IW O N A PIETRZKIEWICZ
Biblioteka
kanoników regularnych
w Krakowie w XV i XVI wieku
W ydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej
Biblioteka
kanoników regularnych w Krakowie w XV i XVI wieku
Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie PRACE M O N O G R A FIC Z N E N R 3 6 5
IW ONA PIETRZKIEWICZ
Biblioteka
kanoników regularnych
w Krakowie w XV i XVI wieku
W ydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków 2 0 0 3
Recenzenci
prof, dr hab. Maria Pidłypczak-Majerowicz dr hab. Maria Pawłowiczowa em. prof. UŚ1.
© Copyright by Iwona Pietrzkiewicz & Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2003
Wydanie publikacji dofinansował Komitet Badań Naukowych
redaktor Jolanta Grzegorzek projekt okładki Jadwiga Burek
ISSN 0239-6025 ISBN 83-7271-232-8
Redakcja/Dział Promocji Wydawnictwo Naukowe AP 31-116 Kraków, ul. Studencka 5 tel./fax (012) 430-09-83
e-mail: wydawnictwo@ap.krakow.pl łamanie, druk i oprawa
WS T Ę P
Biblioteka kanoników regularnych na krakowskim Kazimierzu to bardzo istotny ośrodek życia kulturalnego miejscowego środowiska, wpisany w historię miasta już od prawie sześciuset lat.
Celem niniejszej pracy jest nakreślenie dziejów i prezentacja zasad organizacji te go księgozbioru, analiza kanonickich przepisów bibliotekarskich opartych na regule i konstytucjach zakonnych, a także przedstawienie struktury treściowej biblioteki, która dokumentuje jej rolę w różnorodnej działalności zakonu i środowisku krakow skich uczonych w XV i XVI w. Zakonu, którego geneza i dzieje wskazują przede wszystkim na bardzo szeroko zakrojoną działalność duszpasterską i rozwijanie służ by liturgicznej. Środkiem do realizacji tych zadań była i jest nauka. Miejsce nauki, jako koniecznego warunku wytyczonego programu, dla wszystkich wspólnot kano nickich określili najpełniej paryscy „wiktoryni”1. Jego realizacja w krakowskiej pre- pozyturze Bożego Ciała2 jest widoczna zarówno poprzez kultywowanie tradycji ruchu „devotio moderna”, zmierzającego do pogłębienia życia wewnętrznego zakonników, jak i w utrzymywaniu bliskich kontaktów z krakowskim środowiskiem uniwersytec
kim, kierowaniu parafią, prowadzeniu szkoły i infirmerii.
Opracowanie dotyczy księgozbioru biblioteki kazimierskiej od momentu fundacji klasztoru kanoników regularnych w Kazimierzu, czyli roku 1405, do końca XVI w. Skupienie się na pierwszych dwu wiekach w blisko sześćsetletniej historii kazimier skich kanoników warunkowane jest zarówno zmianami dotyczącymi samej wspól noty zakonnej, jak i zachowanymi źródłami. O przyjęciu takich ram chronologicz nych zadecydował przede wszystkim niezwykle aktywny rozwój prepozytury Bożego Ciała w ciągu XV w. Wraz ze zmieniającymi się warunkami zewnętrznymi, rozwojem idei renesansowych, a także postępami reformacji klasztor ulegał stopniowemu osła bieniu, czego kulminacją był kryzys wspólnoty zakonnej w drugiej połowie wieku XVI. Odrodzenie prepozytuiy kanonickiej nastąpiło wraz z objęciem w 1612 r. stanowiska prepozyta przez duchownego spoza klasztoru, Marcina Kłoczyńskiego, a oznaczało nie tylko umocnienie ośrodka kazimierskiego, ale i pojawienie się szeregu nowych fundacji zakonu. Wielkość kongregacji krakowskiej określiły w zasadzie dwa wieki: XV, który
1 Opactwo św. Wiktora założył w 1108 r. znany z polemik z Piotrem Abclardem Wilhelm z Cham- peaux (f 1122). Od początku zaangażował się w sprawę reformy Kościoła. Do rozkwitu nowej kongregacji doprowadził uczeń Wilhelma Gilduin (fi 155). Rozwijała ona aktywną działalność naukową i szkolną, sprawowała także opiekę nad prężnie rozwijającym się w XII w. paryskim środowiskiem naukowym. Paryscy „wiktoryni” propagowali zdecydowany postęp w naukach świeckich, w zakresie teologii reprezentowali natomiast kierunek augustyńsko-mistyczny. Lite raturę omawiającą kongregację św. Wiktora zestawi! M. Derwich, Zapomniani wiktoryni. Uwa
gi na marginesie nowszych badań. NP 1998, T. 89, s. 483-490.
2 Kazimierska biblioteka kanoników regularnych zwyczajowo nazywana jest Biblioteką Bożego Ciała. Nazwa taka pojawiła się już bardzo wcześnie i jako powszechnie przyjęta będzie cytowana w tekście.
wyznaczył jej byt na cały wiek następny, i XVII, w którym powołano całą grupę nowych placówek zakonnych na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Na wybór końca XVI w. jako górnej granicy chronologicznej miał także wpływ za chowany tekst zarządzeń powizytacyjnych kardynała Jerzego Radziwiłła dla klaszto ru kazimierskiego z 1596 i 1597 roku3. Dokumenty te odegrały ważną rolę w próbach przezwyciężania kilkudziesięcioletniego kryzysu wspólnoty zakonnej. Dzisiaj, poza samym księgozbiorem, stanowią bardzo istotne źródło do poznania kazimierskiej biblioteki. Na ich podstawie można wysuwać wnioski dotyczące zarówno samych zasad korzystania z biblioteki, jak i jej zasobności. Kolejne tak bogate i bezpośrednie wiadomości dotyczące funkcjonowania biblioteki pochodzą dopiero z XVIII w. Przedstawione dzieje biblioteki obejmują znacznie dłuższy czas, od początku XV w. do początku XX w., co pozwala ukazać różnorodne losy księgozbioru, a zwłaszcza rozpraszanie najstarszej jego części w XVII-XVIII w.
Jak wiadomo, w bibliologii historycznej podstawowymi źródłami są - zachowany
księgozbiór oraz biblioteczne spisy inwentarzowe4 5. Niestety, trudno prześledzić do
kładnie proces wzrostu biblioteki kazimierskiej. Tutejsze archiwum kanoników re gularnych dysponuje bowiem dość skromną ilością dokumentów odnoszących się do biblioteki. Z interesującego nas czasu nie zachował się niestety żaden, choćby frag mentaryczny, spis jej zawartości. Najstarszy rękopis inwentarzy bibliotecznych prze chowywanych w archiwum kazimierskim pochodzi z lat 1692-1697 i zawiera tylko spisy bibliotek konwentów w Wilnie i Bychowies. Prawie kompletny katalog wszyst kich księgozbiorów kongregacji sporządził w latach 1704-1706 wizytator Michał A.
Gorczyński6 7, brak w nim jednak także opisu zbioru krakowskiego. Konwent general
ny kongregacji nie podlegał bowiem wizytacjom zwyczajnym. Dwa znane katalogi biblioteki klasztoru Bożego Ciała pochodzą dopiero z XVIII i XIX w. Pierwszy dato wany jest na rok 1741, a znajduje się dzisiaj w zbiorach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu?, drugi - z lat 1810-1811 - zachował się w trzech prawie
3 AKMKr., rkp. Acta Visitationis, 2 1596-1599; ABC rkp. [b. sygn.] Lumen ad revelationem om- nimodae iurisdictionis ordinariae Episcoporum Cracoviensium supra praepositum, canonicos regulares lateranenses Sancti Augustini eorumque monasterium ad ecclesiam parochialem S[acratis]simi Corporis Christi Casimiriae ad Cracoviam.
4 K. Migoń, Problematyka źródloznawcza w biblilogii. „Studia o Książce” 1985, T. 15, s. 17; B. Bieńkowska, Kilka uwag i propozycji w sprawie badania księgozbiorów historycznych. „Studia o Książce” 1986, T. 16, s. 8-9.
5 Błędną informację o ich zaginięciu przekazał Henryk D. Wojtyska. Zob. H.D. Wojtyska, Czytel
nictwo i biblioteki u kanoników regularnych laterańsldch kongregacji Bożego Gala (XV-XVIU w.).
W: Kanonicy regularni laterańscy w Polsce. Studia z dziejów kongregacji krakowskiej X V -
XIX wieku. Pod red. Z. Jakubowskiego. Kraków 1975, s. 61; A. Błachut, Kanonicy regularni late- raneńscy w Polsce, czciciele Maryi. W: Księga Pamiątkowa Maryańska ku czci pięćdziesięcio lecia ogłoszenia dogmatu o niepokalanym poczęciu NMP. T. 1. Kraków 1905, s. 474; ABC, rkp.
[b. sygn.] Liber Visitationum Conventuum 1692-1697 [M. Włoszkiewicz], s. 104,187.
6 ABC, rkp. [b. sygn.] Summulae ex Actis Capituli Generalis in Canonica SS. Corporis Christi Ca simiriae ad Crac[oviam] celebrati. Anno 1628. Reformationes conventuum [dalej: Reformatio- nes conventuum],
7 BZNiO, rkp. 187 II, M. Goliński, Kronika, s. 723-847; Zob. Z. Staniszewski, Inwentarze biblio
teczne wieku XVII i XVIII w rękopisach Ossolineum. „Ze Skarbca Kultury” 1955, z. 1 (7),
s. 202-203. Staniszewski, mylnie identyfikując księgozbiór, wiąże go z augustianami-eremitami. Warto również sprostować informację S. Estreichera, że PANKr. i BZNiO przechowują katalog
identycznych egzemplarzach8. Co prawda kazimierskie archiwum przechowuje jesz cze katalog datowany na rok 19059, ale jest on tylko wierną kopią wspomnianego spisu z początku XIX w.
