b a p a m ię ta ć , że poza elem e n ta m i a k u m u la c ji zaliczan y m i d o kosztów , b u d że t p a ń s tw a przejm ow ał ta k ż e część n ad w y żki (p o w stałej często dzięki d o ta ­ cjom ) w p o sta c i p o d a tk u dochodow ego, P PW TW (czy jeg o zm odyfikow a­ nej form uły), w p ła t n a F u nd u sz O bsługi Z ad łu ż en ia Z ag ran iczn eg o , a po­ u M .in.'wywiad z W. Góralczykiem - prezesem Stowarzyszenia Techników Cu­ krownictwa: A jednak gorzko, "Przegląd Techniczny” 1989, 21, s. 17; A.Turska:

Pożegnanie z dotacjami, ” Zycie Gosp.” 1989, 43, s. 11.

Polityka społeczna a reforma gospodarcza 161

n a d to przejm o w ał tak że, choć w zm ienianej wysokości, am o rty z ację. W tych w a ru n k a c h tzw . ” u rynk ow ien ie” w postaci sw obodnego k sz ta łto w a n ia cen m oże o znaczać ty lk o pow szechne ich podw yżki. B ędą one realizow ane w tak i sposób, by p rz ed sięb io rstw a mogły zdobyć środki n a pokrycie w szystkich w y d a tk ó w - zarów no ty ch uzasadnionych, jak i n ieu zasadn io ny ch. S p rzy ja te m u m o n o p o listy c z n a pozycja wielu p roducentów d ó b r k o n su m pcyjny ch (a tak że środ ków p ro d u k c ji), któ rzy nie n a p o ty k a ją przy ty m n a ko nk u ren cję p ro d u c e n tó w zagranicznych z uwagi n a celne i ad m in istracy jn e o g ran iczen ia im p o rto w e. D o d a tk o w y m czynnikiem sp rzy jający m n ieu zasad n io n em u w in­ d o w an iu cen sp rz y ja tak że zw olnienie przedsiębiorstw z obow iązku p rz e d s ta ­ w ia n ia kalk u lacji cen Izbom Skarbow ym . K onsum enci nie m ając m ożliwości w y b o ru p ro d u k tó w p o ch odzących od różnych dostaw ców nie są w stan ie p rzep ro w ad zić ich ocenę poprzez ak ty zak upu. W ydaje się więc, że w tro ­ sce o g ru p y społeczne najm niej zam ożne po lity k a społeczna p o w in n a ob ej­ m ow ać rów nież d ziała n ia , k tó re przyczyniłyby się do sk o n stru o w an ia ta ­ kiego sy ste m u ekonom iczno-finansow ego, któ ry uniem ożliw iłby p rz erz u can ie sk u tk ó w nieg o sp o d arn o ści przedsiębiorstw n a odbiorców ich p ro d u k tó w .

O d 1989 roku podjęcie deficytowości p rzedsiębiorstw ulega is to t­ nej m od yfikacji w zw iązku z w prow adzeniem nowego p o d a tk u zw anego d y w id en d ą . P oniew aż był to pierw szy rok obow iązyw ania nowego sy stem u , w zw iązku z ty m , złagodzono w ym ag an ia co do wysokości w p łat tego o b c ią ż e n ia do b u d ż e tu . P o za dy w id en d ą przedsięb io rstw a m u szą n ad a l o d ­ p ro w a d zać p o d a te k dochodow y (w pierw szej kolejności i w obniżonej w p o ró w n a n iu do la t p o p rzed n ich wysokości). D eficytow ym w now ych w a ru n ­ kach b ę d ą ta k ie p rz ed sięb io rstw a, k tó ry ch przychody ze sprzed aży nie tylk o b ę d ą z b y t m ałe w sto su n k u do poniesionych kosztów , lecz rów nież tak ie, k tó re w y g o s p o d a ru ją nadw yżkę zb y t m ałą, by w yw iązać się ze zobow iązań w obec b u d ż e tu p ań stw a . P rze d się b io rstw a tak ie nie b ęd ą w sp ieran e do­ ta c ja m i i b ęd ą podlegały likw idacji. K onsekw encją w p ro w ad zen ia takiego sy ste m u ekonom iczno-finansow ego będzie fala upadłości p rzed sięb io rstw i p o ja w ie n ia się jaw n e g o bezrobocia, a także spadek pro d u k cji wielu w y­ robów . W zrośnie więc z jed n ej s tro n y p resja n a śro dk i finansow e d la pom ocy społecznej z je d n e j stro n y i dalszy w zrost cen - z drug iej. Spadkow i p rod uk cji n ie będzie to w arzy szy ł rów noległy spadek p o p y tu z uw agi n a wcześniej n a­ g ro m ad z o n e zasoby finansow e, a tak że dynam iczny w zrost dochodów , często n ie re je stro w a n y c h , s e k to ra p ryw atnego.

