Program nauki (tymczasowy) w państwowym liceum ogólnokształcącym z polskim językiem nauczania : biologia

M I N I S T E R S T W O W Y Z N A Ń RELIGIJNYCH I O Ś W I E C E N I A P U B L I C Z N E G O

PROGRAM NAUKI

( T Y M C Z A S O W Y ) W P A Ń S T W O W Y M L I C E U M OGÓLNOKSZTAŁCĄCYM Z P O L S K I M J Ę Z Y K I E M N A U C Z A N I A

BIOLOGIA

PdJUilH^S 1 9 3 7 P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O KSIĄŻEK SZKOLNYCH WE LWOWIE

2/icf^

oc /wo>?r

M I N I S T E R S T W O W Y Z N A Ń RELIGIJNYCH I O Ś W I E C E N I A P U B L I C Z N E G O

PROGRAM NAUKI

V-,.

Dolnośląska BiblloteKaPeda, weWrocte Sogiczna ( T Y M C Z A S O W Y ) W P A Ń S T W O W Y M L I C E U M OGÓLNOKSZTAŁCĄCYM Z P O L S K I M J Ę Z Y K I E M N A U C Z A N I A

BIOLOGIA

1 9 3 7 P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O KSIĄŻEK SZKOLNYCH WE LWOWIE

X5.=

fy

•^•. Dolnośląska BibliotekaPedagogiczna we Wrocławiu WRO0074800 O D B I T O W D E U K A R N I B. POŁONIBOKIBGO WB LWOWIE

\ Centralne 8Jbllat8K0pade€Op?Cina

Łf

«r8 Wrocławiu

Mi". Inw.

-BIOLOGIA

, Wydział humanistyczny, klasyczny i

matematyczno-fizyczny

CELE NAUCZANIA

1) Poznanie najważniejszych etapów stopniowego różnicowania się świata roślinnego i zwierzęcego na przykładach przedstawicieli wybranych grup. Pozna­ nie procesów zachodzących w organizmach oraz naj­ ważniejszych teorii biologicznych.

2) Zrozumienie roli nauk biologicznych w kształ­ towaniu się poglądu na świat.

KLASA I (2 godziny tygodniowo)

P o d s t a w o w e w i a d o m o ś c i o k o m ó r c e Komórka i jej składniki. Elementarne wiadomości o budowie chemicznej i fizycznej i zasadniczych wła­ snościach protoplazmy. Podział komórki; kariokineza.

B I O L O G I A

S t o p n i o w e r ó ż n i c o w a n i e o r g a n i z m ó w

Jednokomórkaiuce

Wiciowce. Organizmy stojące na pograniczu świata roślinnego i zwierzęcego. Przypomnienie innych jedno­ komórkowych rośUn i zwierząt.

Tkankowce

Komórka jako składnik tkanki w przeciwstawieniu do organizmu jednokomórkowego.

Rośliny. Zestawienie mszalców, paprotników, rośUn

nagonasiennych i okrytonasiennych ze względu na stopień zróżnicowania budowy i rozwój. [Rośliny ko­ palne.]

Zwierzęta. [Zestawienie znanych już zwierząt bez­

kręgowych według stopnia organizacji.] Pogłębienie i zestawienie wiadomości o kilku układach budowy ciała u wszystkich gromad kręgowców łącznie z czło­ wiekiem, np. o układzie szkieletowym, oddechowym, nerwowym.

P r z e m i a n a m a t e r i i i e n e r g i i w o r g a n i z m a c h

Główne czynności życiowe organizmów. Asymilacja i dysymilacja u roślin i zwierząt. Krążenie materii w przyrodzie, szczególnie węgla i azotu, przy współ­ udziale mikroorganizmów.

Z m i e n n o ś ć i d z i e d z i c z n o ś ć Zmienność fluktuacyjna. Czyste linie i populacje. Se­ lekcja w populacjach i czystych liniach. Zmienność

W Y D Z I A Ł H U M A N I S T . , K L A S Y C Z N Y I M A T E M . - F I Z Y C Z N Y 5

mutacyjna. Przypomnienie i pogłębienie wiadomości o rozmnażaniu. Zasady Mendla. Geny. Chromosomy jako podścielisko cech dziedzicznych. Znaczenie krzy­ żowania w hodowli roślin i zwierząt.