Obecnie zbiory starodruków biblioteki Bożego Ciała są w trakcie opracowywania. Dotychczas opublikowano spis czternastu średniowiecznych rękopisów10, a w ramach prac nad ogólnopolskim katalogiem inkunabułów dokonano również rejestracji pięt- nastowiecznych druków11. W bibliotece jednak zbiory nadal nie zostały skatalogowa ne12. Przygotowanie niniejszego tekstu wymagało rejestracji nieuwzględnionych w dotychczasowych wykazach piętnastowiecznych rękopisów i druków oraz wydzie lenia spośród starodruków inkunabułów i druków szesnastowiecznych. Cala ta grupa ksiąg otrzymała nowe sygnatury13. Uporządkowano też książki wydane w XVII i XVIII w., „oczyszczając” ich zbiór z wydań dziewiętnastowiecznych czy nawet współczesnych. Prace te wykazały, że zbiory dotychczas szacowane na ok. 4000 wo luminów są znacznie większe. Okazało się, że sam zbiór druków z XVTI-XVIII w. liczy około 5600 woluminów, a całość z uwzględnieniem rękopisów i druków z X V - -XVI w. przekracza 7000 pozycji.
Zweryfikowana z autopsji liczba rękopisów i druków z XV—XVI w. wynosi 1562 pozycji14. Oczywiście, jak wskazuje historia biblioteki, zbiory kanoników w końcu XVI w. były znacznie większe. Świadczy o tym chociażby fakt, że po pobycie w klasz torze wojsk szwedzkich i samego Karola Gustawa w czasie „potopu”, zakonnikom
biblioteki klasztoru Bożego Ciała z 1810 r. Zob. S. Estreicher, Katalog tyniecki. „Rocznik Kra kowski” 1965, R. 37, s. 10.
8 Katalog sporządzony został za prepozytury Sebastiana Gwirarda Kwiatkowskiego (1778-1814), egzemplarz przechowywany w ABC jest datowany na rok 1811, drugi, zachowany w Bibliotece PAN w Krakowie, nosi datę 1810, ale zasadniczo jest to ten sam zestaw pozycji, spisany przez Jana Michała Starowicza (fi8i8), można więc datować go na 1.1810-1811. Zob. ABC, rkp. A-II-7 Cathalogus librorum bibliothecae S[acrati]s[imi] Corporis Christi Canonicorum Lateranensium Casimiriae ad Cracoviam conscriptus A[nno] D[omini] 1811; PANKr., rkp. 401 Cathalogus libro rum Bibliothecae Sacrat[is]s[imi] Corporis Ch[ris]ti Canonicorum Lateranensium. Casimiriae ad Cracoviam conscriptus A[nno] Djomini] 1810; AKMKr., IPK A 2 Inwentarz Kościoła Para fialnego pod tytułem Bożego Ciała, tudzież Bractwa przy tymże kościele exystującego pięciu Ran Chrystusowych i Najświętszego Sakramentu, s. 125-372 (k. 1-247).
9 ABC, rkp. [b. sygn.] Biblioteka Bożego Ciała. Inwentarz 1905 r.
10 Z. Włodek, Inventaire des manuscrits medievaux latins, philosophiques et theologiques de la
bibliotheque de chanoines reguliers de Cracovie. „Mediaevalia Philosophica Polonorum” 1970,
T. 16, s. 87-102.
11 Incunabula, quae in bibliothecis Poloniae asservantur. Inkunabuły w bibliotekach polskich.
Centralny katalog. Pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej. T. 1. Oprać. M. Bohonos i E. Szandorow-
ska. Wrocław-Warszawa-Kraków 1970. T. 2. Oprać. M. Bohonos, M. Spandowski i E. Szando- rowska. Wrocław-Warszawa-Kraków 1973.
12 W XX w. dwukrotnie podejmowano próby skatalogowania całości zbiorów. Do dzisiaj jeszcze zachowały się na książkach nadawane im wtedy sygnatury, które pozwalały układać starodruki według formatów, niestety, pełny katalog nigdy nie powstał.
'3 Zachowano tylko sygnatury samodzielnych woluminów rękopisów średniowiecznych zacytowa
nych przez Z. Włodek i powtarzanych w innych publikacjach. Przy oznaczaniu porządkowanych ksiąg zastosowano kolejne liczby i skróty literowe, dla kodeksów rękopiśmiennych „Ms , dla in kunabułów „I”, a druków z XVI w. „C”.
14 Składają się na nią: 21 średniowiecznych rękopisów, 237 inkunabułów (dotychczas podawano 246) i 1304 druków z XVI w.
udało się odzyskać zaledwie jedną trzecią książek z poprzedniego zbioru16. Na części piętnastowiecznych rękopisów i druków zachowały się sygnatury, które pozwalają ustalić przybliżoną ilość pozycji z tego okresu. Niestety, nie ma na książkach śladów sygnowania z XVI w., w związku z czym przynależność poszczególnych pozycji do współczesnego zbioru Biblioteki Bożego Ciała oceniano na podstawie notek własno ściowych zakonników, klasztoru, a także jednorodnego opisu dotyczącego autora, względnie tytułu, umieszczanego na grzbietach książek. W omówieniu zawartości biblioteki brano pod uwagę tylko te pozycje, które dawały podstawy ku temu, aby wykluczyć ich późniejszy niż szesnastowieczny wpływ do księgozbioru. Było to moż liwe w stosunku do 92% dzisiejszego zasobu.
Wśród zachowanych źródeł, które pozwoliły określić miejsce książki w życiu za konu kanoników regularnych wymienić trzeba całą grupę tekstów z zakresu ustawo dawstwa zakonnego16. Szereg faktów historycznych pozwoliły ustalić siedemnasto wieczna kronika zakonu i inne zachowane zapiski klasztorne17. W badaniach doty czących osób związanych z biblioteką bardzo pomocne okazały się nekrologi klasz torne i akta personalne, które umożliwiały identyfikację poszczególnych osób18. Wy korzystano także akta wizytacji i kapituł klasztornych (wcześniej zacytowano te, któ re zawierają spisy zawartości bibliotek poszczególnych konwentów)1^. Materiałów
>5 Notatki prepozyta generalnego Jacka Liberiusza (1644-1673) na jednej z książek. Zob. BBC (w dalszym tekście przy cytowaniu poszczególnych pozycji skrót oznaczający bibliotekę klasz torną będzie pomijany) C-1236.
16 S. Ryłko, Reguła św. Augustyna z klasztoru kanoników regularnych w czeskim Rudniku
(pierwsza połowa XIV w.). Kraków 1993; BUMCS, rkp. III 608 Statuty i komentarze do reguły
kanoników regularnych w Kraśniku; APKr., rkp. K 888 Kalendarz i nekrolog klasztoru kanoni ków regularnych laterańskich przy kościele Bożego Ciała. Traktaty i zapiski dotyczące tego klasztoru z lat 1407-1658: Collectio fratris Petri Clarete de domo rudnice[n]si sup[er] statuta canonicoru[m] regularium s. 133-201, Expositio venerabilis Hugonis de Sancto Victo[r]e super regulam Sancti Augustini episcopi s. 201-254; Reguła Beatissimi Patris Aurelii Augustini
Hipponensis Episcopi De communi vita Clericorum. Huic adiecta Collectio D. Petri Claretae [...]. Ed. K. Łoniewski. Kraków 1618; Constitutiones Canonicorum Regularium Lateranensium formulis Conventus Klobucensis in Conventu Generali S[aratis]simi Corporis Christi Ca- simiriae ad Cracoviam conscriptae. [s. 1.] 1723.
17 BJ, rkp. 3742 Casimiriae civitatis urbi Cracoviensi conformatae Origo in eaque ecclesiarum erectiones et religiosorum fundationes, nec non series, vitae, res gestae praepositorum Con ventus Canonicorum Regularium Lateranensium S. Augustini ad ecclesiam SS. Corporis Christi, descriptae a Stephano Ranathowicz, eiusdem conventus et ecclesiae canonico regulari professo; ABC, rkp. 7235 Dalszy Poczet Prałatów Księży Kanoników Regularnych Laterańskich. Zebrał z rękopisów ks. Stanisław Biedroński. A.D. 1919.
18 APKr., rkp. K 888 Kalendarz i nekrolog klasztoru Kanoników Regularnych Laterańskich przy kościele Bożego Ciała. Traktaty i zapiski dotyczące tego klasztoru z lat 1407-1658; ABC, rkp. [b. sygn.] Memoriale Fratrum et Benefactorum defunctorum Congregationis Canonicorum Regularium Lateranensium; rkp. [b. sygn.] Cathalogus Fratrum defunctorum Canonicorum Regularium Lateranensium Congregationis Cracoviensis ab introductione Cracoviam scilicet ab Anno 1405 conscriptus cui accedit Cathalogus defunctorum Fundatorum atque Benefactorum eiusdem Congregationis.
