Surowce mineralne Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego i obszarów przyleg³ych
Wies³aw Gabzdyl*, Bronis³awa Hanak*
Raw materials from the Upper Silesia Coal Basin and from the adjacent areas. Prz. Geol.,
53: 726–733.
S u m m a r y. In the Upper Silesia Coal Basin and on the adjoining areas, besides dominant in resources and the amount of bituminous coal output, there of other occurs mineral raw materi-als. In spite of local industry restructuring, production of mineral raw materials in this region still remains significant for its economy. Among other European Community countries the larg-est bituminous coal resources occur in the Upper Silesian Coal Basin. Poland is the European Union leader in coal production and export. Exploitation of some mineral raw materials, such as: iron ores, zinc-lead ores and brown coal, in different times was discontinued while others (rock salt, Mo-W-Cu ore) from beds recognized to a different degree was not started.
Making use of waste mineral raw materials, mainly mining, metallurgical and energetic ones, is becoming more and more significant economically and ecologically. Sometimes synthetic raw materials are produced, such as: gypsum (desulphogypsum) obtained from desulphurisation of fumes, Ca-Mg fertilizers from dolomite wastes, crushed and synthetic aggregates from mining and metallurgical wastes, lead and silver from recycling and salt from coalmine water desalination. On the basis of imported raw minerals, iron, steel and ferroalloys are produced. Zn-Pb concentrates are also imported on larger scale. Such raw materials as: raw materials used for production of noble ceramics and rock wool are delivered from other regions of the country.
Sustainable development of the Upper Silesia leads to rational and environment friendly managing of mineral raw materials, protec-tion of their resources, as well as to usage of industrial wastes. Protecprotec-tion of resources from neglected deposits (coalmines in liquida-tion) constitutes an important problem, still to be solved. It is connected with substantial financial spendings and preparation of suitable legal acts. A substantial amount of mining, processing, metallurgical and energetic wastes, accumulated as well as produced on a regular basis, requires suitable management. An appropriate example of that is placing mining and energetic wastes under the ground, using them as consolidating stowing for sealing cavings and using them as a dummy road packing. Mining wastes are also applied in engineering works, such as for instance, in construction of embankments, land levelling etc. Flotation silt is used as fuel in the households and the material obtained after their decarbonisation is used in recultivation.
Key words: Upper Silesian Coal Basin, mineral raw materials, mining, metallurgical wastes, energetic wastes, wastes management
W Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym i obszarach przyleg³ych wystêpuje, oprócz dominuj¹cego w zasobach i wielkoœci wydobycia wêgla kamiennego, szereg ró¿norod-nych surowców mineralró¿norod-nych. Produkcja surowców mine-ralnych w województwie œl¹skim, mimo restrukturyzowania tutejszego przemys³u, jest nadal znacz¹ca dla gospodarki kraju (tab. 1). Produkcja niektó-rych surowców mineralnych zosta³a w ró¿nym czasie zaniechana (rudy Fe, rudy Zn-Pb, wêgiel brunatny), w innych, w ró¿nym stopniu rozpoznanych, nie rozpoczêta (sól kamienna, rudy Mo-W-Cu).
Coraz wiêksze znaczenie gospodarcze i ekologiczne ma wykorzystywanie odpadowych surowców mineral-nych, g³ównie odpadów górniczych, hutniczych i energe-tycznych. Produkowane s¹, niekiedy w sposób wymuszony, surowce syntetyczne jak gips (desulfogips) z odsiarczania spalin, nawozy Ca-Mg z odpadów dolomito-wych, kruszywo ³amane i sztuczne z odpadów górniczych i hutniczych, o³ów i srebro z recyklingu, sól z zak³adów odsalania wód kopalnianych, we³na mineralna i in. W opar-ciu o importowane surowce (rudy) s¹ produkowane ¿elazo i stal oraz ¿elazostopy. W coraz wiêkszym stopniu s¹ importowane koncentraty Zn-Pb dla górnictwa i hutnictwa tych metali. Z innych regionów kraju s¹ dostarczane tak¿e m.in., surowce do produkcji wyrobów ceramiki szlachetnej i we³ny mineralnej.
Zrównowa¿ony rozwój regionu œl¹skiego wymusza racjonalne i przyjazne dla œrodowiska gospodarowanie
surowcami mineralnymi, ochronê ich zasobów oraz u¿yt-kowanie odpadów przemys³owych.
Wêgiel kamienny
W Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym zosta³o udoku-mentowanych 110 z³ó¿ wêgla kamiennego. W eksploatacji znajduje siê 45 z³ó¿ o zasobach bilansowych 15 284 mln t i zasobach przemys³owych 7 041 mln t. Wêgiel jest zró¿ni-cowany pod wzglêdem stopnia uwêglenia. Najwiêksz¹ czeœæ zasobów tworz¹ wêgle energetyczne (typy 31 i 32), znacznie mniej jest wêgli koksowych (typy 34, 35 i 36). Znane s¹ tak¿e wêgle chude (typ 38), wêgle antracytowe (typ 41) i antracyty (typ 42). Wystêpuj¹ równie¿ wêgle typów poœrednich jak wêgiel gazowy (typ 33) i wêgiel semikoksowy (typ 37) wg Blaschke, 1999.
Eksploatacjê prowadzi 41 kopalñ:
23 kopalnie Kompanii Wêglowej S.A.
5 kopalñ w Jastrzêbskiej Spó³ce Wêglowej S.A.
8 kopalñ w Katowickim Holdingu Wêglowym S.A.
2 kopalnie spó³ek akcyjnych skarbu pañstwa
2 kopalnie poza strukturami, jako sp. z o.o.,
1 kopalnia prywatna (Siltech Sp. z o.o.).
Produkcja wêgla kamiennego w Polsce wynios³a w 2003 r.:
ogó³em — 102.874 tys. t (w tym kopalnia „Bogdan-ka” 4 843,6 tys. t)
w tym wêgiel energetyczny (typy 31–33) — 86 727 tys. t,
wêgiel koksowy (typy 34-35) — 16 147 tys. t. Jakoœæ produkowanego wêgla charakteryzuj¹ dane w tab. 2.
*Instytut Geologi Stosowanej, Politechnika Œl¹ska, ul. Akademicka 2, 44-100 Gliwice
Na bazie wêgli koksowych (mieszanek) produkowany jest koks wielkopiecowy.
Wielkoœæ produkcji koksu w Polsce wynios³a w 2003 r. ok. 10,1 mln t, z czego ok. 74,5% pochodzi³o z koksowni œl¹skich, g³ównie ZK Zdzieszowice (3,5 mln t) i ZK D¹bro-wa Górnicza (2,5 mln t). Pozosta³a czêœæ wyprodukoD¹bro-wana zosta³a w ma³ych koksowniach, jak „Jadwiga”, „Radlin”, „Dêbieñsko”, „Makoszowy” i „Bobrek”.
Zak³ady mechanicznej przeróbki wêgla, wobec wzra-staj¹cych wymagañ, co do jakoœci wêgla przez odbiorców krajowych i zagranicznych, uzyskuj¹ coraz lepszej jakoœci produkty handlowe. Du¿e znaczenie ma skuteczne elimi-nowanie z wêgla sk³adników ekologicznie szkodliwych, zw³aszcza siarki oraz takich pierwiastków jak:
pozostaj¹cych w popio³ach (Mn, Be, Co, Cr, Ni),
kondensuj¹cych siê na powierzchni popio³ów lot-nych (Be, Co, Cr, Ni, As, Cd, Pb, Sb, Se),
emitowanych w fazie gazowej (Se, Hg, Cl, F). Eksport wêgla wyniós³ w 2003 r. 20 128 tys. t, w tym wêgla energetycznego 17 418 tys. t i wêgla koksowego 2 710 tys. t. Eksport koksu wyniós³ ok. 5,3 mln t. G³ówni importerzy wêgla polskiego to Niemcy (6 842 tys. t), Austria (2 100 tys. t), Finlandia (2 025 tys. t), Francja (1 643 tys. t), Ukraina (1 286 tys. t), Wielka Brytania (1 255 tys. t), Czechy (1 161 tys. t) (Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i Œwiata, 2003). Import wêgla do Pol-ski, wielkoœci 2 560 tys. t, pochodzi z Rosji, Kazachstanu, Czech i Ukrainy. Polska jest najwiêkszym producentem i eksporterem wêgla wœród krajów Unii Europejskiej. Ma te¿ najwiêksze w UE jego zasoby.