E w o l u c j a o r g a n i z m ó w i p r ó b y j e j w y j a ś n i e n i a

Teorie ewolucyjne jako przeciwstawienie teorii sta­ łości gatunków. Zasady lamarkizmu i darwinizmu i ich krytyka. Mutacjonizm de Vriesa. Stan obecny teorii ewolucji.

[Hipotezy o powstaniu życia na Ziemi. Prace Pasteu-. ra nad zagadnieniem samorództwa.] [Pochodzenie człowieka. Szczątki kopalne człowieka.]

[ Ż y c i e o r g a n i z m ó w w z e s p o ł a c h . ] [Stosunek organizmów do otoczenia. Zespoły zwie­ rzęce i roślinne. Ważniejsze biocenozy Polski. Ochro­ na przyrody.]

UWAGI

W programie rozróżniono tematy obowiązujące oiaz tematy do wyboru; spośród tych ostatnich na­ uczyciel winien wybrać niektóre według swego uzna­ nia. Tematy do wyboru ujęte są w nawiasy kwa­ dratowe [ ].

Nauczanie biologii w liceum humanistycznym, kla­ sycznym i matematyczno-fizycznym należy oprzeć przede wszystkim na wykładach ilustrowanych de-monsti-acjami, na przypomnieniu materiału

gimnazjal-nego, podręczniku i lekturze. Ćwiczenia uczniowskie można przeprowadzać od czasu do czasu jako ilustra­ cję lub uzupełnienie omawianycłi działów. Przy oma­ wianiu teorii biologicznych należy zwrócić uwagę na konieczność odróżniania samych faktów przyrodni­ czych od prób ich tłumaczenia.

Szczególnie ważne będzie należyte zrozumienie istoty ewolucji organicznej jako procesu rozwojowego, któ­ ry miał miejsce w ciągu dziejów Ziemi, i odróżnienie go od teorii ewolucyjnych jako prób wytłumaczenia przyczyn ewolucyjnego rozwoju poszczególnych grup organizmów; również ważne będzie wykazanie, co z teorii tych ostało się w świetle ścisłej nauki o zmien­ ności i dziedziczności.

BIOLOGIA

Wydział przyrodniczy

CELE NAUCZANIA

1) Poznanie budowy zwierząt i roślin oraz ich ży­ cia. Poznanie najważniejszych etapów stopniowego różnicowania się świata organicznego. Zrozumienie procesów zachodzących w organizmach oraz pozna­ nie głównych teorii biologicznych.

2) Dalsze rozwijanie umiejętności obserwacji i wpra­ wy w przeprowadzaniu ćwiczeń.

3) Zrozumienie roli nauk biologicznych w kształto­ waniu się poglądu na świat oraz zrozumienie ich zna­ czenia praktycznego.

KLASA I (4 godziny tygodniowo)

Z O O L O G I A

Jednokomórkowce

Przedstawiciel korzenionóżek lub wymoczków: bu­ dowa i życie. Wiciowce jako organizmy na pograniczu

BIOLOaiA

świata roślinnego i zwierzęcego; różnorodność w spo­ sobach odżywiania. [Trypanosomy we krwi bydła i lu­ dzi; malaria i komar widliszek.] Zestawienie znanych pierwotniaków ze względu na budowę i sposób życia.

Tkankowce

J a m o c h ł o n y . Stułbia — jej budowa i podstawo­ we zjawiska życiowe. Rozmnażanie bezpłciowe i płcio­ we. Meduza: budowa i rozwój; przemiana pokoleń.

[Życie kolonialne jamochłonów.]

R o b a k i . Przedstawiciel wolnożyjących i pasożyt­ niczych płazińców [np. wypławek i przywra]. Budo­ wa. Zjawisko hermafrodytyzmu. [Ogromna płodność pasożytów w związku z warunkami życia.]

Pierścienice. Dżdżownica; segmentalna budowa tych zwierząt. Budowa wewnętrzna, a szczególniej narządy ruchu, odżywiania, krążenia i wydalania. Stopień or­ ganizacji robaków w odniesieniu do jamochłonów.