*9 ABC, rkp. [b. sygn.] Lumen ad revelationem...; rkp. [b. sygn.] Reformationes conventuum; rkp. [b. sygn.] Liber Visitationum Conventuum 1692-1697; rkp. [b. sygn.] Acta Capituli Generalis Con ventus SS. Corporis Christi Casimiriae ad Cracoviam Canonicorum Regularium S. Augustini ab A.D. 1628; rkp. [b. sygn.] Liber capitulorum localium in Generali Canonica Sacratissimi Corporis Christi Casimiriae ad Cracoviam ab A.D. 1769.
uzupełniających dostarczyły także kopiariusze i sumariusze dokumentów klasztor nych20 i teksty dotyczące działalności bractw przykościelnych21. Niestety, nie zacho wały się spisy wydatków kościoła z XV-XVI w., zanalizowano jednak najwcześniejsze zachowane księgi rachunkowe pochodzące z XVII i XVIII w.22 * * *
Zachowany księgozbiór przebadano z autopsji. W badaniach zastosowano trady cyjne metody historyczne i bibliologiczne, a zwłaszcza analizy i krytyki źródeł, biblio graficzną, typograficzną, badań proweniencyjnych i analizy zawartości treściowej księgozbioru. Podjęto także próbę pokazania funkcji kanonickiej kolekcji^. Przy bra ku odpowiednich źródeł odnoszących się bezpośrednio do badanego zagadnienia odwoływano się do wnioskowania przez analogię, sięgając do dziejów innych, bli skich ideowo i organizacyjnie, prepozytur zakonu.
Badania zasobów polskich bibliotek klasztornych ze względu na ich specyfikę były początkowo rzadko podejmowane. Sama instytucjonalna historia Kościoła intensyw nie rozwinęła się w drugiej połowie XIX wieku, a dopiero wiek później w jej zasięg weszły szczegółowe zagadnienia dotyczące związków organizacji kościelnej ze społe czeństwem, formacji kleru i zakonników, funkcji społecznych instytucji kościelnych. Interesujący okazał się zwłaszcza dorobek kulturalny zakonów, nauka polska kon centrowała się na dyskusji dotyczącej znaczenia cystersów, jezuitów i pijarów2-*. Same biblioteki klasztorne były raczej terenem różnych poszukiwań bibliofilskich, intere sowano się organizacją wewnętrzną bibliotek, a także dziejami księgozbiorów. Zbiory nie były zbyt dogłębnie sondowane, ale starano się zestawiać różnego rodzaju suma ryczne informacje o liczbie pozycji reprezentujących w księgozbiorach poszczególne działy wiedzy2^.
Wiek XIX przyniósł prace Joachima Lelewela, Ignacego Żegoty-Onacewicza, Eu stachego Tyszkiewicza i Franciszka Radziszewskiego26, które pokazały szerzej biblio
20 ABC, rkp. [b. sygn.] Metrica Conventus Corporis Christi in Casitniria, I; rkp. [b. sygn.] Metrica Conventus S[acrati]s[si]mi Corporis Christi Canonicorum Regularium Lateranensium Ca- simiriae ad Cracoviam A.D. 1712, II.
21 ABC, rkp. [b. sygn.] Liber vitae sive Album Dominorum Sodalium utriusque status et sexus Venerabilis Confraternitatis Sacratissimi Sacramenti Casimiriae ab A.D[omi]ni 1551.
22 ABC, [b. sygn.] Expensa pecuniae thesauri sacrari Ecclesiae S[acrati]s[si]mi Corporis Christi. T. 11616-1676, T. 2 1729-1787. Rękopis ten został wydany i omówiony przez Franciszka Stolota w pracy Nie wykorzystane źródło do dziejów sztuki Krakowa w XVII i XVIII wieku. Księga wy
datków kościoła Bożego Ciała. „Rocznik Krakowski” 1973, R. 44, s. 63-96. Informacje o J.G. Żó-
rawskim, autorze części zapisów, zebrała J. Dzik, Przyczynek do mecenatu artystycznego Ko
ścioła w XVII w. NP 1991, T. 77, s. 331-3 3 4
-23 B. Bieńkowska, Kiłka uwag i propozycji...-, K. Bednarska-Ruszajowa, Metoda bibliograficzna
i je j zastosowanie. W: Prace Historycznoliterackie. Kraków-Warszawa 1989, Z. 74, s. 37-53;
H. Bułhak, Metoda typograficzna w badaniach nad dawna książką. Uwagi i refleksje. „Biule tyn Poligraficzny” 1977, nr 2, s. 37-52; M. Sipayłło, O metodzie badań proweniencyjnych sta
rych druków. „Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi” 1975. Z. 1, s. 9-30; B. Ka-
mińska-Czubala, Analiza semiotyczna w badaniach nad księgozbiorami historycznymi. W:
Prace Historycznoliterackie. Kraków-Warszawa 1989, Z. 74, s. 109-122.
24 j . Kloczowski, Słowo wstępne. „Znak” 1965, T. 17, nr 137-138, s. 1394-1401.
25 A. Świerk, Średniowieczna biblioteka klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna
w Żaganiu. Wrocław 1965, s. 5-6.
26 J. Lelewel, Bibliograficznych ksiąg dwoje. T. 1-2. Wilno 1826-1828; I. Onacewicz-Żegota, O bibliotekach zakonnych na Litwie. „Severnyj Archiv” 1822, s. 27-35; E. Tyszkiewicz,
Wiado-teki klasztorne i, co ważne, zwróciły uwagę na znaczne rozpraszanie się tych księgo zbiorów. Wiele informaq'i o bibliotekach poszczególnych organizacji zakonnych dały rozprawy poświęcone konkretnym zakonom, jak Sadoka Barącza dotyczące dominika nów, bazylianów i bernardynów, czy Dominika Chodźki, traktujące również o domini kanach2^ Informacje wzbogacające wiedzę o bibliotekach zakonnych i związanych z nimi ludziach przyniosły też takie dzieła jak Ignacego Chodynieckiego Dykcjonarz
uczonych Polaków28 czy Encyklopedia kościelna Michała Nowodworskiego2’ .
W wiek XX wchodzimy z całą mnogością prac Jana Marka Giżyckiego, słynnego Wołyniaka (pseudonim), który opracowując kolejne placówki zakonne skrupulatnie gromadził źródla3°. Dalej zaś Kamila Kantaka31, Stanisława Załęskiego32, Grzegorza Utha33, Ludwika Zalewskiego3’ i Mariana Pirożyńskiego33. Istotne stały się opraco wania szersze - Bogusława Kraszewskiego36, Hieronima Wildera3?, Jana Kurczew skiego38, Edwarda Chwalewika3’ , Stefana Dembego’ 0 i Biblioteki wileńskie pod
re-mość historyczna o zgromadzeniach i fundacjach męskich i żeńskich rzymskokatolickich klasztorów w diecezji wileńskiej. „Teka Wileńska” 1857, nr 1, s. 231-276; F. Radziszewski, Wia domość historyczno-statystyczna o znakomitszych bibliotekach i archiwach publicznych i prywatnych [...] w Królewstwie Polskim, Galicji, Wielkim Księstwie Poznańskim i zachod nich guberniach państwa rosyjskiego. Kraków 1875.
2? S. Barącz, Archiwum WW. 0 0 . Dominikanów w Jarosławiu. Lwów 1887; Idem, Dzieje klaszto
ru WW. OO. Dominikanów w Podkamieniu. Tarnopol 1879; Idem, Klasztor WW. OO. Domini kanów w Starym Borku. Lwów 1878; Idem, Monaster OO. Bazylianów w Podhorcach. „Prze
gląd Bibliograficzno-Archeologiczny” 1881, s. 186-197, 230-234; Idem, Pamiętnik zakonu WW.
OO. Bernardynów w Polszczę. Lwów 1874; D. Chodźko, Aglona w Inflantach. Kościół i klasztor OO. Dominikanów. „Pamiętnik Religijno-Moralny” 1856, R. 15-16, T. 30-31, s. 1-12.
28 I. Chodyniecki, Dykcjonarz uczonych Polaków. T. 1-3. Lwów 1833.
2’ Encyklopedia kościelna. Pod red. M. Nowodworskiego, A. Zaremby i S. Biskupskiego. T. 1-33. Warszawa-Plock-Wloclawek 1873-1933.
30 J.M. Giżycki, Augustianie w Brześciu Litewskim, [b.m., b.r.]; Idem, Księża misjonarze w Wil
nie. Kraków 1916, i inne prace.
31 K. Kantak, Bernardyni polscy 1237-1795. T. 1-2. Kraków 1938-1939; Idem, Franciszkanie
w Polsce. T. 1-2. Kraków 1935-1937.
32 S. Zalęski, Jezuici w Polsce. T. 1-5. Lwów 1900-1906.
33 G. Uth, Szkic historyczno-biograficzny zakonu augustiańskiego w Polsce. Kraków 1930.
3’ L. Zalewski, Biblioteka Ks. Ks. kanoników regularnych laterańskich w Kraśniku. „Wiadomości Diecezji Lubelskiej” 1922, R. 4, nr 1, s. 34-46; nr 2, s. 74-87; Idem, Biblioteka OO. Bernardynów
w Lublinie. „Wiadomości Diecezji Lubelskiej” 1922, R. 4, nr 4, s. 140-152; Idem, Biblioteka Semi narium Duchownego w Lublinie i biblioteki klasztorne w diecezji lubelskiej i podlaskiej. Warsza
wa 1926; Idem, Biblioteki klasztorne OO. Augustianów w Lublinie na Kalinowszczyżnie, w Kra-
snymstawie i Orchówku. „Wiadomości Diecezji Lubelskiej” 1922, R. 4, nr 6, s. 200-206.