Warunki eksploatacji w kopalniach GZW charaktery-zuje du¿e zró¿nicowanie gruboœci pok³adów wêgla, ich nieregularnoœæ wystêpowania, zagro¿enia gazowe, wodne
i t¹paniami, trudne warunki geotermiczne, du¿e g³êbokoœci wystêpowania znacznej czêœci zasobów, uwiêzienie czêœci zasobów w filarach ochronnych i inne. Restrukturyzacja górnictwa nie sprzyja racjonalnej gospodarce z³o¿ami, któ-ra wymaga silnej kondycji finansowej od kopalñ. Powszechnie stosowany system œcianowy eksploatacji powoduje szybkie wyczerpywanie siê zasobów przy niedo-statecznych œrodkach na udostêpnianie g³êbiej le¿¹cych zasobów. Zastosowanie innych systemów eksploatacji pozwoli³oby zapewne na wykorzystanie zasobów uznawa-nych obecnie za nieprzemys³owe a nawet za straty.
Problemem s¹ zasoby w likwidowanych kopalniach. Wystêpuj¹ one zwykle w pewnym rozproszeniu i , z uwagi na niemo¿liwoœæ ich ekonomicznego zagospodarowania, kwalifikuje siê je do zasobów pozabilansowych. Jak to wskazuje Komisja Zasobów Kopalin problem ochrony z³ó¿ zaniechanych nie jest dostatecznie uregulowany pod wzglêdem formalno-prawnym (Nieæ & Przenios³o, 2004). Wieloletnia eksploatacja wêgla na Górnym Œl¹sku (regularne wydobycie od 1769 r.) doprowadzi³a do znacz-nej degradacji œrodowiska. St¹d dalej prowadzi siê prace nad likwidacj¹ szkód górniczych, zagospodarowaniem odpadów górniczych i przeróbczych oraz rekultywacj¹ terenów zdegradowanych.
Pok³adom wêgla towarzysz¹ ró¿norodne kopaliny (surowce) jak metan, sapropelity, syderyty i sferosyderyty, ³upki ogniotrwa³e i szlifierskie, bentonity, wody zasolone i solanki oraz pierwiastki œladowe (Gabzdyl, 1997).
Surowce mineralne towarzysz¹ce pok³adom wêgla Metan. Metan pok³adów wêgla (MPW) udokumentowano w GZW w 43 z³o¿ach o ³¹cznych zasobach bilansowych
ok. 80,1 mld m3
, w tym jest 3,1 mld m3zasobów przemys³owych. Metan jest zawarty w strukturze wêgla kamiennego, a tak¿e nagromadzony w porach i szczelinach ska³.
Produkcja metanu przekracza obecnie 300 mln m3
/r (344 mln m3
w 2003 r.), co stanowi 0,6% wydobywa-nego w Polsce gazu ziemwydobywa-nego. Zawartoœæ CH4w gazie z pok³adów
wêgla jest bardzo wysoka i wynosi œrednio 96%. Pozosta³¹ czêœæ tworz¹: N2, CO2, He, Ar i inne.
Znaczna czêœæ metanu z wentyla-cji kopalñ uchodzi do powietrza. Naj-wiêksze zasoby udokumentowano w kopalniach: „Brzeszcze” (1,6), „Weso³a” (2,8), „Murcki” (2,5), „¯ory” (2,0 mld m3
), a najwiêksze wydobycie uzyskuj¹ kopalnie „Brzeszcze” (~125 mln m3
/r) i „Jas-Mos” (ok. 100 mln m3/r).
Od wielu lat jest eksploatowany metan ze z³o¿a „Marklowice” ko³o Wodzis³awia Œl¹skiego. Z³o¿e to, zlokalizowane po wschodniej stronie zaburzenia micha³kowicko-rybnic-kiego zawiera gazonoœne porowate piaskowce warstw porêbskich, siod³owych i rudzkich. Poziomy gazonoœne s¹ uszczelnione od stropu
Surowce mineralne
Mineral raw materials
WielkoϾ produkcji w Polsce
Production in Poalnd
Udzia³ woj. œl¹skiego
Silesian Voivodship [%]
Wêgiel kamienny bituminous coal 102,9 mln t 95,9
Koks coke 10,1mln t 74,5
Dolomity dolomites 7,2 mln t 37,5
Piaski podsadzkowe filling sand 5,8 mln m3 29,3
Wapienie i margle limestones and marls 33,2 mln t 2,9
Wapno lime 2,0 mln t 11,8
Cement cement 11–12 mln t 1,0
Surowce ilaste ceramiki bud.
clay raw materials for building ceramics 2,5 14,4
Gaz ziemny natural gas 5,3 mln m3 0,6
Kruszywo naturalne natural agregates 79,7 mln t 4,8
Kruszywo ³amane crushed agregates 26,4 mln t 7,0
Piaski formierskie foundry sand 1,1 mln t 2,1
Tab. 1. Produkcja niektórych surowców mineralnych w Polsce i województwie œl¹skim (2003 r.)
Table 1. Production of some mineral raw materials in Poland and Silesian Voivodship
Typ wêgla
Technological cool type of coal
Wartoœæ opa³owa Calorifique value [MJ/kg] Popió³ Ash [%] Siarka ca³kowita Total sulphur [%]
Wêgiel energetyczny steam coal 19,9–26,6 9,9–24,2 0,44–1,21
Wêgiel koksowy coking coal 28,3–19,4 6,8–8,5 0,49–0,69
Tab. 2. Jakoœæ produkowanego wêgla w GZW
mioceñskimi utworami ilastymi o gruboœci ok. 130 m. Metan jest tak¿e odzyskiwany otworami z powierzchni przez dwie spó³ki „Metanel” i „Carbonia PL”. „Metanel” pozyskuje gaz z piaskowców pod stropem karbonu z obszaru górniczego KWK „Silesia”, natomiast „Carbonia PL” ze starych zrobów, zlikwidowanej KWK „Morcinek”.
W zapadlisku przedkarpackim, w utworach miocenu, w tzw. przykarpackiej strefie gazonoœnej, wystêpuj¹ niewiel-kie z³o¿a gazu ziemnego. Od 1908 r. jest eksploatowane z³o¿e w Dêbowcu ko³o Skoczowa, wystêpuj¹ce na g³êb. 680 m.
Sapropelity. Sapropelity, czyli wêgle i ³upki sapropelowe, wystêpuj¹ zwykle w stropie lub w sp¹gu pok³adów wêgla. Ich wartoœæ przemys³owa jest w¹tpliwa z uwagi na ma³e zasoby. Pod wzglêdem jakoœci stanowi¹ surowiec do prze-twórstwa chemicznego.
Sapropelity s¹ spotykane najczêœciej w warstwach siod³owych (pok³ady 507 i 510) i warstwach brze¿nych (pok³ad 620). Tworz¹ ³awice i soczewy o gruboœci 0,05–2,50 m. Znane z niecki bytomskiej, siod³a g³ównego, niecki jejkowickiej oraz z rejonu d¹browsko-siemianowic-kiego. Pod wzglêdem petrograficznym s¹ to boghedy (pok³. 507), kennelo-boghedy (pok³. 620, 510, 407) i boghedo-kennele (pok³. 620, 510, 407) oraz kennele sporo-we (pok³. 504, 507, 510, 613, 620, 705, 707, 713 i 720). Typowy sapropelit to boghed z pok³. 507 kopalni Powsta-ñców Œl¹skich, tworz¹cy ³awice o gruboœci 0,2–0,3 m, zawieraj¹cy ~80% alginitu i o wydajnoœci smo³y ~30% (Gabzdyl, 1997).
Syderyty i sferosyderyty. Syderyty ilaste i sferosyderyty towarzysz¹ pok³adom wêgla, najczêœciej w warstwach rudzkich i orzeskich. Syderyty ilaste tworz¹ nieregularne soczewkowate ³awice, natomiast sferosyderyty, poziomy nagromadzenia. Syderyty ilaste wystêpuj¹ wœród ska³ ila-stych w ³awicach o gruboœci 10–30 cm i zawieraj¹ 28–42% Fe. Sferosyderyty, na ogó³ o œrednicy do 0,5 m, wystêpuj¹ zwykle w ska³ach stropowych pok³adów wêgla. Sferosyde-ryty z warstw rudzkich zawieraj¹ 28–34% Fe, z warstw orzeskich 27–42% Fe (Chodyniecka, 1973).