P o m ija ją c kw estię in nych, d robnych, zm ian jak ie w p row adzono w sy­ s te m finansow y p rz ed sięb io rstw (m .in. przeniesienie n arzu tó w n a u trz y m a n ie je d n o s te k n a d rz ę d n y c h z kosztów w p odział w yniku finansow ego, zm

odyfi-162 M aria Świętochowska

kow anie obciążeń ponoszonych na tw orzenie F u n d u szu p o stę p u techn iczn o- ekonom icznego) m ożna odnośnie do o b ciążenia d y w id en d ą sform ułow ać kilka isto tn y c h uw ag. P ierw sza w ątpliw ość do ty czy o b ow iązującej kolejności w p ła t p o d a tk u dochodow ego i dyw idendy. W prow adzenie tej o sta tn ie j u zasadnione je s t przyjęciem sk ąd in ąd słusznego zało żen ia, że w łaściciel in w estu jąc p o siad an y k a p ita ł w działalność g o sp o d arczą m a p ra w o oczekiw ać z tego ty tu łu określonego d o ch o d u - d o ch o d u nie m niejszego niż te n , k tó ry o trzy m a łb y lokując k ap itał w p o staci w kładów d łu g o term in o w y ch w b an k u . Poniew aż ty m w łaścicielem w odniesieniu do olbrzym iej części g o sp o d ark i było p ań stw o - s tą d w łaśnie jem u należy się te n dochó d. U żytk ow nik ka­ p ita łu w ystępuje więc w roli dzierżaw cy, k tó ry m u si zapłacić w łaścicielow i należny czynsz. Logicznym rozw iązaniem byłoby więc ta k ie , w k tó ry m p rz ed sięb io rstw a odpro w ad zały b y w pierw szej kolejności d y w id en d ę , a d o ­ piero p o tem p o z o sta ją c a ew en tu aln ie nad w y żk a d zielo n a b y łab y d o d atk o w o m iędzy p rzed siębiorstw o i b u d że t przy po m ocy p o d a tk u dochodow ego. P rzy ta k im rozw iązaniu znacznie więcej p rz ed sięb io rstw okazałoby się re n to w n y m i i nie groziłaby im u padłość.

In n ą w ątpliw ością zw iązan ą z d y w id en d ą je s t wysokos'ć tego o bciążen ia. P rz y ję to z a sa d ę / że praw ie w szystkie p rz ed sięb io rstw a p ań stw o w e b ę d ą płaciły dyw idendę od tzw . fu n du szu założycielskiego w jed n ak o w ej w y­ sokości, niezależnie od gałęzi g o sp o d ark i, w któ rej d z ia ła ją . P rz y ję to więc założenia, że efektyw ność k a p ita łu we w szy stk ich ro d z a ja c h d ziałaln ości m a być p o d o b n a. M ija się to zarów no z p rz esłan k am i teo re ty c z n y m i, ja k i dośw iadczeniem em piryczny m . W y ró w n yw anie stó p zysku je s t tylk o te n d e n c ją re alizu jącą się poprzez sy ste m a ty c z n e zm ian y in d y w id u aln y ch stó p zysku, zacho dzących p o d w pływ em p ra w a p o p y tu i p o d aż y . T en d e n ­ cja ta je s t przy ty m w yraz'na jed y n ie w o d niesieniu do g o sp o d ark i niezm o- nopolizow anej, (co w n aszych w aru n k ach m oże d o ty czy ć ty lk o niew ielkiej części ekonom iki). W rzeczyw istości w gosp o d arce w spółczesnej w y s tę p u ją dość du że, ja k w sk azu ją w yniki b a d a ń , różnice sto p y zysku. D la p rz y k ła d u m o żn a p o d ać , że w la ta c h 1950-1960 w USA ro z p ię to ść stó p zy sku w o d n ie­ sieniu do 30 gałęzi przem ysłu p rzetw órczeg o w yn osiła od 7,4% do 2 1 ,6 % .13 O trzy m y w an ie niższych s tó p zysku nie było przy ty m p o w o d em likw idacji p rzed sięb io rstw , co czeka naszych p ro d u c en tó w , jeżeli nie w y g o s p o d a ru ją do­ sta te c z n ie dużej nadw yżki, by spłacić zo b o w ią zan ia w obec b u d ż e tu p a ń stw a . P o d su m o w u ją c dotych czaso w ą, z konieczności sk ró c o n ą a n a liz ę, m o żn a stw ierd zić, że zarów no ze w zględów sp o łeczn y ch ja k i ek on om iczny ch obow iązu jący sy ste m ekonom iczno-finansow y p rz e d się b io rstw p ań stw o w y ch

Polityka społeczna a reforma gospodarcza 163

pow inien ulec m odyfikacji. P o trz e b a ta je st ty m silniejsza, że jak do tej pory, nie w y p raco w an o koncepcji nowego m odelu stosunków wlasnos'ciowych, k tó ry m ógłby w ypełnić lukę p ow stałą po upadłych (zlikw idow anych) przedsię­ b io rstw ac h państw ow ych. Z adaniem polityki społecznej pow inno być a n ­ ty cy p o w a n ie sk u tk ó w społecznych w prow adzanych m odyfikacji sy stem o ­ w ych i p o d p o w iad a n ie ek onom istom tak ich rozw iązań, k tó re nie obniżą efektyw ności całego sy stem u lecz pozw olą na zm inim alizow anie zjaw isk społecznie n iep o żą d an y ch .

Czerw iec 1989 SUMMARY

The article presents the tasks facing the social policy in Poland in the period of introducing new econom ic mechanism s. The new tasks of the social policy should include participation in the form ation of such economic instruments as: prices, direct and indirect taxes, etc. This participation should be based on the anticipated economic and social effects o f particular solutions. It follows from the conclusions which can be drawn from the analysis o f the existing processes of the formation and division of the incom es of the population, enterprises and the state budget. The financial deficit of the enterprises was not only a result of revising the nominal incomes of the population by means of the ’’social” process but it also resulted from realization of the political tasks associated with the form ation of ownership relationships. It was especially clear in the sphere of food econom y and first of all in agriculture. So called "m arketization” of the economy causing rapid pauperization of the population will not bring the desired results if the m onopolists continue to shift the consequences of their uneconomical m anagem ent on the receivers. The pressure of the social politicians should result in creating such a subjective structure of the econom y and such a system of functioning of these subjects which would check the process of broadening the spheres of poverty, and which at the same tim e would improve the efficiency of utilizing all the production factors.