35 M. Pirożyński, Zakony męskie w Polsce. Lublin 1937.
36 B. Kraszewski, Archiwa, biblioteki i muzea polskie. „Przegląd Bibliograficzny” 1905, R. 1, nr 89, s. 16-167; nr 10-11, s. 196-200.
3z H. Wilder, Polskie archiwa, biblioteki, muzea, zbiory i zbieracze. „Rocznik Naukowy Literacko- -Artystyczny” 1905, s. I-XXXII.
38 J. Kurczewski, Biskupstwo wileńskie. Wilno 1912.
39 E. Chwalewik, Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pa
miątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone. T. 1-2. Warszawa-Kraków 1926-1927.
dakcją Adama Łysakowskiego41. Zwrócono również uwagę na problem tragicznych lo sów księgozbiorów klasztornych42. Właśnie dwudziestowieczne prace wyraźnie wska zały na odtwarzanie i charakteryzowanie zawartości księgozbiorów klasztornych, oczy wiście w ścisłym związku z ogólnymi dziejami kultury umysłowej danej epoki.
Wśród źródeł archiwalnych dla dziejów bibliotek i ich organizacji najważniejsze są zawsze inwentarze, katalogi i inne spisy książek. Doświadczenia takich znawców historii książki jak Kazimierz Piekarski^ czy Jan Ptaśnik44 doprowadziły do wypra cowania metody wyciągania wniosków zarówno z archiwaliów, jak i samej książki46. Tą drogą poszli badacze w latach powojennych46. Jest rzeczą naturalną, że badanie całości dziejów różnych struktur zakonnych skupiło się wokół naukowych instytucji kościelnych, a zwłaszcza KUL i ATK. Podjęto szeroko zakrojone prace bibliograficz ne, czego efektem było ukazanie się Bibliografii piśmiennictwa o polskich bibliote
kach kościelnych za lata 1901-1965 Władysława Pabina47 i jej kontynuacji za lata
1966-1979 Ryszarda Żmudy48, choć nadal były to badania jednostkowe.
Przystąpiono do opracowania Encyklopedii katolickiej49, Słownika Polskich Teolo
gów Katolickich*°, ukazały się też prace: Dzieje teologii katolickiej w Polsce81 i Ko ściół w Polsce*2. Bardzo istotnymi pracami stały się publikacje badacza środowisk
zakonnych Henryka Gapskiego^ oraz Piotra P. Gacha, zajmującego się kasatami za konnymi64. Katolicki Uniwersytet Lubelski rozpoczął również w 1972 r. publikację
41 Biblioteki wileńskie. Pod red. A. Łysakowskiego. Wilno 1932.
42 B. Ussas, Z dziejów grabieży i mszczenia mienia kościelnego przez Rosjan wedle świadectw
rosyjskich (1655-1925). Cz. 1-2. „Przegląd Powszechny” 1936, R. 53, T. 210, nr 4, s. 45-66;
nr 5, s. 185-203; P. Kubicki, Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861-
1915. Sandomierz 1938; M. Szulkin, Zamykanie bibliotek po 1863 roku. „Przegląd Historyczny”
1932, T. 10 (30), s. 75-87.
43 K. Piekarski, O zadania i metody badań proweniencyjnych. Kraków 1929 i inne prace. 44 J. Ptaśnik, Cracovia impressorum X Vet XVI saeculorum. Lwów 1922.
45 a. Kawecka-Gryczowa, Z dziejów książki w okresie Renesansu. Studia i materiały. Wroclaw 1975; B. Bieńkowska, Kilka uwag i propozycji..., s. 3-17.
46 K. Glombiowski, Biblioteka franciszkanów w Nysie w świetle inwentarza z roku 1678. W: B. Kocowski, M. Burbianka, K. Glombiowski, Z dziejów książki na Śląsku. Wroclaw 1953, s. 77- 145; A. Świerk, Średniowieczna biblioteka...
47 W.A. Pabin, Bibliografia piśmiennictwa o polskich bibliotekach kościelnych za l. 1961-1965. „Studia Theologica Varsaviensia” 1970, R. 8, nr 2, s. 349-368.
48 R. Żmuda, Bibliografia piśmiennictwa o polskich bibliotekach kościelnych za l. 1966-1979. „Studia Theologica Varsaviensia” 1981, R. 19, nr 2, s. 245-284.
44 Encyklopedia katolicka. T. 1-7. Lublin 1973-1997.
s° Słownik Polskich Teologów Katolickich. Pod red. H.E. Wyczawsldego. T. 1-4. Warszawa 1981-1983. 5* Dzieje teologii katolickiej w Polsce. Pod red. M. Rechowicza. T. 1-2. Lublin 1974-1977.
52 Kościół w Polsce. Pod red. J. Kloczowskiego. T. 1-2. Kraków 1966-1970.
53 H. Gapski, Rekrutacja do zakonów męskich w Polsce w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII
wieku na przykładzie krakowskiego ośrodka zakonnego. Lublin 1987; Idem, Klasztory kra kowskie w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII w. Analiza przestrzenna środowisk zakon nych. Lublin 1993.
54 P.P. Gach, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773-1914. Lublin 1984; Idem, Mienie polskich zakonów i jego losy w XIX w. Rzym 1980.
Materiałów do atlasu historycznego chrześcijaństwa w Polscess, wśród jego współ
pracowników pojawiły się takie nazwiska jak: Jerzy Kłoczowski, Ludomir Bieńkow ski, Antoni Chruszczewski, Wiesław Muller, Stanisław Litak, Zygmunt Sułkowski. Prace te są nadal kontynuowane. Obecny stan badań nad siecią klasztorów łaciń skich na prawie całym obszarze Europy Środkowo-Wschodniej stara się podać zbio rowa praca Zakony i klasztory w Europie Środkowo-Wschodniej X -X X wiek$6. Pra ce skupione w Ośrodku Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych KUL od 1958 r. znalazły odzwierciedlenie na łamach założonego przez Stanisława Librowskiego pół- rocznika p t.,Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”.
Bardzo ciekawą inicjatywą lat ostatnich jest powołanie we Wrocławiu Pracowni Ba dań nad Zakonami i Kongregacjami Kościelnymi (LARHCOR)5?. Pracownia ta stawia sobie za cel propagowanie i rozwój badań nad monastycyzmem w Europie Środkowej, organizuje interdyscyplinarne sympozja, podejmuje inicjatywy wydawnicze58. Oczywi ście trzeba także wyróżnić niektóre prace skupiające się na badaniach poszczególnych struktur zakonnych59. W zakresie prac poświęconych księgozbiorom zakonnym zwra cają uwagę prace poświęcone zakonowi dominikanów60. Bardzo istotne dla
prowadzo-5s Materiały do atlasu historycznego chrześcijaństwa w Polsce. Zakony męskie w Polsce w 1772
roku. T. 1. Lublin 1972; Materiały do historii zgromadzeń zakonnych na ziemiach polskich w XIX i początku XX wieku. Lublin 1979.
56 Zakony i klasztory w Europie Środkowo-Wschodniej X -X X wiek. Materiały z międzynarodo
wego seminarium pt. Atlas ruchu zakonnego w Europie Środkowo-Wschodniej X -X X wiek.
Red. H. Gapski, J. Kłoczowski. Lublin 1999.
57 M. Derwich, Laboratoire de Recherches sur l 'Histoire des Congregations et Ordres Religiewc
(LARCHCOR). „Bulletin du C.E.R.C.O.R.” 1994, [T. 23], s. 3-4; Idem, Stan i potrzeba badań nad wspólnotami monastycznymi w Polsce średniowiecznej. NP 1998, T. 89, s. 5-65; Idem, Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane problemy.
Wroclaw 1998.
58 La vie quotidienne des moines et chanoines reguliers au Moyen Age et temps modernes. Dir. M. Derwich.Wroclaw 1995 (szczególnie interesujący artykuł: M. Derwich, L. Spychała, M.L. Wójcik, State o f research on a daily o f monks and regular in East-Central Europe during
middle and modern ages, s. 51-98); Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski. Pod red.
A. Pobóg-Lenartowicz i M. Derwicha. Opole 1995; Klasztor w społeczeństwie średniowiecznym
i nowożytnym. Pod red. M. Derwicha i A. Pobóg-Lenartowicz. Opole-Wrocław 1996; Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym. Pod red. M. Derwicha i A. Pobóg-Lenartowicz.
Wrocław-Opole 2000.
59 Na przykład: Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII-XIX w. Pod red. I. Stasiuk-Jasiuko- wej. Warszawa-Kraków 1993; Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce. Pod red. J. Strzelczy ka. Poznań 1987. Powstają odrębne prace bibliograficzne poświęcone poszczególnym grupom za konnym. Zob. Polska bibliografia franciszkańska 1989-1991. Oprać. R. Prejs. Poznań 1998. 60 K. Zawadzka, Biblioteka dominikanów we Wrocławiu. W: Studia nad historią dominikanów
w Polsce 1222-1972. Pod red. J. Kłoczowskiego. T. 2. Warszawa 1975, s. 289-366; Idem, Bi blioteki klasztorne dominikanów na Śląsku (1239-1810). Wrocław 1999; I. Szostek, Biblioteka dominikanów lwowskich. W: Ibidem, s. 409-458; J.A. Kosiński, Biblioteka konwentu domini kanów w Sieradzu na przełomie XVI i XVII w. W: Ibidem, s. 391-408. Prace dotyczące innych
konwentów dominikańskich zob. R. Świętochowski, Biblioteka dominikanów w Krakowie. ABMK 1976, T. 33, s. 299-311; M.L. Niedziela, Charakterystyka biblioteki klasztoru dominika
nych badań księgozbiorów zakonnych są najnowsze prace bibliograficzne61, a także syntetyczne omówienia funkcjonowania bibliotek klasztornych62.