Karboñskie rudy ¿elaza by³y najintensywniej eksplo-atowane w drugiej po³owie XIX w., w p³ytkich kopalniach w okolicach Orzesza i Miko³owa. Obecnie nie maj¹ zna-czenia przemys³owego.
£upki ogniotrwa³e i szlifierskie. W niektórych pok³adach wêgla (grupy pok³adów 200, 300, 600 i 700) wystêpuj¹ wk³adki, tzw. przerosty, ³upków ogniotrwa³ych (tonste-inów), o ogniotrwa³oœci zwyk³ej 175–177 sP, zawieraj¹ce ~38% Al2O3. Jest to surowiec przemys³u materia³ów
ogniotrwa³ych, pod wzglêdem jakoœci nie ustêpuj¹cy noworudzkiemu ³upkowi ogniotrwa³emu.
Najwiêksze nagromadzenie ³upków ogniotrwa³ych wystêpuje w pok³adach wêgla warstw ³aziskich i orzeskich, w kopalniach „Ziemowit”, „Piast”, „Siersza” i „Czeczott”. Zasoby w kopalni „Ziemowit” okreœlono jako pozabilansowe, w kopalni „Siersza” jako szacunkowe. Do niedawna odzyskiwany ³upek, obecnie jest sk³adnikiemod-padu po wzbogaceniu wêgla, np. w kopalni „Ziemowit” wielkoœci ok. 100 tys. t/r. Przerosty ³upku ogniotrwa³ego s¹
B B B B Fe Fe S S S M. M. M. M. M. M. M. M. £ £ £ £ £ B Fe S M. £ sapropelity sapropelites metan methane syderyty, sferosyderyty siderites, spherosiderites
³upki ogniotrwa³e i szlifierskie
refactory shales and grinding shales
bentonity
bentonites
kopalnie czynne
working coal mines
kopalnie zlikwidowane
liquidated coal mines
z³o¿a niezagospodarowane virgin field 0 10 20km KATOWICE--KLEOFAS BOLES£AW ŒMIA£Y BORYNIA HALEMBA JANKOWICE KNURÓW KRUPIÑSKI MAKOSZOWY MARCEL POKÓJ RYDU£TOWY SOŒNICA SZCZYG£OWICE BUDRYK BIELSZOWICE ANNA ZOFIÓWKA JANINA ZGE SOBIESKI-JAWORZNO III PIAST WESO£A WIECZOREK ZIEMOWIT MYS£OWICE BRZESZCZE SILESIA POLSKA-WIREK MURCKI WUJEK ŒL¥SK BYTOM III BYTOM I CENTRUM PIEKARY BRZEZINY KAZIMIERZ--JULIUSZ STASZIC PNIÓWEK CHWA£OWICE JAS-MOS JADWIGA 2 POR¥BKA--KLIMONTOW POWSTAÑCÓW ŒL¥SKICH ROZBARK BOBREK-MIECHOWICE DÊBIEÑSKO GLIWICE CENTRUM--SZOMBIERKI ¯ORY JADWIGA MORCINEK ANDALUZJA GRODZIEC JOWISZ NIWKA--MODRZEJÓW PARY¯ SIERSZA SIEMIANOWICE JAN KANTY SATURN SOSNOWIEC ROZALIA WOJKOWICE BARBARA-CHORZÓW JULIAN PSTROWSKI ŒL¥SK MATYLDA (doœwiad.) BARBARA Kobiór-Pszczyna Boles³aw Œmia³y -rej.Wschód Anna-Pole Po³udniowe Paruszowiec Pilchowice Pyskowice Studzionki--Mizerów Sumina Warszowice-Paw³owicePó³noc Za rowem be³ckim ¯ory-Suszec Chudów--Paniowy Œl¹sk--Pole Panew-nickie Rybn.-Jastr z. (pole rez.) Bzie-Dêbina Paw³owice Zebrzydowice Wis³a-Pó³noc Libi¹¿--D¹b Wis³a I-Wis³a II Miêdzyrzecze Brzezinka Studzienice Spytkowice Zator Silesia- -Dankowice--Jawiszowice Æwiklice Oœwiêcim-Polanka Tenczynek Wujek--Pole Po³udniowe Jejkowice projektowana kop. Miko³ów SIERSZA obszar rezerwowy Go³kowice BYTOM II
Ryc. 1. Rozmieszczenie z³ó¿ wêgla kamiennego i surowców mineralnych towarzysz¹cych w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym na
podstawie mapy rozmieszczenia z³ó¿ wêgla kamiennego w GZW Pañstwowego Instytutu Geologicznego (opracowa³ J. Nowak)
Fig. 1. Distribution of coal deposits and mineral raw materials in the Upper Silesia Coal Basin on the basis of the map of coal deposits
tak¿e dobrymi poziomami korelacyjnymi i identyfika-cyjnymi pok³adów wêgla (np. przerost w pok³adzie 610).
£upek szlifierski (wetzstein), zwany tak¿e kamieniem ose³kowym, wystêpuje w z³o¿u nieczynnej kopalni „Gliwi-ce”, na granicy warstw pietrzkowickich i gruszowskich. By³y nieudane próby jego wykorzystania. Zasoby oszaco-wano w kategorii C2na 123 tys. t.
Bentonity. Bentonity (i³y bentonitowe) wystêpuj¹ w war -stwach porêbskich poni¿ej pok³adu 610, w obszarze Byto-mia (Radzionkowa), Chorzowa, Sosnowca, Czeladzi. Kompleks i³ów bentonitowych, o gruboœci 6–8 m, zawiera zmienn¹ iloœæ montmorillonitu. W sp¹gowej czêœci kom-pleksu zawartoœæ tego minera³u dochodzi do 90%. I³y ben-tonitowe spe³niaj¹ wymagania odlewnictwa i wiertnictwa.
Mog¹ byæ stosowane do rekultywacji terenów zdegrado-wanych przez przemys³. By³y odzyskiwane w kilku kopal-niach. W kopalni „Powstañców Œl¹skich” zasoby bilansowe wynosz¹ 643 tys. t, w kopalni „Saturn 1” 180 tys. t, w tym zasoby przemys³owe 426 tys. t. Wydobywany w kop. Saturn i³ bentonitowy, wielkoœci 12 tys. t/r, po prze-róbce, stosowany by³ w odlewnictwie jako bentonit odlew-niczy gatunku III, w przemyœle siarkowym oraz w wiertnictwie do produkcji p³uczki wiertniczej.
Wody zasolone i solanki. Z kopalñ GZW wypompowuje siê ok.130 mln m3
/r wód zasolonych o mineralizacji 0,5–35 g/dm3 i ok. 18 mln m3/r solanek, zawieraj¹cych 35–79 g/dm3
soli. Wody te, w wiêkszoœci, s¹ odprowadzane do Wis³y i Odry. Czêœæ wód jest odsalana. Prowadzi siê tak¿e wt³aczanie wód kopalnianych do g³êbszych poziomów górotworu.
W GZW wystêpuj¹, zw³asz-cza w czêœci p³d.-zach., wody mineralne o znaczeniu balneolo-gicznym.
Pierwiastki œladowe. W popio³ach, po spaleniu wêgla, stwierdza siê koncentracjê takich pierwiastków jak: Ge, Ga, U, Be, Ni, Li, V, Cr, Mo, B, Pb, Zn, Mn, Cu, i inne (Widaw-ska-Kuœmierska, 1981).
Czêœæ pierwiastków wi¹¿e siê wyraŸnie z substancj¹ mineraln¹ wêgla, czêœæ z substancj¹ orga-niczn¹. Wiêkszoœæ z pierwiast-ków toksycznych jak: As, Be, Co, Cd, Cr, Cu, Li, Zn, jest z wi¹zana z substancj¹ nieorganiczn¹ wêgla i mo¿e byæ czêœciowo usuniêta poprzez wzbogacanie wêgla. Nie-które pierwiastki koncentruj¹ siê g³ównie w minera³ach siarczko-wych (Pb, Zn, Cu), inne w wêgla-nowych (Ba, Mn) lub w minera³ach ilastych (Cr, Be). Naj-dok³adniej zosta³o rozpoznane wystêpowanie Ge, Ga i U. Osza-cowano zasoby niektórych pier-wiastków, np. berylu — ok. 97 tys. t, kobaltu — ok. 400 tys. t.