[Organizm tkankowca jako zespół zróżnicowanych komórek w przeciwstawieniu do organizmu pierwot­ niaka.]

S t a w o n o g i . Budowa i zasadnicze funkcje narzą­ dów ze specjalnym uwzględnieniem narządów we­ wnętrznych na przykładzie dowolnego owada. Roz­ mnażanie i przeobrażenia owadów. [Zjawisko parte-nogenezy u niektórych owadów.] Życie społeczne owa­ dów. Praktyczne zaznajomienie się z kilku nowymi przedstawicielami owadów,- np. z następujących rzę­ dów: prostoskrzydłe, chrząszcze, błonkówki,

pluskwia-WTDZIAŁ PEZYRODNICZY

ki, motyle, muchówki, przede wszystkim na przykła­ dach form, mających większe znaczenie w gospodarce człowieka. Krótkie zestawienie wiadomości o pozosta­ łych stawonogach, jak wije, pajęczaki, skorupiaki.

[ M i ę c z a k i . Zaznajomienie się z najważniejszymi narządami winniczka lub błotniarki i małża. Podsta­ wowe wiadomości o głowonogach. Zestawienie cech charakterystycznych ślimaków, małży i głowonogów. Mięczaki kopalne.]

[S z k a r ł u p n i e. Cechy charakterystyczne budo­ wy jeżowca lub rozgwiazdy. Ruch i pobieranie pokar­ mu. Promienisty plan budowy wśród poznanych do­ tychczas zwierząt.]

S t r u n o w c e . Lancetnik. Zagadnienie szkieletu osiowego i jego charakter w różnych gromadach krę­ gowców ze szczególnym uwzględnieniem ssaków i człowieka. Porównawcze poznanie czynności oraz budowy ważniejszych układów narządów (układ ko­ stny, oddychania, krążenia, nerwowy) w poszczegól­ nych gromadach kręgowców do człowieka włącznie^ z podkreśleniem zwiększającego się stopnia ich zróż­ nicowania. Zwięzłe rozpatrzenie rozwoju lancetnika i wyjaśnienie różnicowania się tkanek i powstawania narządów w rozwoju embrionalnym. Najważniejsi przedstawiciele kręgowców kopalnych i ich związek z dzisiejszymi zwierzętami (Archaeopteryx, kopalne konie). Szczątki kopalne człowieka. Zestawienie po­ znanych typów zwierząt. Jednostki systematyczne wyższego i niższego stopnia (typ, gromada, rząd, ro­ dzina, rodzaj, gatunek). Zasady systematyki zwierząt.

1 0 BIOLOGIA

Stopniowy rozwój świata zwierzęcego w ciągu epok geologicznych.

B O T A N I K A

R O Ś L I N Y Z A R O D N I K O W E

A. Plechowce

G l o n y . Przypomnienie wiadomości o życiu i bu­ dowie poznanych glonów. Jeden z glonów kolonial­ nych (Pandorina, Eudorina, Volvox lub inny). Ga-łęzatka lub Yaucheria jako przykład glonu o komór­ kach" wielojądrowych. Ramienica. Krótkie zestawie­ nie sposobów rozmnażania u glonów. Oglądanie plan­ ktonu zimowego.

B a k t e r i e . Bakterie samożywne. Komórka bakte­ rii. Udział bakteryj w rozkładzie ciał organicznych. Krążenie azotu w przyrodzie przy współudziale bakte­ rii (bakterie nitryfikaCyjne, denitryfikacyjne i azoto­ we). Najpospolitsze bakterie chorobotwórcze.

,G r z y b y . Zebranie dotychczasowych wiadomości o grzybach. Obserwacja hodowli grzybów (np. ple­ śniaków, workowców lub podstawczaków). Najpospo­ litsze choroby i-oślin uprawnych powodowane przez grzyby pasożytnicze.

B. Rodniowce

M s z a k i . [Marchantia (lub inny wątrobowiec); ży­ cie, budowa i sposoby rozmnażania.] Mchy; (przypo­ mnienie wiadomości dotychczasowych). Osiowa bu­ dowa.