Zasadne staje się pytanie, jak na tym tle prezentują się badania księgozbiorów klasztorów kanoników regularnych? Zaznaczyć trzeba, że generalnie kanonikom re gularnym nie poświęcano dotąd w literaturze tak wiele miejsca jak innym struktu rom zakonnym. Należące do różnych kongregacji polskie ośrodki kanonickie nie do czekały się do tej pory opracowań monograficznych. Stosunkowo duża ilość prac dotyczy śląskich konwentów kanoników regularnych. Skupiano się w nich na róż nych szczegółowych zagadnieniach6^, najbardziej interesujące wyniki dały badania klasztoru kłodzkiego prowadzone przez Leokadię Matusik6^ Ostatnio syntetyczną pracę omawiającą organizację życia konwentów śląskich klasztorów kanoników re gularnych przedstawiła Anna Pobóg-Lenartowicz^. Spośród najnowszych publikacji odnotować trzeba także przyczynki do dziejów konwentów wrocławskiego66
wspo-61 U. Paszkiewicz, Bibliografia inwentarzy i katalogów księgozbiorów polskich i założonych
w Polsce do 1939 roku. Cz. 1-2. Warszawa 1990; Idem, Rękopiśmienne inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 1553~1939)- Warszawa 1996; Idem, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku. Suplement 1.
Warszawa 2000.
62 M. Pidlypczak-Majerowicz, Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rze
czypospolitej w XVII-XVIII wieku. Wrocław 1996.
63 W. Korta, Tajemnice góry Ślęży. Katowice 1988; Cz. Deptuła, Przyczynek do dziejów Ślęży i jej
opactwa. „Roczniki Humanistyczne” 1967, R. 15, nr 2, s. 17-35.
64 L. Matusik, Stan badań nad klasztorem kłodzkim na tle innych klasztorów augustiańskich
w Polsce. AUWr. 1964, T. 23, Historia 8, s. 111-146; Idem, Niektóre aspekty dziejów klasztoru kanoników regularnych w Kłodzku a zagadnienie „Psałterza Floriańskiego". „Sobótka 1965,
T. 20, nr 3, s. 277-317; Idem, Ze studiów nad średniowieczną kulturą umysłową kanoników
regularnych na Śląsku. Jodok z Głuchołazów. „Sobótka” 1967, T. 22, nr 1-2, s. 35-64; Idem, Michał Czacheritz z Nysy na tle kultury kanoników regularnych XV wieku. AUWr. 1968, T. 70,
Historia 14, s. 83-127; Idem, Wpływy myśli czeskiej na Śląsku w świetle rękopisów kanoników
regularnych św. Augustyna w XTV i XV w. AUWr. 1970, T. 109, Historia 17, s. 45-66; Idem, Kontakty kanoników regularnych w Kłodzku z klasztorem św. Doroty w Wiedniu w XV w.
„Sobótka” 1964, T. 19, nr 1-2, s. 66-77; Idem, Związki wrocławskiego opactwa na Piasku
z Polską centralną w okresie średniowiecza. „Sobótka” 1973, T. 28, nr 2, s. 229-259; Idem,
„Dzieje i rola klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Kłodzku (1349-1597)”- Wro claw 1964 (mps pracy doktorskiej w AUWr. i ABC).
65 a. Pobóg-Lenartowicz, Kanonicy regularni na Śląsku. Życie konwentów w śląskich klasztorach
kanoników regularnych w średniowieczu. Opole 1999.
66 A. Pobóg-Lenartowicz, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych
NMP na Piasku we Wrocławiu do początku XVI wieku. Opole 1994; Idem, Stan badań nad klasztorem kanoników regularnych NMP na Piasku we Wrocławiu. AUWr. 1992, Historia 101,
s. 85-98; Idem, „Chronica Abbatum Beate Mańe Virginis in Arena” jako źródło poznania życia
wewnętrznego klasztoru na Piasku we Wrocławiu. W: Klasztor w kulturze..., s. 181-193; Idem, Stosunki społeczne w dobrach klasztoru kanoników regularnych NMP na Piasku we Wrocławiu do końca XV wieku. W: Klasztor w społeczeństwie..., s. 433-444; Idem, Kult świętych w śląskich klasztorach kanoników regularnych w średniowieczu. W: Ecclesia et ciuitas. Kościół i życie reli gijne w mieście średniowiecznym. Pod red. H. Manikowskiej i H. Zaremskiej. Warszawa 2002, s. 439-452.
mnianej autorki i kłodzkiego6?, pióra Wojciecha Mrozowicza. Swoją literaturę posia dają także klasztory w Czerwińsku i Trzemesznie68.
Klasztor krakowski nie doczekał się dotychczas opracowania monograficznego, choć powstał szereg przyczynków do jego dziejów. Pierwsze badania nad historią ka noników prowadzili sami zakonnicy, w wieku XVII - Krzysztof Łoniewski, Stefan Ranatowicz, w XVIII - Michał Akwilin Gorczyński i Jan Herkulan Matuszewicz. Na przełomie XIX-XX w. prace historyczne kontynuował Augustyn Błachut, do dzisiaj praca pod tytułem W pięćsetną rocznicę założenia klasztoru Bożego Ciała na Kazi
mierzu w Krakowie (1405-1905j 6’ , napisana we współpracy z Marianem Bartynow-
skim, jest podstawową pozycją do badań dziejów kongregacji krakowskiej. Na szer szą skalę podjęto prace po 1945 roku, wymienić tutaj trzeba studia Teofila Widełki?0 i Franciszka Dylewskiego?1. Zagadnienia historyczne podejmował też Zbigniew Jaku bowski, z którego inicjatywy powstały dwie istotne pozycje: Kanonicy regularni late
rańscy w Polsce?2 oraz Studia z dziejów Kościoła Bożego Ciała w Krakowie™. Funk
cjonowanie szkoły parafialnej Bożego Ciała omówił Wacław Urban?1'. Obecnie bada nia historyczne dotyczące całej struktury zakonnej i jej wybitnych przedstawicieli
67 w.
Mrozowicz, Kronika klasztoru kanoników regularnych w Kłodzku. Ze studiów nad średniowiecznym dziejopisarstwem klasztornym. Wrocław 2001; Idem, Difficilis restitutio disci- plinae. Die Reform des inneren Lebens im Kloster der Regulierten Chorherren (Augustiner) in Glacz im 15. Jahrhundert. W: La vie quotidienne..., s. 287-298; Idem, Szkoła klasztoru kano ników regularnych - augustianów w Kłodzku w okresie średniowiecza. W: Klasztor w kultu rze..., s. 63-81; Idem, „lam miserrime mortuus". O samobójczej śmierci brata Ernesta w klasztorze kanoników regularnych (augustianów) w Kłodzku (1456). W: Śmierć w dawnej Europie. Zbiór studiów pod red. M. Derwicha. AUWr. 1997, Historia 129, s. 149-160; Idem, Die Chronik der Augustiner-Chorherren von Glatz. Aspekte zur Gestaltung eines Geschichts- werkes im Rahmen einer Klosterreform am Ausgang des Mittelalters. W: De ordine vitae, zu Normverstellungen, Organisationformen und Schriftgebrauch im mittelalterlichen Orden- wesen. Hg. G. Melville (Vita Regularis. Ordungen und Deutungen religiosen Lebens im
Mittelalter, 1). Munster 1996, s. 361-379.
68 Literaturę notują następujące prace: B. Kiirbis, O początkach kanonii w Trzemesznie. W: Euro
pa - Słowiańszczyzna - Polska. Poznań 1970, s. 327-343; A. Radzimiński, Związki klasztoru czerwińskiego i kanoników regularnych z instytucjami kościelnymi Płocka w średniowieczu.
„Roczniki Historyczne” 1996, R. 62, s. 113-125; J. Chudziakowa, Klasztor w Trzemesznie
w świetle najnowszych badań. W: Klasztor w kulturze..., s. 365-372; J. Kiwilszo, Średnio wieczna biblioteka klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku. Analiza zawartości tre ściowej. „Rocznik Biblioteki Narodowej” 1987-1988 [1991]. R- 23-24, s. 229-254; Dzieje klasztoru w Czerwińsku. Red. E. Olbromski. Lublin 1997.
69 [a. Błachut, M. Bartynowski], W pięćsetną rocznicę założenia klasztoru Bożego Ciała na Kazi
mierzu w Krakowie (1405-1905). Szkice dziejów opactwa XX. Kanoników Regularnych Late rańskich. Kraków 1905.
7° ABC, mps [b. sygn.] T. Widełka, „Wychowanie nowicjuszów przed Soborem Trydenckim w klasztorze XX. Kanoników Regularnych Luterańskich”. Kraków 1938.
7' ABC, mps [b. sygn.] F. Dylewski, „Zarys dziejów zakonu Kanoników Regularnych św. Augusty na”. Kraków 1968.