Zawartoœæ pierwiastków œlado-wych w popio³ach lotnych, otrzy-mywanych ze spalania wêgla w technologii z odsiarczaniem spalin jest mniejsza, ni¿ w popio³ach uzy-skiwanych w technologii bez odsiarczania spalin (Ratajczak i in., 1999).
Wêgiel brunatny W utworach jury dolnej, pomiêdzy Siewierzem, Zawier-ciem i Myszkowem, wystêpuje twardy wêgiel brunatny, znany w literaturze jako wêgiel blanowic-ki. Eksploatacja by³a prowadzona przez ok. 150 lat do 1959 r. Seria wêglonoœna (warstwy
blanowic-wêgiel brunatny brown coal rudy Zn-Pb Zn-Pb ores rudy Mo-W-Cu Mo-W-Cu ores rudy Fe Fe ores piaskowce i szarog³azy sandstones, graywakes surowce ilaste ceramiki budowlanej stay row materials for building ceramics
wody lecznicze medical waters kruszywa naturalne i piaski natural aggregates and sands sól kamienna rock salt siarka sulphur gipsy gypsum
dolomity, wapienie, margle dolomites, limestones, marls
borowiny peat bath granica powiatu district boundaries granica województwa province boundaries granica pañstwa country boundaries 0 10 20km woj. ³ódzkie woj. œwiêtokrzyskie woj. opolskie woj. ma³opolskie S£OWACJA SLOVAKIA CZECHY CZECH REP. OPOLE KRAKÓW CZÊSTOCHOWA KATOWICE RYBNIK GLIWICE BIELSKO-BIA£A K£OBUCK LUBLINIEC TARNOWSKIE GÓRY ZAWIERCIE RACIBÓRZ WODZIS£AW ŒL¥SKI PSZCZYNA MIKO£ÓW BIERUÑ ¯YWIEC BÊDZIN D¥BROWA GÓRNICZA SOSNOWIEC JAWORZNO MYS£OWICE CHORZÓW ŒWIÊTOCH£OWICE SIEMIAN. ŒL. BYTOM PIEKARY ŒL¥SKIE ZABRZE RUDA ŒL¥SKA TYCHY ¯ORY CIESZYN RADOMSKO FRYDEK-MISTEK OSTRAVA OPAVA KARVINA NOVY JIÆIN CZADCA NAMESTOVO POWIAT KÊDZIERZYÑSKO-KOZIELSKI POWIAT RACIBORSKI P. RYBNICKI POW. WODZIS£AWSKI POWIAT GLIWICKI POWIAT G£UBCZYCKI POWIAT LUBLINIECKI POWIAT TARNOGÓRSKI POWIAT STRZELECKI POWIAT OLESKI POWIAT K£OBUCKI POWIAT WIELUÑSKI POWIAT PAJÊCZAÑSKI
POWIAT RADOMSZCZAÑSKI POWIAT CZÊSTOCHOWSKI POWIAT MYSZKOWSKI POWIAT ZAWIERCIAÑSKI MYSZKÓW POWIAT OLKUSKI POWIAT MIECHOWSKI POWIAT W£OSZCZOWSKI POWIAT WADOWICKI POWIAT OŒWIÊCIMSKI POWIAT CHRZANOWSKI POWIAT PSZCZYÑSKI POWIAT MIKO£OWSKI POWIAT BIELSKI POWIAT ¯YWIECKI POWIAT CIESZYÑSKI POWIAT SUSKI Krzepice Opatów Panki Lipie Popów MiedŸno Wrêczyca Wielka Ciasna Herby Blachownia Konopiska Koszêcin Pawonków Tworóg WoŸniki Kalety Miasteczko Œl¹skie Œwierklaniec Wielowieœ Toszek Soœnicowice Rudziniec Pyskowice Zbros³awice Giera³towice Knurów Pilchowice Czerwionka -Leszczyny Omontowice £aziska Górne Kobiór Suszec Paw³owice Mszana Godów KuŸnia Raciborska Krzanowice Kornowac Piotrowice Wielkie Rudnik Lubomia Krzy¿anowice Rydu³towy Œwierklany Orzesze Wyry Ha¿iach Zebrzydowice Strumieñ Chybie Skoczów Laworze Jasienica Czechowice--Dziedzice Goleszów Ustroñ Brenna Wis³a Istebna Rajcza Milówka Szczyrk Jeleœnia Koszarawa Œwinna Gilowice Œlemieñ Buczkowice Czernichów Por¹bka Kozy Wilkowice Lipowa Bojszowy CzeladŸ S³awków £azy Porêba Siewierz Mierzêcice Bobrowniki Kozieg³owy W³odowic Ogrodzieniec Poczesna Olsztyn Janów Mstów Przyrów D¹browa Zielona K³omnice Rêdziny Mykanów Kruszyna Koniecpol Lelów Szczekociny Kroczyce Pilica ¯arki Niegowa Baborów Kietrz Cisek Bierawa Kêdzierzyn KoŸle Leœnica Ujazd Strzelce Opolskie Jemielnica Zawadzkie Kolonowskie Dobrodzieñ Olesno Rad³ów Praszka Rudniki P¹tnów Dzia³oszyn Pajêczno
Nowa BrzeŸnica £adzice
Radomsko Gidle ¯ytno W³oszczowa Secemin Radków Moskorzew S³upia Sêdziszów Koz³ów Charsznica Wolbrom Klucze Olkusz Boles³aw Bukowno Trzebinia Chrzanów Imielin Babice Oœwiêcim Brzeszaze Osiek Kêty Andrychów Sucha Beskidzka Stryszawa Zawoja
Ryc. 2. Lokalizacja pozosta³ych surowców mineralnych w Górnoœl¹skim Zag³êbiu
Wêglo-wym i na obszarach przyleg³ych (opracowa³ J. Nowak)
Fig. 2. Localization of the other mineral raw materials in the Upper Silesian Coal Basin and the
kie), o gruboœci 15–40 m, zawiera wœród osadów piaszczy-sto-ilastych pok³ad wêgla o gruboœci do 1,9 m znajduj¹cy siê pod nadk³adem o gruboœci 3–30 m.
W utworach miocenu, pomiêdzy Gliwicami a Kêdzie-rzynem–KoŸlem, wystêpuje wêgiel brunatny miêkki (tzw. lignit) w warstwach k³odnickich i kêdzierzyñskich. Wêgiel ten, stwierdzony otworami wiertniczymi, nie ma znaczenia gospodarczego. Wyj¹tek stanowiæ mog¹ ma³e z³o¿a, zale-gaj¹ce p³ytko w warstwach kêdzierzyñskich (sarmat), w których pok³ad wêgla ma gruboœæ ok. 3 m.
Rudy cynkowo-o³owiowe
Górnictwo triasowych rud Zn-Pb na Górnym Œl¹sku, w obszarze Tarnowskich Gór i Bytomia, zosta³o zaniechane. Ostatni¹ kopalniê „Orze³ Bia³y” w Brzezinach Œl¹skich zamkniêto w 1990 r. Obecnie w zak³adach „Orze³ Bia³y” S.A. w Bytomiu i „Baterpol” sp. z o.o. w Œwiêtoch³owi-cach odzyskuje siê o³ów ze zu¿ytych akumulatorów. £¹czna zdolnoœæ produkcyjna tych zak³adów wynosi ok. 190 tys. t/r akumulatorów, tj. ok. 42,5 tys. t/r o³owiu meta-licznego.
W Hucie Cynku „Miasteczko Œl¹skie”, produkuj¹cej z importowanych koncentratów, jako uboczny produkt rek-tyfikacji cynku rafinowanego, jest odzyskiwany kadm w iloœci ok. 375 t (2003 r.). Na bazie tzw. metalu Dore`a, dostarczanego przez H.C. „Miasteczko Œl¹skie”, odzyski-wane jest srebro w AG — Tech. sp. z o o. w Katowicach. Z odpadów hutnictwa miedzi, w IMN w Gliwicach, odzyski-wane jest srebro.