WYDZIAi PEZYEODNICZT 1 1

P a p r o t n i k i . Paprocie. Porównanie z mszakami ze względu na zróżniczkowanie tkanek i przemianę pokoleń (rodozmian). Charakterystyczne cechy widła­ ków i skrzypów. Rozpłaszczka jako przykład paprot­ ników różnozarodnikowych. Paprotniki kopalne (ze szczególnym uwzględnieniem form przejściowych do roślin nasiennych).

R O Ś L I N Y N A S I E N N E

N a g o z a l ą ż k o w e . Rozpatrzenie budowy kwia­ tu. Zapylanie i zapłodnienie. Stopniowa redukcja po­ kolenia płciowego. Powstanie nasion. [Porównanie z pa­ protnikami.]

O k r y t o z a l ą ż k o w e . Kwiat rośUny okrytoza-lążkowej w zestawieniu z nagozalążkowym. Budowa kwiatów w związku z ich zapylaniem. Rozwój owocu. Rozmnażanie wegetatywne. Wewnętrzna budowa jed-noliściennych i dwuHściennych. Zestawienie dotych­ czasowych wiadomości o zasadniczych funkcjach ro­ śliny jak oddychanie i odżywianie.

Oznaczanie najpospolitszych roślin za pomocą klu­ cza. Wyróżnianie podstawowych jednostek systema­ tycznych (odmiana, gatunek, rodzaj, rodzina itp. na przykładzie rodziny jaskrowatych lub innych). Zesta­ wienie wszystkich poznanych grup roślinnych z pod­ kreśleniem ich wzajemnej łączności ze sobą. Zasady systematyki rośhn. Rozwój świata roślinnego w ciągu epok geologicznych.

l a BIOLOGIA

ŻYCIE ORGANIZMÓW W ZESPOŁACH Pojęcie biocenozy i zależność biocenoz od warun­ ków środowiska. Równowaga biologiczna w przyro­ dzie i przykłady jej zaburzenia wskutek wadliwej go­ spodarki człowieka. [Ochrona przyrody.] Podstawy geograficznego rozmieszczenia najcharakterystyczniej-szych roślin i zwierząt na ziemiach polskich. Wyróż­ nienie głównych krain biogeograficznych i ich cha­ rakterystyka ze szczególnym uwzględnieniem Tatr i Bałtyku.

KLASA II (2 godziny tygodniowo)

OGÓLNE PRAWA ŻYCIA ORGANICZNEGO (BIOLOGIA . OGÓLNA)

W i a d o m o ś c i o k o m ó r c e . Zestawienie do­ tychczasowych wiadomości o komórce. Fizyczne, che­ miczne i biologiczne własności protoplazmy. Składniki komórki. Podział komórki; kariokineza.

P r z e m i a n a m a t e r i i i e n e r g i i . Asymila­ cja węgla i azotu. Przemiana produktów asymilacji; rola enzymów. Witaminy. Dysymilacja. Oddychanie tlenowe i beztlenowe. Krążenie w przyrodzie ważniej­ szych pierwiastków wchodzących w skład organizmu. Przemiana energii w organizmach.

W r a ż l i w o ś ć . Elementarne wiadomości o bodź­ cach i ich działaniu. Tropizmy, taksje, odruchy, in­ stynkty. Układ nerwowy jako podłoże funkcji psy­ chicznych.

WTDZIAŁ PRZYRODNICZY 13 R o z m n a ż a n i e i r o z w ó j „ o r g a n i z m ó w . Rozmnażanie za pośrednictwem komórek płciowych

(gamet): podział redukcyjny. Zapłodnienie. [Rozwój jaja (zygoty). Rozmnażanie wegetatywne; regenera­ cja. Organizm jako całość. Hormony.

N a u k a o d z i e d z i c z n o ś c i . Zmienność flukr tuacyjna. Pojęcie czystej linii (biotypu) i populacji. Selekcja w populacjach i czystych liniach. Zasady Mendla. Wyjaśnienie pojęć fenotypu i genotypu. Ge­ ny. Zmienność mutacyjna. Zastosowanie genetyki w ogrodnictwie, rolnictwie i hodowli zwierząt.