72 Kanonicy regułami laterańscy w Polsce. Studia z dziejów Kongregacji Krakowskiej XV-XIX w. Pod red. Z. Jakubowskiego. Kraków 1975.
73 Studia z dziejów Kościoła Bożego Ciała w Krakowie. Pod red. Z. Jakubowskiego. Kraków 1977.
74 w.
Urban, Szkoła parafialna Bożego Ciała na Kazimierzu w Krakowie w pierwszej połowieprowadzą Kazimierz Łatak?s i Stefan Ryłko?6. W pracy dotyczącej prepozytury kra kowskiej w XV-XVI w. K. Łatak nakreślił bardzo szeroki obraz duchowych i ekono micznych podstaw istnienia klasztoru, działalności poszczególnych prepozytów i sto sunków kanoników z różnymi środowiskami kościelnymi i świeckimi. W kolejnym opracowaniu, skupiając się na pokazaniu jej dorobku przez pryzmat zarządzających nią osób, przedstawił pełny obraz dziejów kongregacji krakowskiej7?.
Zainteresowanie samą biblioteką kanoników kazimierskich przejawił w końcu XIX w. Maciej Bersohn. Jako pierwszy opisał zachowane w niej średniowieczne rę kopisy liturgiczne w pracy opublikowanej w 1900 roku?8. Z czasem postulaty przeba dania biblioteki klasztoru Bożego Ciała wysuwano coraz częściej w związku z powią zaniem z jej dziejami powstania Psałterza floriańskiego?9, a także pracami na temat biblioteki klasztoru żagańskiego80. Towarzyszyło im zainteresowanie Hanny Pień kowskiej dziejami skryptorium i pracowni miniatorskiej kazimierskiego konwentu81. Pojawiły się też inne artykuły dotyczące różnorakich zagadnień związanych z księgo zbiorem klasztornym82. Kolejne prace przyniosły dopiero lata siedemdziesiąte. Jedną z istotniejszych było opublikowanie inwentarza średniowiecznych rękopisów ze zbio rów kanoników regularnych sporządzonego przez Zofię Włodek®3. Duże znaczenie mają także studia Henryka Damiana Wojtyski dotyczące nauki, czytelnictwa i bi bliotek kanoników regularnych całej kongregacji Bożego Ciała, jak do tej pory naj szersze i najgruntowniejsze omówienie tych problemów8**. Niestety skupiają się one
75 K. Łatak, La vita religiosa dei Canonici Regolarii del Corpus Christi di Cracouia prima del Concilio di Trento. Rome 1989; Idem, Parafia i kościół pod wezwaniem Bożego d ala oraz klasztor kanoników regularnych laterańskich na Kazimierzu w Krakowie. Kraków 1992;
Idem, Die Regularkanoniker in Polen. Krakau-Kazimierz. W: Óstereiches Chorcherrenbuch.
Die Klóster der Augusńner-Chorcherren in der ehnaligen Ósterreichisch-Ungarischen Monarchie. Bd. 2. Die Stifte der Augusńner-Chorcherren in Ósterreich, Sudńrol und Polen. Hg.
F. Róhring. Klosterneuburg-Wien 1997, s. 469-519; Idem, L’ordine dei canonici regolari ed
i suoi primi centri in Polonia. „Salvator Mundi” 1998, [R. 73l> nr H9> s- 35_3 9; Idem: Początki
ruchu kanonickiego na ziemiach polskich. „Lux Veritatis’ . [T.] 1. Ed. S. Strękowski. Elk 1999, s. 231-238; Idem, Kanonicy regularni laterańscy na Kazimierzu w Krakowie do końca XVI
wieku. Elk 1999; Idem, Kongregacja krakowska kanoników regularnych laterańskich na prze strzeni dziejów. Kraków 2002.
76 S. Ryłko, Droga do kanonizacji bl. Stanisława Sołtysa zwanego Kazimierczykiem. Kraków 1997; Idem, Patron Kazimierza bł. Stanisław Soltys zwany Kazimierczykiem. Kraków 1997. ?? ABC, mps [b. sygn.] K. Łatak, „Prepozytura Bożego Ciała kanoników regularnych laterańskich
na Kazimierzu pod Krakowem do końca XVI wieku”. Warszawa 1998 (praca doktorska); Idem,
Kanonicy regularni...-, Idem, Kongregacja krakowska...
78 M. Bersohn, O iluminowanych rękopisach polskich. Warszawa 1900.
n L. Bernacki, Geneza i historia Psałterza floriańskiego. Lwów 1927, s. 17; M. Gębarowicz, Psał terz floriański i jego geneza. Wroclaw 1965, s. 158.
80 W. Nowodworski, [rec.] A. Świerk,,Średniowieczna biblioteka...”. Wrocław 1965. ABMK 1966, T. 12, s.
189-195-81 H. Pieńkowska, Średniowieczne skryptorium w klasztorze kanoników regularnych w Krako
wie. „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PAU” 1948, nr 7, s. 335—33ń; Idem, Średniowiecz
na pracownia miniatorska w Krakowie. „Rocznik Krakowski” 1951, R. 32, s. 45~7
2-82 J. Janów, Najstarsze szczątki ewangeliarza polskiego. „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PAU” 1951, nr 2, s. 40-44.
88 Z. Włodek, Inventaire des manuscrits..., s. 87-97.
84 h.D. Wojtyska, Czytelnictwo i biblioteki u kanoników regularnych laterańskich kongregacji
ka-głównie na działalności naukowej kanoników w XVII-XIX w., a jeśli chodzi o bi blioteki pokazują je dość skrótowo i nie są wolne od pomyłek. Przy tych brakach nadal pozostają podstawowym źródłem na temat kultury intelektualnej kazimier skich kanoników. Warto jeszcze zaznaczyć, że powstały również prace poświęcone poszczególnym domom kongregacji krakowskiej. Duże zainteresowanie budziła zwłaszcza biblioteka kanoników regularnych w Kraśniku. Odnotować tutaj warto prace Ludwika Zalewskiego86, a z nowszych Ewy Zielińskiej86. Osobnego opracowa nia doczekała się również biblioteka suska87. Bardzo istotna dla prowadzonych badań okazała się praca poświęcona bibliotece kanoników w Żaganiu autorstwa Alfreda Świerka88, która choć dotyczy konwentu innej kongregacji jest jak dotąd najbardziej gruntownym omówieniem zarówno organizacji, jak i zawartości treściowej średnio wiecznego księgozbioru kanoników regularnych. Zgromadzona bibliografia poszerza jeszcze listę prac zacytowanych w przypisach, wykorzystane dzieła posłużyły jako pomoc w nakreśleniu obrazu interesującej grupy zakonnej i jej biblioteki na tle sto sunków kulturalnych, gospodarczych i państwowych w kraju.
Jak widać z powyższego przeglądu badania zasobów bibliotek kanoników regu larnych stanowią jeszcze ciągle problem otwarty. Dotyczy to zwłaszcza biblioteki ka zimierskiej, najstarszego i największego księgozbioru kongregacji krakowskiej. Nie udało się bowiem dokończyć rozpraw dotyczących szeroko pojętej kultury umysłowej kanoników regularnych rozpoczętych przez H.D. Wojtyskę i Z. Jakubowskiego. Biblioteka ta wymaga obszernego opracowania zarówno od strony organizacji, jak i struktury i użytkowania księgozbioru w tak długim czasie.
Zaznaczono już, że podjęte przez autorkę badania koncentrują się na dwu pierw szych wiekach historii biblioteki, co warunkowane jest zarówno chronologią rozwoju samego konwentu, jak i dostępnymi źródłami. Tekst składa się z pięciu zasadniczych rozdziałów. Pierwszy ma charakter wstępny; autorka stara się w nim przybliżyć sam zakon kanoników regularnych i pokazać główne etapy jego rozwoju. Drugi zawiera rys historyczny krakowskiego klasztoru i pokazuje również jego otoczenie społeczne. Nakreśla jego miejsce w Krakowie XV-XVT w. oraz uwypukla stosunki zakonników zarówno z miejscowymi, jak i obcymi środowiskami świeckimi i zakonnymi. W kolej nym autorka koncentruje się na zagadnieniach dotyczących konkretnie książki, tego w jaki sposób odnosiły się do niej reguła, konstytucje i inne teksty ważne dla formacji duchowej i intelektualnej kanoników. Druga część tego rozdziału poświęcona jest
noników regularnych (na przykładzie Kongregacji Bożego Ciała). W: Dzieje teologii katolic kiej w Polsce. Pod red. M. Rechowicza. T. 2, cz. 2. Lublin 1975, s. 451-507.
as L. Zalewski, Biblioteka Ks. Ks. kanoników regularnych...-, Idem, Biblioteka Seminarium Du
chownego w Lublinie...
86 E. Zielińska, Biblioteka klasztoru kanoników regularnych w Kraśniku w drugiej połowie XV
wieku. W: Klasztor w kulturze..., s. 105-112, Idem, Kontakty konwentu kanoników regular nych w Kraśniku z jego otoczeniem społecznym w drugiej połowie XV i XVI wieku w świetle księgozbioru klasztornego. W: Klasztor w społeczeństwie..., s. 233-239; Idem, Kultura inte lektualna kanoników regularnych z klasztoru w Kraśniku w latach 1464-1536. Lublin 2002.
87 Instytut Bibliotekoznawstwa Akademii Pedagogicznej w Krakowie, mps 663 E. Kawończyk, „Księgozbiór Kanoników Regularnych Laterańskich w Suchej Beskidzkiej”. Kraków 1989 (praca magisterska).