Górnictwo triasowych rud Zn-Pb w obszarze olkuskim (kop. Olkusz–Pomorzany), z uwagi na wyczerpuj¹ce siê zasoby, i brak mo¿liwoœci nowych inwestycji na z³o¿ach nie zagospodarowanych, znajduje siê w fazie schy³kowej.
Oprócz z³ó¿ niezagospodarowanych w obszarze olku-skim, znajduj¹ siê one tak¿e w obszarze zawierciañskim (Zawiercie I i II, Rodaki–Rokitno, Marciszów, Go³uchowi-ce, i Porêba), w obszarze myszkowskim (¯arki i Winow-no–Bêdusz) oraz w obszarze tarnogórskim (Bibiela–Kalety i Miotek–Zielone) — wed³ug Gansdorfe-ra i P³askonki, 1996.
Z³o¿a obszaru zawierciañskiego s¹ przed³u¿eniem, w kierunku pó³nocnym, z³ó¿ obszaru olkuskiego. Okruszco-wane s¹ g³ównie sp¹gowe partie dolomitów kruszcono-œnych. Najlepiej zbadane zosta³o (kat C1), najbardziej
zasobne z³o¿e Zawiercie I, na którym projektowano kopal-niê pilotuj¹c¹. Zasoby oszacowano na ok. 19 mln t rudy o zawartoœci 4,2% Zn i 1,5% Pb, a zasoby przemys³owe (wg Outokumpu z Finlandii) na ok.16 mln t rudy o zawartoœci 6,2% Zn i 2,4% Pb. G³ówne zasoby rudy wystêpuj¹ w serii o gruboœci 2–13 m, na g³êbokoœci 60–130 m. W rudzie, obok siarczków Zn i Pb, wystêpuje baryt, srebro, kadm oraz siarczki ¿elaza. Ruda jest niskoutleniona i ³atwo wzbogacalna. Wschodnia czêœæ z³o¿a le¿y w granicach Zespo³u Jurajskich Parków Krajobrazowych. Poza zainte-resowaniem przemys³owym s¹ z³o¿a w obszarach mysz-kowskim i tarnogórskim, g³ównie z uwagi na nisk¹ jakoœæ rudy, niewielkie zasoby i trudne warunki geologiczno-gór-nicze.
Udokumentowane w kategorii C2, wczesnopaleozoiczne
z³o¿e typu porfirowego rudy Mo-W-Cu „Myszków” zawie-raj¹ce 283 tys. t Mo, 238 tys. t W i 875 tys. t Cu w ³upkach, porfirach i granitoidach, nie znalaz³o siê w bilansie zaso-bów kopalin.
Rudy ¿elaza
Rudê ¿elaza wydobywano na Górnym Œl¹sku z utwo-rów górnego karbonu i triasu, a na Œl¹sku Cieszyñskim z utworów fliszu karpackiego. Ostatni¹ kopalniê tych rud ¿elaza zamkniêto w 1933 r. Ponadto eksploatowano rudy darniowe, o czym œwiadcz¹ liczne œlady w okolicach Gli-wic (PilchoGli-wice, SoœnicoGli-wice, Rudy, Rudziniec).
Z utworów wêglanowych triasu, w okolicach Tarnow-skich Gór i Bytomia w XVIII i XIX w., eksploatowano ¿elaziak brunatny (ruda limonitowa) z zag³êbieñ kraso-wych, zawieraj¹cych 36–45% Fe.
Z kredowych i eoceñskich i³o³upków fliszu karpackie-go eksploatowano w XIX w. sferosyderyty zawieraj¹ce 26% Fe. Najd³u¿ej, bo do 1889 r. wydobywano rudê pod Jelenic¹ w Ustroniu dla miejscowej huty. Œlady dawnej eksploatacji sferosyderytów, wystêpuj¹cych wœród i³ów retyku, znane s¹ z okolicy WoŸnik. Kopalnie jurajskich syderytów ilastych, w obszarze Czêstochowa–K³obuck zamkniêto, ostatni¹ w 1982 r. Kopalin¹ towarzysz¹c¹ by³ i³o³upek, stosowany do produkcji klinkieru cementowego (Gabzdyl, 1997).
Œl¹skie hutnictwo ¿elaza i stali pracuje na importowa-nej rudzie ¿elaza i importowanych uszlachetniaczach stali. Wykorzystywany jest równie¿ z³om metalowy. Produko-wana jest surówka ¿elaza, g³ównie surówka wielkopieco-wa do produkcji stali. Najwiêkszy producent to Huta Katowice S.A. (obecnie w sk³adzie koncernu Polskie Huty Stali S.A.) o wielkoœci produkcji ok. 3,5mln t/r (ok. 66% produkcji krajowej). Produkowana stal surowa jest uzyski-wana z pieców elektrycznych (huty Zawiercie, Baildon, Zabrze, Batory, Czêstochowa) i z konwertorów (m.in. Huta Katowice). Wielkoœæ produkcji stali surowej wynosi oko³o 4,3 mln t/r, przy wielkoœci produkcji w kraju, wynosz¹cej w 2003 r. ok. 9,1 mln t.
Sól kamienna
W nadk³adzie górnoœl¹skiej formacji wêglonoœnej GZW, w obszarze Rybnik–¯ory–Orzesze, wystêpuje mio-ceñskie z³o¿e soli kamiennej. Obszar z³o¿owy ma powierzchniê 12 x 7 km. Z³o¿e le¿y na g³êbokoœciach 100–150 m, nie jest zaburzone tektonicznie i jest typu auto-chtonicznego. Seria solonoœna, o gruboœci do 100 m, zawiera pok³ad soli kamiennej o gruboœci do 40 m, œrednio 20 m. Maksymalne gruboœci osi¹ga pok³ad w SE i E czêœci z³o¿a. Obok soli wystêpuj¹ wk³adki gipsu, anhydrytu i ska³ ilasto- siarczanowych o zawartoœci 15–85% NaCl. W pro-filu serii solonoœnej wydzielono cztery cyklotemy, kore-luj¹ce siê z cyklotemami utworów solonoœnych Wieliczki (Garlicki, 1994). Zasoby bilansowe oszacowano na ok. 2 mld t.
Zak³ady odsalania wód do³owych produkuj¹, w wyniku utylizacji wód s³onych z kopalñ „Dêbieñsko” i „Budryk”, sól warzon¹. Zdolnoœæ produkcyjna zak³adu „Dêbieñsko I” wynosi ok. 45 tys. t/r. i „Dêbieñsko II” ok. 110 tys. t/r.
Siarka i gips
W obszarze Pszów–Kokoszyce–Rogów wystêpuje kil-ka ma³ych, przyuskokowych z³ó¿ siarki rodzimej. Mioce-ñska seria siarkonoœna znajduje siê wœród utworów gipsonoœnych, tworz¹cych obrze¿enie niecki solnej Ryb-nik–¯ory–Orzesze. Utwory gipsonoœne w s¹siedztwie uskoków s¹ zastêpowane utworami siarkonoœnymi. Siarka
by³a w latach 1880–1894 wydobywana w Kokoszycach ko³o Pszowa. Zawartoœæ siarki jest bardzo zmienna, œred-nio wynosi 10–11%. £¹czne jej zasoby w tym obszarze szacuje siê na ok. 5 mln t.
Noœnikiem siarki s¹ piryty wystêpuj¹ce w pok³adach wêgla GZW. Zawartoœæ siarki ca³kowitej w wêglach gór-noœl¹skich wynosi œrednio 1,25%. Najwiêcej, oko³o 2%, jest siarki w wêglach krakowskiej serii piaskowcowej, naj-mniej, ok. 0,9%, w górnoœl¹skiej serii piaskowcowej. W wyniku odsiarczania wêgla mo¿na uzyskaæ koncentrat pirytów o zawartoœci ok. 40% S, co stanowi³oby dobrej jakoœci surowiec do produkcji kwasu siarkowego.
Odsiarczanie spalin w elektrowniach spalaj¹cych wêgiel powoduje tworzenie siê gipsu syntetycznego, tzw. desulfogipsu (reagips). W elektrowni „£aziska I” uzyska-no w 2003 r. 84 tys. t desulfogipsu o czystoœci 94–97%, w Elektrowni „Jaworzno III” 85 tys. t. Reagips z Elektrowni „£aziska I” wykorzystywany jest w Cementowni „Góra-¿dze” i fabryce p³yt kartonowo–gipsowych „Norgips”, a tak¿e jako dodatek do wsadu przy produkcji klinkieru.