E w o l u c j a i p r ó b y j e j w y j a ś n i e n i a [Linneusz, Cuvier,] Lamark (dziedziczenie cech naby­ tych), Darwin (walka o byt, selekcja naturalna i sztu­ czna) , de Vries (mutacje). Mutacje i selekcja jako czyn­ niki ewolucji. Hipotezy o powstaniu życia n a Ziemi. Prace Pasteura nad- zagadnieniem samorództwa. Po­ chodzenie człowieka, jego stanowisko w przyrodzie.

UWAGI

W programie rozróżniono tematy obowiązujące oraz tematy do wyboru; spośród tych ostatnich na­ uczyciel winien wybrać niektóre według swego uzna­ nia. Tematy do wyboru ujęte są w nawiasy kwa­ dratowe [ ] .

Nauczyciel m a prawo przestawiania partii materiału w obrębie każdego roku. W szczególności może prze­ rabiać zoologię przed botaniką lub naodwrót, a także może przerabiać oba działy równolegle. Przy wszelkim innym przestawianiu materiału klasy I należy

pamię-14 BIOLOGU

tać, że sam jego „układ powinien przygotowywać do zrozumienia pojęcia pokrewieństwa i zagadnienia ewolucji. Dlatego należy zachować ciągłość w trakto­ waniu każdego z działów, choćby nawet inne względy

(np. łatwość otrzymania materiału doświadczalnego) przemawiały za odmiennym układem.

Nauczanie biologii opiera się na ćwiczeniach. Nale­ ży uwzględnić ćwiczenia mikroskopowe, nieskompli­ kowane doświadczenia fizjologiczne, hodowle, de­ monstracje, oznaczanie za pomocą klucza, wykłady, wycieczki, lekturę, referaty uczniów.

Przy opracowywaniu materiału nauczania należy zwrócić główną uwagę n a poznanie organizacji zwie­ rząt i roślin w poszczególnych grupach systematycz­ nych z podkreśleniem sposobu rozmnażania i rozwo­ ju. Zagadnienia te należy traktować porównawczo, wy­ kazując stopniowe różnicowanie się budowy zwierząt i roślin i stwarzając przez to podstawę do zrozumie­ nia ewolucji świata organicznego. Z tych względów konieczne jest również poznanie najważniejszych przedstawicieli organizmów wymarłych, zwłaszcza tych, które stanowią przejście między grupami syste­ matycznie odrębnymi.

Ponieważ nauka biologii w klasie pierwszej ma być także podstawą do zrozumienia zasad współczesnej sy­ stematyki, powinno się przy opracowaniu materiału uwydatniać te cechy organizacyjne i rozwojowe, na których opiera się współczesny układ zwierząt i ro­ ślin, przy czym trzeba się jednak wystrzegać, aby nie uczynić z kursu klasy pierwszej szczegółowego

wy-WTDZIAIi PEZTEODNICZY ₁₅

kładu systematyki zwierząt i roślin. Przy omawia­ niu poszczególnych organizmów należy uwzględniać środowisko, w którym one żyją, oraz ich znacze­ nie gospodarcze. Z tego ostatniego względu ozna­ czanie za pomocą klucza należy przeprowadzać n a takim materiale, który ma większe znaczenie prak­ tyczne.

Należy wdrażać młodzież do zaznajamiania się z naukowym słownictwem łacińskim, zwłaszcza w od­ niesieniu do nazw systematycznych i terminów naj­ częściej w literaturze spotykanych.

Umieszczony w końcu I klasy dział ,,Życie organi­ zmów w zespołach" może być potraktowany dość zwięźle. Przy jego przerabianiu nauczyciel może za­ chęcić uczniów do wyzyskania okresu wakacyjnego celem poczynienia w terenie spostrzeżeń i zbiorów.

Przy omawianiu teorii biologicznych w klasie II na­ leży zwrócić uwagę n a konieczność odróżniania sa­ mych faktów przyrodniczych od prób ich tłumaczenia. Szczególnie ważne będzie należyte zrozumienie istoty ewolucji organicznej jako procesu rozwojowego, któ­ ry miał miejsce w ciągu dziejów Ziemi, i odróżnienie go od teorii ewolucyjnych jako prób wytłumaczenia przyczyn ewolucyjnego rozwoju poszczególnych grup organizmów; również ważne będzie wykazanie, co z teorii tych ostała^się w świetle ścisłej nauki o zmien­ ności