88 A. Świerk, Średniowieczna biblioteka...-, Idem, Śląskie biblioteki do początku XVI wieku. W:
omówieniu najistotniejszych faktów z doprowadzonej do XX w. historii biblioteki. W rozdziale czwartym omawiany jest księgozbiór, jego organizacja, stosowane przez zakonników przepisy bibhoteczne, a także proweniencja kazimierskiego zbioru. Przedstawiono w nim również strukturę ilościową i zawartość treściową księgozbio ru. Dla czytelniejszego przedstawienia zawartości omawianego zbioru zastosowano podział chronologiczny, który umożliwia wyraźniejsze pokazanie zmian w tym zakre sie. Zastosowany podział rzeczowy zgromadzonej przez kanoników literatury kryje w sobie oczywiście wiele trudności i pułapek. W przyjętym układzie trudno o pełną rozłączność poszczególnych działów, ale trudno też o ścisłe rozgraniczenie dyscyplin w czasie, kiedy nauki nie miały jeszcze skonkretyzowanego przedmiotu i dokładnie wyznaczonych pól badawczych. W ostatnim rozdziale autorka próbuje dokonać pod sumowania, pokazać jak biblioteka odzwierciedla specyfikę zakonu kanonickiego, a zarazem klimat epoki, w której powstawała. Pracę uzupełnia szerokie zestawienie bibliograficzne, które okazało się niezbędne w nakreśleniu tła działania kazimier skiego klasztoru.
Na koniec pozostaje mi jeszcze miły obowiązek podziękowania recenzentkom tej pracy, pani profesor Marii Pidłypczak-Majerowicz i profesor Marii Pawłowiczowej, których życzliwe rady i wskazówki pozwoliły nadać jej ostateczny kształt.
R o z d z i a ł I
ZAKON KANONIKÓW REGULARNYCH
ŚW. AUGUSTYNA
Początki kanonikatu regularnego wiążą się z pojawieniem się dążeń do uspraw nienia organizacji Kościoła przez powołanie wspólnoty łączącej dyscyplinę i uczo- ność zakonów mniszych z działalnością duszpasterską duchowieństwa świeckiego. U jego podstaw leży powszechnie wówczas praktykowana idea życia wspólnego. Pierwsze „wspólnoty kleryckie” konstytuowały się już na przełomie IV -V w., prakty kowano w nich życie apostolskie („vita apostolica”), czyli życie wspólne biskupa z klerem na wzór Kościoła pierwotnego w Jerozolimie1. Tego rodzaju wspólnotę po wołał w IV w. Euzebiusz z Cagliari, biskup Vercelli. W V w. były one już obecne pra
wie we wszystkich prowincjach kościelnych2 3. Celem ich było połączenie ideału życia
monastycznego z posługą kapłańską^.
Najistotniejsze znaczenie dla rozwoju całego kanonikatu regularnego miały dzia łania św. Augustyna, którego wspólnota założona w Hipponie określiła jego ducho wość i organizację4. Z niej wyszli dalsi propagatorzy ideału życia apostolskiego. Du chownych żyjących we wspólnotach biskupich nazywano kanonikami („canonici”) albo klerykami regularnymi („clerici regulares”)5. Stopniowo struktura typowo diece zjalna zaczęła przybierać formy bliższe życiu monastycznemu. Jednym ze świadectw tej transformacji była reguła biskupa Metzu Chrodeganga zredagowana między 751 a 755 rokiem dla kanoników tamtejszego Kościoła6. Zasięg ogólnoeuropejski wspól noty kanonickie osiągnęły po synodzie akwizgrańskim w 816 roku, na którym to
1 J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie. Grupy życia wspólnego w chrześcijaństwie zachod
nim od starożytności do X V w. Kraków 1964, s. 46-50; P. Guglielmi, / Canonici regolari late- ranensi. La vita comune del dero. Vercelli 1992, s. 24-25; M. Tritscher, Chanoines Rćguliers de Saint Augustin. Des temoin pour notre temps. Strasbourg 1997, s. 5; K. Łatak, „Prepozytu-
ra...”, s. 17-18.
2 J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie..., s. 83-86. 3 Ibidem, s. 46-50, 80; P. Gugliemi, / Canonid..., s. 23. 4 P. Guglielmi, I Canonid..., s. 24-28.
5 J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześdjańskie..., s. 91; C. Egger, Canonici regolari. W: DIP T. 2, s. 47; K. Łatak, „Prepozytura...”, s. 19.
6 P. Gugłielmi, I Canonid..., s. 32-37; J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześdjańskie..., s. 114-115; K. Łatak, „Prepozytura...”, s. 20; M. Zahajkiewicz, Chrodegan. W: EKT. 3, kol. 279-280.
z inicjatywy Ludwika Pobożnego narzucono wszystkim ośrodkom życia kanoniczego tę samą regułę. Była to reguła Chrodeganga, która zjednoczyła do tej pory niezależne od siebie ośrodki kanonickie?.
Największy rozwój życia wspólnego („ordo canonicus”) przypada na XI i XII w., kiedy to dwaj papieże, Mikołaj II i Grzegorz VII, przeprowadzając gruntowną refor mę kleru, zreformowali też wspólnoty kanonickie8. Najwięcej kongregacji powstało na terenie Wioch i Francji. Punktem wyjścia dla tej reformy był synod laterański z 1059 r., który dal początek reformie gregoriańskiej’ . Ruch gregoriański objął wiele wspólnot kanonickich, które powróciły do życia „sine aliqua proprietate”. Dokonał się też wtedy podział na kanoników zakonnych i świeckich, którzy żyli w niezależ nych od siebie wspólnotach. Dopiero pod koniec XII w. pojawiły się tendencje cen tralistyczne, zmierzające do tworzenia kongregacji10. W 1215 r. sobór laterański za rządził wprowadzenie w nich kapituł prowincjalnych. Umocniło to dążenia kongre- gacyjne, ale nie wszystkie z powołanych wtedy kongregacji przetrwały próbę czasu11. Do kongregacji, które odegrały istotną rolę w dziejach kanoników zaliczyć trzeba m.in.: kongregację arrowezyjską12, św. Wiktora18, św. Rufa0*, św. Krzyża z Coimbra18, Ducha Świętego de Saxia16, Błogosławionych Męczenników od Pokuty czy kongrega cję premonstrateńską17.
W ramach reformy gregoriańskiej wśród kanoników rozpowszechniano regułę „ad servos Dei” św. Augustyna18. Była ona przyjmowana stopniowo. Pierwszymi znanymi kanoniami, które zaczęły się nią posługiwać nie jako lekturą domową, ale tekstem prawno-organizacyjnym były kanonie w Reims we Francji (1067 r.) i Sankt Florian w Austrii (1071 r.)1’ . Generalnie przyjęła się jednak dopiero w XII w.; wtedy też zaczęto
7 J. Kloczowski, Od pustelni do wspólnoty. Warszawa 1987, s. 133-134; C. Egger, Canonid re-
golari..., s. 49; P. Guglielmi, I Canonid..., s. 35-37; K. Łatak, „Prepozytura...”, s. 21.
8 Szereg autorów datuje początek wspólnot kanonickich właśnie na przełom XI/XII, który właści wie był okresem definitywnej krystalizacji ich struktury i największego rozkwitu. Zob. K. Łatak,
Kanonicy regularni..., s. 15.
’ Reformę gregoriańską szeroko omówił J. Kloczowski. Zob. J. Kloczowski, Wspólnoty chrześd-
jańskie..., s. 165-204.
10 C. Egger, Canonid regolari..., s. 53. 11 K. Łatak, „Prepozytura...”, s. 24.
12 L. Milis, Canonid regolari di Arrouaise. W: DIP T. 2, s. 63-70; Idem, L’ordre des chanoines
reguliers a Arrouvaise. Son histoire et son organisation, de la fondation de 1’abbaye-mere (vers 1090) a la fin des charpitres annuels (1471). T. 1-2. Brugge 1969.
*3 J. Chatillon, Canonid regolari di San Vittore. W: DIP T. 2, s. 124-134; F. Bonnard, Histoire de
I’abbaye royal et de 1’Orde des Chanoines rćguliers de Saint Victor de Paris. T. 1-2. Paris 1907.
J. Becquet, Canonid regolari di San Rufo. W: DIP T. 2, s. 123-124.
*s J. Mattoso, Canonid regolari di Santa Croce di Coimbra. W: DIP T. 2, s. 141-145.
16 K. Antosiewicz, Zakon Ducha Świętego de Saxia w Polsce średniowiecznej. Analecta Cra- coviensia” 1985, T. 23, s. 167-198.
17 M. Derwich, Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane pro
blemy. Wrocław 1998, s. 128,157,160,165; A. Pobóg-Lenartowicz, Kanonicy regularni..., s. 23.
18 Omówienie tekstu zob. J. Kloczowski, Wspólnoty chrześcijańskie..., s. 82; G. Lawless, Przegląd
monastycyzmu augustyńskiego i kilka sugestii co do dalszych badań. W: Duchowość starożyt nego monastycyzmu. Red. M. Starowieyski. Kraków-Tyniec 1995, s. 67; A. Zumkeller, Sens i duch Reguły św. Augustyna. Kraków 1994.
w odniesieniu do kanoników używać nazwy „ordo canonicus sancd Augustini” dla od różnienia od wspólnot mniszych, które określano jako „ordo sancd Benedicti’ 20.