Utwory gipsonoœne tworz¹, obecnie zaniechane, ma³e z³o¿e w Czernicy ko³o Rydu³tów, eksploatowane od 1880 r. Pozostawione w tym z³o¿u zasoby gipsu szacuje siê na ok. 38 tys. t.
W latach 1812–1972 eksploatowano z³o¿e gipsu w Dzier¿ys³awiu ko³o Kietrza. Pod³o¿em z³o¿a s¹ tu sza-rog³azy kulmu, podœcielaj¹ce od zachodu formacjê wêglo-noœn¹ GZW. Poziom gipsonoœny, o gruboœci do 40 m, zawiera gipsy, margle i i³y. Seria z³o¿owa ma gruboœæ 60 –100 m i znajduje siê pod nadk³adem utworów plejstoce-ñskich o gruboœci œrednio 25 m. Najwartoœciowsz¹ czêœæ z³o¿a tworz¹, w jego czêœci centralnej, gipsy grubokrysta-liczne (Koz³owski, 1979). Wydobywany urobek zawiera³ ponad 65% CaSO4× 2H2O. Gips z Dzier¿ys³awia
umo¿li-wia³ produkcjê wszystkich rodzajów gipsów budowlanych z wyj¹tkiem gipsu estrychowego. Pozostawione w z³o¿u zasoby gipsu szacuje siê na ok. 73 mln t. Gipsowa Góra w Dzier¿ys³awiu jest rezerwatem przyrody.
Dolomity, wapienie i margle
Surowce wêglanowe wystêpuj¹ w utworach dewonu, triasu, jury i kredy. Dolomity i wapienie triasu œrodkowego maj¹ najwiêksze znaczenie i tworz¹ ci¹gn¹cy siê na d³ugo-œci ponad 100 km, pas o szerokod³ugo-œci ok. 15 km, od Krapko-wic na zachodzie przez Tarnowskie Góry do Olkusza i Chrzanowa na wschodzie. Przedmiotem eksploatacji s¹ dolomity diploporowe i kruszconoœne. Wydobycie dolomi-tów stanowi 37,5% wydobycia tych surowców w Polsce. Eksploatacja jest prowadzona na najwiêksz¹ skalê (wiel-koœæ wydobycia 1 149 tys. t w 2003 r.) w Brudzowicach przez Górnicze Zak³ady Dolomitowe S.A. w Siewierzu. Na mniejsz¹ skalê prowadzona jest eksploatacja w Z¹bkowi-cach Bêdziñskich I i II, Podleœnej, Nowej Wiosce, Imieli-nie P³n. i ImieliImieli-nie. Dolomity s¹ przeznaczone dla hutnictwa, przemys³u materia³ów ogniotrwa³ych oraz do produkcji kruszywa ³amanego i nawozów mineralnych. W Brudzowicach produkowany jest ponadto ekologiczny pre-parat rekultywacyjny „Biodekol”.
Produkcja kruszywa ³amanego z dolomitów œl¹skich wynios³a w 2003 r. 1 166 tys. t. Kruszywo dolomitowe (t³uczeñ i kliniec) dla drogownictwa i kolejnictwa uzyski-wane jest tak¿e w procesie przeróbki rudy Zn–Pb w ZGH „Boles³aw” i ZG „Trzebionka” jako tzw. dolomit p³ukany.
Wystêpuj¹ce w utworach triasu wapienie stanowi¹ bazê surowcow¹ przemys³u wapienniczego i cementowego Opolszczyzny (Góra¿d¿e, Strzelce Opolskie, Tarnów Opolski). Margle triasowe z warstw gogoliñskich wyko-rzystywane by³y jako surowiec dla cementowni Grodziec, Saturn, Szczakowa i Podgrodzie. Wapienie i margle górno-jurajskie s¹ eksploatowane ze z³ó¿ „Latosówka-Rudniki” i „Wiek II” ko³o Czêstochowy i wykorzystywane w przemy-œle cementowym (cementownie „Rudniki” i „Wiek”).
Wapienie margliste i margle (jura górna, kreda dolna), wystêpuj¹ce miêdzy Cieszynem, Goleszowem i Kozami, by³y eksploatowane m.in. ze z³o¿a pod Che³mem i na Jasie-niowej. Margle stanowi³y surowiec dla nieczynnej obecnie cementowni w Goleszowie. Obecnie w Lesznej Górnej ko³o Goleszowa jest wydobywany wapieñ (227 tys. t w 2003 r.) stosowany jako kamieñ budowlany i drogowy.
Na OpolszczyŸnie wydobywane s¹ wapienie margliste i margle kredowe (turon), m.in. ze z³o¿a Folwark i wyko-rzystywane w miejscowych cementowniach.
Produkcja wapna palonego w województwie œl¹skim jest stosunkowo nieznaczna (ok. 243 tys. t w 2003 r.), a pro-ducentami s¹ m.in. Huta Katowice S.A. i Sabinów ko³o Czêstochowy. Produkowany jest te¿ sorbent wêglanowy do odsiarczania spalin oraz m¹czka wapienna do mas bitu-micznych i dla górnictwa.
Produkcja cementu w województwie œl¹skim, podob-nie jak i wapna, jest tak¿e podob-nieznaczna i wynios³a w 2003 r. 1200 tys. t. Cement produkuj¹ cementownie Rudniki, Saturn, Wysoka i Ekocem (D¹browa Górnicza) bêd¹ce w³asnoœci¹ œwiatowych koncernów cementowych Ready-mix, Dyckerhoff i Heidelberger.
Piaskowce i szarog³azy
Na zachodnim obrze¿eniu GZW wystêpuj¹ utwory kul-mu (karbon dln.), wœród których znaczenie maj¹ sza-rog³azy (piaskowce szarog³azowe), eksploatowane w Braciszowie ko³o G³ubczyc i w Dêbowcu ko³o Prudnika. Produkowane jest z nich kruszywo ³amane, stosowane jako t³uczeñ drogowy. Wielkoœæ produkcji wynios³a 187 tys. t w 2003 r.
W seriach wêglonoœnych GZW wystêpuj¹ piaskowce, maj¹ce wychodnie na powierzchni w okolicach Chorzowa, Katowic, Mys³owic i Rybnika. By³y wykorzystywane lokalnie, g³ównie jako t³uczeñ drogowy. Piaskowce górno-karboñskie charakteryzuje du¿a zmiennoœæ w³asnoœci fizy-ko-mechanicznych. Ich wartoœæ u¿ytkow¹ obni¿a obecnoœæ okruchów wêgla i pirytu. Piaskowce z wyrobisk górniczych stanowi¹ odpady górnicze, wykorzystywane w pracach in¿ynierskich.
W fliszu karpackim wystêpuj¹ liczne poziomy pia-skowców, jak piaskowce godulskie (Brenna, Wis³a–Ob³aziec, Ustroñ–Poniwiec), piaskowce lgockie (Jasienica, Kozy), piaskowce magurskie (Korbielów), pia-skowce kroœnieñskie (Harbutowice, Koniaków, Kameszni-ca) i piaskowce istebniañskie (Istebna). Eksploatowany w Wiœle–Ob³aŸcu piaskowiec godulski jest stosowany, podobnie jak pozosta³e piaskowce beskidzkie, jako kruszy-wo drogowe i kolejowe, rzadziej jako kamieñ budowlany.
Produkcja kruszywa ³amanego z piaskowców wynios³a w 2003 r. 241 tys. t, co stanowi ok. 9% produkcji krajowej.
Surowce ilaste ceramiki budowlanej
W województwie œl¹skim wydobywa siê rocznie ok. 359 tys. m3(2003 r.) surowców ilastych ceramiki budowla-nej. Stanowi to 14,4% wydobycia tych surowców w kraju. Najwiêksze i eksploatowane z³o¿a to „Gnaszyn” i „Kawo-drza” ko³o Czêstochowy oraz „Patoka” ko³o Lubliñca.
