Zagro¿enia osuwiskowe w polskich Karpatach
Wojciech R¹czkowski*
Ostatnia dekada XX oraz pierwsze lata XXI wieku zaznaczy³y siê w polskich Karpatach fliszowych wyj¹tko-wym nasileniem zjawisk katastrofalnych. Problem zagro¿eñ osuwiskowych w polskich Karpatach narasta pocz¹wszy od 1997 r. w zwi¹zku z uruchamianiem siê sta-rych lub powstawaniem nowych osuwisk na coraz to innych obszarach. Na 6% powierzchni kraju wystêpuje ponad 95% wszystkich zarejestrowanych w Polsce osu-wisk. Jest to niebagatelna liczba dochodz¹ca dzisiaj do 23 tys. (co daje œrednio jedno osuwisko na 1 km2
). Je¿eli weŸmie-my pod uwagê mniejsze fragmenty Karpat, konkretne gru-py górskie lub zlewnie poszczególnych potoków to stwierdzamy, ¿e niekiedy 30%, a nawet 70% stoków jest zajêtych przez osuwiska.
Do g³ównych przyczyn sprawczych — czynników bez-poœrednich wywo³uj¹cych osuwiska na obszarze Karpat — zawsze nale¿a³y opady atmosferyczne, niejednokrotnie katastrofalne (np. 1903, 1997, 2001, 2002). Oprócz opa-dów letnich, w okresie wiosennym w sposób radykalny do odnawiania starych i powstawania nowych osuwisk przy-czynia siê topnienie œniegów (wiosna 1913, 2000, 2002). Istotne znaczenie w Karpatach maj¹ te¿ trzêsienia ziemi. Mo¿na z nimi wi¹zaæ powstanie niektórych du¿ych osu-wisk strukturalnych. Odm³odzone w ich wyniku w 1957 r. osuwisko w Lipowicy, w obrêbie prze³omowego odcinka doliny Jasio³ki przez strefê nasuniêcia jednostki dukiel-skiej na przedpole, by³o ostatnim znanym przypadkiem zwi¹zanym z trzêsieniami ziemi w Karpatach. Nie mo¿na ich jednak pomijaæ w rozwa¿aniach nad problemem zagro¿eñ osuwiskowych, poniewa¿ w polskich Karpatach wystêpuj¹ trzêsienia ziemi o intensywnoœci przekra-czaj¹cej 8° w skali MSK.
Opady atmosferyczne w lipcu 1997 r. przyczyni³y siê do uruchomienia stoków karpackich, g³ównie w zachod-niej i œrodkowej czêœci Karpat w stopniu, w jakim jeszcze takie zjawisko nie by³o opisywane. Powsta³y lub odnowi³y siê osuwiska, na których istnia³a zabudowa mieszkalna i infrastruktura komunikacyjna, przyczyniaj¹c siê do jej zniszczenia i zagro¿enia. Warunki zimy 1999 r. przyczy-ni³y siê do odnowienia wielu (2500 zg³oszonych przypad-ków) osuwisk, g³ównie na obszarze Pogórza Karpackiego. Opady lipca 2001 r. (rekordowe w sumach miesiêcznych) sprawi³y, ¿e wyst¹pi³y nienotowane dotychczas zagro¿enia na obszarze Beskidu Œredniego, ¯ywieckiego i S¹deckie-go. Katastrofalne w skutkach opady lipca i sierpnia 2002 r. przyczyni³y siê do zniszczeñ w po³udniowej czêœci Beski-du S¹deckiego (rejon Muszyny) i Niskiego. W suchych
latach 2003–2006 osuwiska wystêpowa³y z mniejsz¹ inten-sywnoœci¹. Badania ostatnich lat wykaza³y, ¿e do urucho-mienia osuwisk potrzebne s¹ z roku na rok coraz ni¿sze wartoœci progowe opadów.
Liczebny wzrost zagro¿eñ osuwiskowych w ostatnich latach zwi¹zany jest z faktem chaotycznej zabudowy osu-wiskowych stoków karpackich i prowadzeniem linii komu-nikacyjnych i przesy³owych w terenach, gdzie wystêpuj¹ ju¿ osuwiska stare, nieaktywne, lecz mog¹ce siê uaktywniæ w sprzyjaj¹cych temu warunkach hydrologiczno-meteoro-logicznych. Dobrym przyk³adem s¹ tutaj osuwiska na górze Just, w Mogilanach, Laskowej, Wierchomli, Kryni-cy, w dolinach Bystrzanki i Bielanki w Szymbarku.
Bior¹c pod uwagê czynniki sprawcze, wynikaj¹ce ze œrodowiska przyrodniczego Karpat, mo¿na stwierdziæ, ¿e osuwiska stanowi¹ najbardziej naturalne zjawisko wystê-puj¹ce na tym obszarze. Przyczynia siê ono, obok powodzi degraduj¹cych dna dolin rzecznych, w najwiêkszym stop-niudo rozwoju rzeŸby. W odró¿nieniu jednak od powodzi, która jest zjawiskiem katastrofalnym, epizodycznym, nie-zmiernie aktywnym, lecz krótkotrwa³ym, w obszarach gór-skich osuwiska s¹ procesem ci¹g³ym, gdy¿ ruchy wystêpuj¹ na stokach w sposób nieprzerwany, nawet bez zaistnienia silniejszej przyczyny sprawczej. S¹ tak¿e zja-wiskiem szybciej eliminowanym z pamiêci ludzkiej, bar-dzo czêsto kodowanym w sposób irracjonalny jako zjawisko które by³o, ale ju¿ siê nie zdarzy.
Od lat istniej¹ce osuwiska nie s¹ zabezpieczone, gdy¿ brak na to œrodków finansowych. Najlepszym ogranicze-niem zagro¿eñ wywo³ywanych przez osuwiska wydaje siê byæ profilaktyka prowadz¹ca do rezygnacji z zabudowy stoków osuwiskowych, a w przypadku celowych inwesty-cji, stosowanie technologii adekwatnych do rodzaju zagro¿eñ. Uniknie siê w ten sposób uzale¿nienia istnienia zabudowy od kaprysów natury, których nie jesteœmy w sta-nie w pe³ni przewidzieæ. W tym celu nale¿y popracowaæ nad miejscowymi planami zagospodarowania gmin, na obszarze których wystêpuj¹ osuwiska — wykonaæ mapy osuwiskowoœci i zagro¿eñ w skalach odpowiednich do ska-li ich opracowania, a wiêc 1 : 10 000 lub nawet 1 : 5 000.
Ostatnie zmiany w polskim prawie zmierzaj¹ do roz-wi¹zania problemu zagro¿eñ wywo³ywanych przez osuwi-ska. Aktualne prace Pañstwowego Instytutu Geologicznego na obszarze Karpat, w ramach projektów zrealizowanych na zlecenie Ministerstwa Œrodowiska, maj¹ za zadanie wypracowaæ metodykê rejestracji i prowadzonego na bie¿¹co monitoringu osuwisk. W latach kolejnych, w ramach Projektu System Os³ony Przeciwosuwiskowej, powinny zostaæ wykonane szczegó³owe prace kartogra-ficzne na obszarze ca³ej Polski, a osuwiska zostan¹ zapisa-ne w Ogólnopolskiej Bazie Danych Osuwisk. Bêdzie ona dostêpna dla jednostek administracji rz¹dowej i samo-rz¹dowej w internecie.
638
Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 8, 2007
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Karpacki, ul. Skrzatów 1, 31-560 Kraków; wojciech.raczkowski@pgi.gov.pl