Na przełomie XIII—XIV w. zakon przeżywał kryzys, pierwsze próby jego reformy podjął Benedykt XII (bulla Ad decorem Ecclesiae Sponsae Dei) w 1339 roku21. Gene ralnie próby zreformowania życia wewnętrznego w klasztorach kanonickich podej mowano około połowy XV w. Reformę życia monastycznego podjęły sobory po wszechne w Konstancji i w Bazylei. Swoim autorytetem wspierał je m.in. Mikołaj
z Kuzy (fią ó ą )22 * * 25. Szeroko zakrojona odnowa kanonikatu regularnego miała jednak
miejsce dopiero z końcem XIV i początkiem XV w., a zrodziła się na terenach czesko- -morawskich, w Niderlandach, Portugalii i we Włoszech23. Włączyły się do niej m.in. kongregacje w Windesheim (1386 r.), Ducha Świętego w Wenecji (1423 r.), renańska (1408 r.) i laterańska (1446 r.)2*.
Wspomniany nurt reformistyczny, określany terminem „devotio moderna”^, zmierzał do podniesienia dyscypliny wewnętrznej i kultury umysłowej zakonu. Szcze gólne znaczenie dla jego rozwoju miały kanonie należące do kręgu Roudnicy i Win desheim. Na przestrzeni XV w. kanonicy zdecydowanie wzmocnili swoją pozycję, nastąpił także rozwój personalny zakonu. Kondycję klasztorów kanonickich pogor szyła oczywiście reformacja. Po soborze trydenckim sytuacja zaczęła jednak wracać do normy, czego wyraźnym potwierdzeniem było powołanie nowych kongregacji. Ostateczne załamanie zakonu kanonickiego przyniósł przełom XVIII-XIX w.26 Po wrócić jednak trzeba jeszcze do szerzącej się w X IV-X V w. na terenie całej Europy idei reformy kanonikatu regularnego. Jednym z jej istotnych ośrodków był klasztor w czeskiej Roudnicy nad Łabą, założony w 1333 r. przez biskupa praskiego Jana z Drażic27. Sprowadzeniu kanoników do Czech stawiał on jeden zasadniczy cel
-20 P. Guglielmi, I Canonici..., s. 48-51; K. Łatak, Kanonicy regularni..., s. 23.
21 N. Widloecher, La Congregazione dei Canonici Regolari Lateranensi. Periodo di formazione
(1402-1483). Gubbio 1929, s. 11; P. Guglielmi, I Canonici..., s. 57; K. Łatak, Kanonicy regular ni..., s. 24.
22 Kardynał, jeden z najwybitniejszych uczonych XV w. Stronnik papieża na soborze w Bazylei {1440 r.). Autorytet w zakresie metafizyki i matematyki. Krytykował scholastykę w satyrycznym dziełku Docta ignorantia. Zob. M. Rechowicz, Dzieje polskiej nauki teologicznej. W: Historia
Kościoła w Polsce. Red. B. Kumor, Z. Obertyńsłd. T. 1. Do roku 1764, cz. 2. Od roku 1506.
Poznań—Warszawa 1974, s. 141.
*3 U. Borkowska, M. Daniluk, Devotio moderna. W; EK T. 3, kol. 1220-1221; S. Bylina, Nowa
dewocja, postawy wiernych i kult maryjny w Europie Środkowej późnego średniowiecza.
„Studia Claramontana” 1984, T. 5, s. 110-126.
N. Widloecher, La Congregazione..., s. 250; P. Guglielmi, I Canonici..., s. 100; K. Łatak, „Prepo- zytura...”, s. 27.
25 'Termin „devotio moderna” służy do określania zróżnicowanych prądów życia wewnętrznego i pobożności w Europie Środkowej od połowy XIV do początku XVI w. Zob. S. Bylina, Nowa de
wocja..., s. 110. O odmienności czeskiej i niderlandzkiej „devotio moderna”, zob. Z. Hledikova, Charakter i przejawy religijności mieszczaństwa praskiego na przełomie XIV i XV wieku. W: Ecclesia et duitas..., s. 308-309.
26 K- Łatak, Kanonicy regularni..., s. 25.
27 Z. Hledikova, Biskup Jan IV z Draźic (1301-1343). Praha 1991. W literaturze polskiej przyjęła się nazwa Roudnice, prawidłowo jednak powinna brzmieć Roudnica, na co zwrócił uwagę Ivo Koran, Wkład kanoników regularnych w sztukę czeską XIV wieku. W: Kanonicy regularni la
mieli oni stanowić przeciwwagę dla niemieckich zakonów żebrzących28. Do wojen husyckich klasztor w Roudnicy rozwijał niezwykle ożywioną działalność. Należy zwrócić uwagę na specyfikę narodowościową tego klasztoru, do którego nie mieli wstępu Niemcy, a warunkiem przyjęcia była potwierdzona narodowość czeska2®. Wy soki poziom duchowy i intelektualny klasztoru stal się wzorem do naśladowania w jego filiach, zarówno na terenie Czech jak i sąsiednich krajów, na Morawach i w Austrii. Godne podkreślenia jest zwłaszcza prowadzenie działalności skryptor- skiej i rozpowszechnianie przepisywanych tekstowa®. Ruch intelektualny wywodzący się z roudnickiego klasztoru wiązany jest z wielkim późnośredniowiecznym ruchem umysłowym „devotio moderna^1.
Opactwo roudnickie odegrało znaczącą rolę w dziejach życia duchowego kanoni ków regularnych. Silne tendencje reformistyczne, które wyznaczały profil działalno ści klasztoru roudnickiego, były zapewne pochodzenia włoskiego (Pawia)32. Reguła klasztoru zapewniała mu sprawną organizację wewnętrzną i bardzo wysoki poziom życia duchowego i umysłowego. Stała się ona wzorem do naśladowania w nowych ośrodkach, zarówno na terenie Czech, jak i w krajach sąsiednich33. Szczególną pozy cję kanoników czeskich dokumentują fundacje kolejnych prepozytur, które chociaż nie utworzyły formalnej kongregacji, to jednak pozostawały we wzajemnym ścisłym związku. Należały do nich m.in. następujące klasztory: Jaromef (1349), Karlov w Pradze (1350 r.), Rokycany (1362 r.), Sadska (1362 r.), Treboń (1367 r.), Lanśkroun
28 I. Koran, Wkład kanoników..., s. 31.
29 j . Kadlec, Raudnitz-Roudnice. W: Óstereiches Chorcherrenbuch. Die Klóster der Augustiner-
Chorcherren in der ehnaligen Ósterreichisch-Ungarischen Monarchie. Bd. 1. Die Stifte der Augustiner-Chorherren in Bóhmen, Mahren und Ungarn. Hg. F. Róhring. Klosteneuburg-
-W ien 1994, s. 177.
30 I. Zibermayer, Zur Geschichte der Raudnitzer Reform. „Mitteilungen des Ósterreichischen Instituts fur Geschichitsforschung” 1929 [T.] 11, s. 323-353; L. Matusik, Klaster v Roudnici
a Polsko. „Kultumimesićnik” 1971, [T. 7], s. 5-41; M. Dvorak, Knichovna Augustianskeho klastera u Roudnici. Pfispevek k dejinam malifstvi miniaturmho. „Ćesky Ćasopis Historycky”
1900, T. 4, z. 4, s. 118; J. Kadlec, Zaćatky klastera augustianskych kanovniku v Roudnici. „Stu- die o rukopisech” 1981, T. 20, s. 65-83; I. Hlavacek, Klastery ajeich skolstvi v Cechach v dobę
predhusitske. W: Klasztor w społeczeństwie..., s. 241-246.
31 M. Heimbucher, Die Orden und Kongregationen der katholischen Kirche. Bd. 1. Paderborn 1933, s. 424-428; E. Winter, Friihhumanismus. Seine Entwickhmg in Bóhemen und dereń europaische
Bedeutung fur die Kirchenreformbestrebungen im 14. Jahrhundert. Berlin 1964, s. 165-177;
K. Górski, Uwagi o Jtozmyślaniach dominikańskich" na tle prądów religijnych X V i początku
XVI wieku. W: Średniowiecze. Studia o kulturze. T. 2. Wroclaw 1965, s. 302-320; J. Hemerle, Karl IV und die Orden. W: Kaiser Karl IV. Staatsman und Mdzen. Miinchen 1978, s. 301-305;
L. Mezey, Die Devotio Moderna der Donauldnder Bóhmen, Ósterreich und Ungarn. „Acta Utteraria Academiae Scientarum Hungarice” 1970, [nr] 12, s. 37-51; F. Machilek, Die Frómmigkeit
und die Krise des 14. und 15. Jahrhunderts. „Medievalia Bohemica” 1970, [nr] 3, s. 213-214;
J. Schreiber, Die bóhmische Devotio moderna. W: Bohemia sacra. Das Christentum in Bóhmen
973-1973- Hg. F. Seibt. Dusseldorf 1974, s. 81-91; U. Borkowska, M. Daniluk, Devotio moderna,
kol. 1220-1222; J. Spevacek, Devotio moderna. Cechy a roudnicka reforma. „Mediaevalia Histori- ca Bohemica” 1995, T. 4, s. 171-198.
32 K Łatak, „Prepozytura...”, s. 42.
33 Dyskusje na temat rozwoju czeskiej odmiany ruchu „devotio moderna” przedstawi! K. Łatak. Zob. K. Łatak, Kanonicy regularni..., s. 36-45.