We wszystkich seriach wêglonoœnych GZW wystêpuj¹ ³upki ilaste (i³owce), przydatne do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. Ukazuj¹ce siê na powierzchni ³upki ilaste by³y wykorzystywane przez cegielnie w okolicach Katowic, Bytomia i Rybnika. Wydobywany w kopalni „Chwa³owice” ³upek ilasty by³ stosowany przez s¹sia-duj¹c¹ z kopalni¹ cegielniê, do wyrobu ceg³y szybowej. £upek ilasty, tworz¹cy odpady górnicze i przeróbcze, znaj-duje wielokierunkowe zastosowanie.
Stosowane w przemyœle ceramiki budowlanej surowce ilaste wystêpuj¹ w utworach triasu, jury, paleogenu i neo-genu. S¹ to ³upki ilaste, i³o³upki, i³y, gliny lessowe (lesso-podobne), zwietrzelinowe, zwa³owe i aluwialne.
I³y retyckie wystêpuj¹ m.in. w Panoszowie ko³o Lubliñca w z³o¿u „Patoka”. W Krasiejowie ko³o Ozimka i³y retyku wydobywano jako surowiec niski dla cementow-ni opolskich. I³y dolnojurajskie, lepszej na ogó³ jakoœci cementow-ni¿ i³y retyckie, wydobywane s¹ w okolicach Czêstochowy (Gnaszyn i Kawodrza).
I³y mioceñskie, wystêpuj¹ce w nadk³adzie formacji produktywnej GZW, stanowi¹ dobry surowiec ceglarski wymagaj¹cy tzw. schudzania. By³y eksploatowane przez cegielnie m.in. ko³o Gliwic (Ligota) i Wodzis³awia Œl¹skiego (Marusze).
Neogeñskie utwory lessopodobne s¹ wykorzystywane w okolicach Jastrzêbia Zdroju i Wodzis³awia Œl¹skiego.
W obszarze Cieszyn–Bielsko-Bia³a–¯ywiec, by³y, lub s¹ nadal eksploatowane fliszowe ³upki cieszyñskie (Cie-szyn–Bobrek i Skoczów), i³y mioceñskie (Cie-szyn–Bobrek) oraz gliny aluwialne (mady), zwietrzelinowe i lessowe (Skoczów, Nierodzim, Strumieñ, Wilamowice, Rybarzowice, ¯ywiec). Z³o¿a te s¹ zwykle typu wielosurowcowego. Eksploatuje siê 2–4 odmian surowca (Ratajczak & Stachura, 2000). W Kamesznicy ko³o Milówki do produkcji keramzytu s¹ stosowane ³upki ilaste warstw istebniañskich.
W województwie œl¹skim s¹ produkowane wyroby sanitarne (Roca Gliwice, Jopex Zabrze, Jasienica) z glin bia³owypalaj¹cych siê, sprowadzanych z Dolnego Œl¹ska.
Kruszywa naturalne i piaski
W województwie œl¹skim wydobywa siê rocznie oko³o 5 mln t kruszywa naturalnego, co stanowi 4,8% produkcji krajowej. Najwiêksi producenci to KZEK „Kruszywo” S.A. Kraków (z³o¿e Koñczyce ko³o Zebrzydowic), PPKMiL S.A. Katowice i Utex Sp. z o.o. Rybnik.
Kruszywa naturalne, jak i piaski, to utwory g³ównie neogenu, zwi¹zane z akumulacj¹ rzeczn¹ (dolina Odry, Olzy i Wis³y) i wodnolodowcow¹. Liczne z³o¿a kruszywa wystêpuj¹ w dolinie Odry miêdzy Zabe³kowem i Racibo-rzem (¿wirownia Buków). Œrednia gruboœæ z³ó¿ w dolinie Odry wynosi 3–9 m. Znane s¹ tak¿e ¿wiry dolnojurajskie wystêpuj¹ce w obni¿eniach triasowych (wapieni), tworz¹cych Próg WoŸnicki.
Poprzez przeróbkê ¿wiru produkuje siê ¿wirki filtracyj-ne, stosowane do oczyszczania i uzdatniania wód.
Ze ¿wirami wspó³wystêpuj¹ piaski, tworz¹c tak¿e samodzielne z³o¿a. Na omawianym obszarze wydobywane s¹ piaski podsadzkowe, formierskie i budowlane. Z³o¿a piasków podsadzkowych zlokalizowane s¹ wokó³ GZW, po stronie wschodniej na Pustyni B³êdowskiej, po zachod-niej w pradolinie Odry i jej dop³ywów — Rudy, Bierawki i K³odnicy (z³o¿e Kotlarnia).
W województwie œl¹skim wydobywa siê ok. 1,7 mln m3
/r piasków podsadzkowych, co stanowi 29,3% wielkoœci wydobycia ca³kowitego. Eksploatowane z³o¿a to „Bór Wschód” (1 154 tys. m3
), „Bór Zachód” (17 tys. m3
/r.) i KuŸnica Warê¿yñska (517 tys. m3). Kopalnia w Szczako-wej (Siersza–Misiury) produkuje, oprócz piasku podsadz-kowego, piasek formierski i budowlany. W z³o¿u Kotlarnia nad Bierawk¹ wydobycie wynosi 459 tys. m3w 2003 r., przy czym s¹ to ju¿ obecnie g³ównie piaski budowlane. Producentem piasków podsadzkowych jest te¿ kopalnia piasków budowlanych „Jarub” w Gardawicach ko³o Orze-sza.
Eksploatacja piasków formierskich, stosowanych w odlewnictwie prowadzona jest w kopalni „Barg³y” (Zawi-sna II i IV) w Zawisnej ko³o Czêstochowy.
W okolicach Tarnowskich Gór wystêpuj¹ piaski, wype³niaj¹ce zag³êbienia krasowe w dolomitach triaso-wych. Maj¹ one podobne w³aœciwoœci jak piaski z okolic Czêstochowy.
Wody lecznicze i borowiny
Wody lecznicze wystêpuj¹ w utworach miocenu, gór-nego karbonu i dewonu, s¹ to wody reliktowe, chlorko-wo-sodowe, niektóre wzbogacone w brom i jod, niekiedy radoczynne (tab. 3). W wyniku dzia³alnoœci górnictwa zanik³y wody lecznicze Jastrzêbia Zdroju o sk³adzie Cl-Na, Br, J, odkryte w 1859 r. W p³d.-zach. czêœci GZW stwier-dzono przes³anki do odkrycia nowych wód mineralnych, potencjalnie leczniczych.
Do kopalin leczniczych zalicza siê borowinê (torf lecz-niczy) ze z³ó¿ „Bronów” ko³o Czechowic-Dziedzic, „Rudo³towice” ko³o Pszczyny i „Zab³ocie” ko³o Strumienia. Eksploatacja otworowa w Dêbowcu, wielkoœci ok. 1,5 tys. m3/r., dostarcza do miejscowej warzelni solankê, z któ-rej uzyskuje siê sól lecznicz¹ „Zab³ocka”. Nieregularnie odzyskiwany jest brom. Eksploatacja otworowa w Ustro-niu, wielkoœci ok. 4,0 tys. m3/r, dostarcza solankê dewo-ñsk¹ do k¹pieli leczniczych w miejscowym zak³adzie przyrodoleczniczym. Po zabiegach solanka jest zat³aczana ponownie do utworów dewoñskich. W Ustroniu, do
zabie-Miejscowoœæ Place Powiat District Sk³ad chemiczny Chemical composition
Dêbowiec Cieszyn Cl-Na, Br, J, B
Gocza³kowice Zdrój Pszczyna Cl-Na, Fe, J, B
Jaworze Dolne
Czechowice-Dziedzice
Cl-Na-Ca, Br, J, Fe
Ustroñ Cieszyn Cl-Na-Ca, Fe, Br, J
Zab³ocie Cieszyn Cl-Na, Fe, Br, J, B
Tab. 3. Wody lecznicze województwa œl¹skiego, wg Roz-porz¹dzenia Rady Ministrów z dnia 18.12.2001 r.
Table 3. Medicinal waters in Silesian Voivodship, according the decree of the Cabinet, dated 18.12.2001
gów leczniczych jest stosowana borowina, eksploatowana w Zab³ociu, wielkoœci ok. 0,3 tys. m3
/r.
