Michał Majewski, Katarzyna Raczyńska, Aleksandra Pięta, Marta Pugaczewska, Iza Musiał
SPOŻYCIE KAWY
PRZEZ PACJENTÓW Z CHOROBĄ NOWOTWOROWĄ Z TERENÓW PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSKI
Katedra Farmakologii i Toksykologii
Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego w Olsztynie Kierownik: prof. dr hab. med. A. Rynkiewicz
Celem pracy była ocena spożycia kawy oraz wpływ jej spożycia na stan zdrowia i rodzaj zdiagnozowanej choroby nowotworowej. Badanie przeprowa-dzono z zastosowaniem autorskiego kwestionariusza ankietowego i pomiarów antropometrycznych wśród 145 pacjentów w wieku 18–75 lat. Przeważająca większość pacjentów onkologicznych spożywała jedną kawę dziennie. Kobiety zamieszkujące obszar wiejski rzadziej, w porównaniu do kobiet z terenów miej-skich, spożywają kawę (P = 0,031). Wśród ankietowanych kobiet, jednoczesne picie kawy i palenie tytoniu wiązało się z podwyższoną zachorowalnością na nowotwory żołądka, jelit, płuc i jamy ustnej, natomiast w grupie mężczyzn, zauważono zwiększoną zachorowalność na nowotwory płuc, jamy ustnej i dróg moczowych. Spożycie kawy wydaje się nie mieć negatywnego wpływu na stan zdrowia pacjentów z chorobą nowotworową.
Słowa kluczowe: choroba nowotworowa, kawa, BMI. Key words: cancer, coffee, BMI.
Od 1991 r. kawa była sklasyfi kowana jako substancja rakotwórcza z grupy 2B, jednak w 2016 r. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem obniżyła tę klasy-fi kację, ze względu na brak dowodów w badaniach prospektywnych (1). Według raportu WHO z 2015 r., choroby nowotworowe są główną przyczyną zwiększonej zachorowalności i śmiertelności również i w Polsce (2). Około jedna trzecia wszyst-kich zgonów w chorobie nowotworowej jest spowodowana złym trybem życia: brakiem aktywności fi zycznej, wysokim wskaźnikiem masy ciała (BMI), paleniem tytoniu, nadmiernym spożywaniem alkoholu, niskim spożyciem świeżych warzyw i owoców (3–5), bez wyraźnych dowodów na negatywny udział kawy.
Z niedawno przeprowadzonych badań wynika, że istnieje korzystny związek po-między piciem kawy, a zmniejszonym ryzykiem występowania niektórych nowo-tworów wątroby (6), jamy ustnej i gardła (7) oraz przełyku (8).
Należy jednak pamiętać, że prawidłowe żywienie i utrzymanie prawidłowej masy ciała zmniejsza ryzyko występowania nowotworów przewodu pokarmowego, a
tak-że pojawienia się chorób metabolicznych, takich jak np. cukrzyca typu 2 (9, 10), które dominują w chorobie nowotworowej (4). Nadmierna otyłość, prowadzi do dysfunkcji śródbłonka i mięśni naczyń krwionośnych, co prowadzi do rozwoju nad-ciśnienia tętniczego (11), które dość powszechnie występuje w grupie pacjentów z chorobą nowotworową (4).
Celem pracy była: – ocena częstotliwości spożycia kawy oraz ilości wypijanej dziennie kawy wśród pacjentów z zdiagnozowaną chorobą nowotworową; było – określenie zależności między rodzajem zdiagnozowanego nowotworu, a ilością spożywanej kawy w powiązaniu z paleniem tytoniu; oraz – określenie zależności między występowaniem dodatkowych schorzeń a częstotliwością i ilością spoży-wanej kawy.
MATERIAŁ I METODY
W badaniach ankietowych bezpośrednich udział wzięło 200 respondentów w wieku 18–75 lat. Badanie przeprowadzono z zastosowaniem autorskiego kwestio-nariusza ankietowego wśród pacjentów ze zdiagnozowaną chorobą nowotworową przyjętych na oddział szpitala onkologicznego w Olsztynie, w latach 2013–2016. Po odrzuceniu ankiet błędnie wypełnionych lub niekompletnych, dalszej analizie poddano 145 ankiet.