W uzdrowisku reumatologiczno-rehabilitacyjnym w Gocza³kowicach Zdroju jest wykorzystywana solanka kar-boñska z miejscowej kopalni otworowej, w iloœci ok. 3,3 tys. m3
/r. oraz borowina ze z³o¿a „Rudo³towice”, w iloœci ok. 0,2 tys. m3/r.
Odpady przemys³owe pochodzenia mineralnego Odpady górnicze, hutnicze i energetyczne znajduj¹ coraz wiêksze zastosowanie. W województwie œl¹skim górnictwo wytwarza rocznie 34 mln t odpadów, energetyka i hutnictwo po ok. 3,6 mln t, w tym sk³adowanych w gór-nictwie 2,5 mln t, energetyce 160 mln t i hutgór-nictwie ok. 39 mln t (wg Stanu œrodowiska ..., 2003). Odpady górnicze i hutnicze stosuje siê jako tañszy substytut kruszyw ³ama-nych w drogownictwie, kolejnictwie i budownictwie.
Kruszywa sztuczne z odpadów górniczych i hutni-czych stanowi³y w 2003 r. masê wielkoœci ok. 8 mln t. Na Górnym Œl¹sku produkcja tych kruszyw jest prowadzona przez kilkunastu producentów w s¹siedztwie hut m.in. w D¹browie Górniczej (HK Eko — Grys Sp. z o o.), w Gli-wicach (Huta £abêdy) oraz KatoGli-wicach, Czeladzi i Ozim-ku. Kruszywo sztuczne z odpadów górniczych jest jakoœciowo gorsze od kruszywa z ¿u¿li hutniczych. £¹czn¹ produkcjê kruszyw sztucznych z przepalonych zwa³owisk szacuje siê na 1,5–2,0 mln t/r. G³ówni produ-cenci zlokalizowani s¹ m.in. w Pszowie („Renowa” Sp. z o o.), Bytomiu i Katowicach.
Do produkcji klinkieru cementowego wykorzystuje siê odpady górnicze i przeróbcze ska³ wêglanowych (Góra-¿d¿e), odpady hutnicze w postaci ¿u¿li wielkopiecowych oraz odpady energetyczne jak popio³y lotne i desulfogips (Góra¿d¿e, Strzelce Opolskie). W 2003 r. do produkcji klinkieru zu¿yto 1,2 mln t, a do produkcji cementu 2,4 mln t tych surowców odpadowych. Popio³y lotne stosuje siê tak¿e do produkcji betonu komórkowego (£agisza, Biel-sko-Bia³a). Odpady z elektrowni i elektrociep³owni (tzw. odpady paleniskowe) stanowi¹ obecnie ok. 16% ogólnej masy odpadów przemys³owych w kraju (14–15 mln t). Popio³y lotne stanowi¹ 80–90% odpadów energetycznych. Odpady energetyczne zagospodarowane s¹ tak¿e w górnic-twie.
W 2003 r. z 41 kopalñ wêgla kamiennego zagospodaro-wano 80% odpadów pod ziemi¹, obejmuj¹ce lokowanie odpadów, wykorzystywanie ich do podsadzki samoutwar-dzalnej, do uszczelniania zrobów zawa³owych i wykorzy-stywania do podsadzki suchej. Przyk³adem mo¿e byæ kopalnia „Boles³aw Œmia³y”, która lokuje ok. 40 tys. t/r. odpadów paleniskowych z Elektrowni „£aziska”, co stano-wi blisko 10% zagospodarowywanego przez górnictwo wêglowe popio³u. Odpady górnicze znajduj¹ tak¿e zasto-sowanie w pracach in¿ynieryjnych, jak np. do budowy obwa³owañ, niwelacji terenu itp.
Wykorzystywane s¹ mu³y poflotacyjne jako paliwo domowe oraz tak¿e materia³, po ich odwêgleniu, do rekul-tywacji.
Uwagi koñcowe
1. Region górnoœl¹ski ma w gospodarce surowcami mineralnymi w Polsce znacz¹cy udzia³ w produkcji wêgla kamiennego i koksu, ¿elaza i stali, dolomitów, piasków podsadzkowych, surowców ilastych ceramiki budowlanej, kruszywa naturalnego i ³amanego oraz wapna.
2. W GZW wystêpuj¹ najwiêksze wœród krajów UE zasoby wêgla kamiennego. Pod wzglêdem wielkoœci pro-dukcji i eksportu wêgla, Polska zajmuje w UE pierwsze miejsce.
3. Wa¿nym problemem do rozwi¹zania pozostaje ochrona zasobów w z³o¿ach zaniechanych (kopalniach likwidowanych), co wymaga znacznych œrodków finanso-wych i odpowiednich aktów prawnych.
4. Wiêkszoœæ surowców mineralnych, towarzysz¹cych pok³adom wêgla w GZW nie jest wykorzystywana i trakto-wana po wydobyciu z wêglem jako odpady.
5. Znaczna iloœæ nagromadzonych, jak i na bie¿¹co powstaj¹cych, odpadów górniczych, przeróbczych, hutni-czych i energetycznych wymaga dalszego odpowiedniego zagospodarowania.
6. Hutnictwo ¿elaza, jak i w najbli¿szych latach hutnic-two cynku i o³owiu, opieraæ bêdzie swoj¹ produkcjê na surowcach importowanych.
7. Perspektywê rozwoju, w skali lokalnej i regionalnej, maj¹ surowce mineralne u¿ytkowane przez budownictwo i drogownictwo, jak kamienie budowlane, kruszywo natural-ne i ³amanatural-ne, piaski i surowce ilaste ceramiki budowlanatural-nej.
8. W p³d.-zach. czêœci GZW, oprócz znanych i stoso-wanych w uzdrowiskach wód leczniczych, mog¹ wystêpo-waæ wody mineralne potencjalnie lecznicze, które wymagaj¹ zbadania, w tym klinicznego, i prawnej ochrony z uwagi na postêpuj¹cy drena¿, wywo³any dzia³alnoœci¹ górnictwa.
Literatura
CHODYNIECKA L. 1973 — Karboñskie sferosyderyty ilaste z Górno-œl¹skiego Zag³êbia Wêglowego (studium mineralogiczno–chemiczne). Zesz. Nauk. Pol. Œl., 369, Górnictwo: 1– 57.
BLASCHKE W. 1999 — Wêgiel kamienny w Polsce na tle górnictwa w œwiecie. Gosp. Sur. Min., 15: 5–28.
GABZDYL W. 1997 — Geologia i kopaliny Górnego Œl¹ska. Wyd. Pol. Œl., Gliwice.
GANSDORFER T. & P£ASKONKA A. 1996 — Perspektywiczna baza surowcowa polskiego górnictwa rud Zn–Pb. Rudy Metale, 41: 147–154.
GARLICKI A. 1994 — Porównanie osadów solnych Górnego Œl¹ska i Wieliczki. Prz. Geol., 42: 752–753.
KOZ£OWSKI S. 1979 — Surowce mineralne województwa opolskie-go. Wyd. Geol.
NIEÆ M. & PRZENIOS£O S. 2004 — Problemy gospodarki z³o¿ami kopalin. Gosp. Sur. Min., 20: 5–26.
NEY R. & SMAKOWSKI T. (red.) 2003 — Bilans gospodarki surow-cami mineralnymi Polski i Œwiata 1998–2003. PAN IGSMiE, Kraków 2004.
RATAJCZAK T, GAWE£ A., GÓRNIAK K., MUSZYÑSKI M., SZYD£AK T & WYSZOMIRSKI P. 1999 — Charakterystyka popio³ów lotnych ze spalania niektórych wêgli kamiennych i brunat-nych. [W:] Masy popio³owo-mineralne i ich wykorzystanie w górnictwie wêglowym. Pr. Spec. PTM, 13: 89–98.
RATAJCZAK T. & STACHURA E. 2000 — Ska³y ilaste by³ego woje-wództwa bielskiego jako surowce ceramiki budowlanej. Gosp. Sur. Min., 16: 5–24.
Stan œrodowiska w województwie œl¹skim w 2002 r. Wojewoda Œl¹ski.
Biblioteka Monitoringu Œrodowiska. Katowice 2003.
WIDAWSKA–KUŒMIERSKA J. 1981 — Wystêpowanie pierwiastków œladowych w polskich wêglach kamiennych. Prz. Górn., 7–8: 455–459.