Anonimowa ankieta zawierała w pierwszej części pytania ogólne dotyczące wieku, zmiany masy ciała, czasu i metod leczenia, aktywności fi zycznej i miej-sca zamieszkania. W przypadku pytań dotyczących picia alkoholu, palenia tytoniu, spożycia świeżych owoców i warzyw, odczuwanego bólu i pytań o lęk i depresję, pacjenci mieli do wyboru jedną z dwóch możliwych odpowiedzi „TAK” lub „NIE”. W pytaniach dotyczących odczuwanego bólu fi zycznego oraz lęku i/lub objawów depresji zastosowano w dalszej części skalę punktową określającą poziom: od 1 jako bardzo zły do 10 jako bardzo dobry.
Druga część ankiety dotyczyła częstotliwości picia kawy. Możliwym odpowie-dziom przyporządkowano odpowiednie grupy: „nigdy” (grupa 1), „kilka razy w miesiącu” (grupa 2), „kilka razy w tygodniu” (grupa 3) oraz „kilka razy dzien-nie” (grupa 4). Kolejnym zadaniem badawczym było porównanie odpowiedzi pa-cjentów niepijących kawy (grupa 1) z pacjentami pijącymi kawę (grupy 2 do
4). Następnie, pacjenci pijący kawę (grupy 2–4) mieli za zadanie określić ilość
wypijanych dziennie fi liżanek kawy.
Oceniono również spożycie kawy i palenie tytoniu, w powiązaniu z rodzajem choroby nowotworowej oraz z obecnością chorób współtowarzyszących.
Mierzono wzrost oraz masę ciała (SECA 799/220) każdego pacjenta i obliczono wskaźnik masy ciała (BMI) stosując wzór: BMI (kg/m2) = masa ciała (kg)/wzrost (m)2.
Analizę statystyczną wykonano programem SPSS v.24. Wartości średnie±odchyle-nie standardowe (SD) przyjęto za statystyczśrednie±odchyle-nie znamienne przy P≤0,05. Zastosowa-no testy statystyczne test-t dla 2 prób i ANOVA (Tukey) dla porównania większej liczby prób.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Spośród 145 ankietowanych, 57 (39%) kobiet i 63 (43%) mężczyzn zadeklaro-wało spożycie kawy, ryc. 1A. Najwyższy odsetek ankietowanych pacjentów zade-klarował spożycie jednej kawy dziennie, ryc. 1B.
Ryc. 1. Procent pacjentów (kobiet i mężczyzn) spożywających kawę z uwzględnieniem częstotliwości spożycia kawy (A) i ilości wypijanych dziennie fi liżanek kawy (B). Zmienna wartość dla n.
Fig. 1. Percentage of patients (women and men) consuming coffee with the average coffee intake (A) and daily coffee intake (B). Variable values for n.
Najwyższą zachorowalność wśród kobiet i mężczyzn, odnotowano w dwóch przedziałach wiekowych, tj. od 50 do 59 i od 60 do 69 roku życia, ryc. 2.
Ryc. 2. Przedział wiekowy zdiagnozowanych pacjentów. Zmienna wartość dla n. Fig. 2. The age groups of patients diagnosed with cancer. Variable values for n.
Ta b e l a I. Charakterystyka pacjentów onkologicznych deklarujących spożycie kawy z uwzględnieniem podziału na płeć
Ta b l e I. The characteristics of oncology patients who drink coffee with regard to gender
Parametr Charakterystyka pacjentów z grup 2–4 P* grupa 1 i grupy 2–4 kobiety (%) mężczyźni (%) kobiety mężczyźni Masa ciała 0,521 0,256 Bez zmian 36,0 41,7 Zmalała 53,3 51,4 Wzrosła 10,7 6,9 Czas leczenia 0,8 0,7 Powyżej 5 lat 6,6 4,1 Do 5 lat 9,3 4,0 Do 4 lat 57,4 54,6 Do 2 lat 26,7 37,3 Metody leczenia 0,92 0,85
Brak wcześniejszego leczenia 24,0 34,7
Chemio- i radioterapia 12,0 17,3
Radioterapia 6,7 16,0
Operacja 13,3 10,7
Operacja i chemioterapia 12,0 8,0
Operacja, chemio- i radioterapia 8,0 4,0
Chemioterapia 6,7 1,3
Operacja, i radioterapia 6,7 1,3
Parametr Charakterystyka pacjentów z grup 2–4 P* grupa 1 i grupy 2–4 kobiety (%) mężczyźni (%) kobiety mężczyźni Aktywność fizyczna 0,103 0,604 Codziennie 38,8 36,8
Kilka godzin w tygodniu 35,8 23,5
Kilka godzin w miesiącu 16,4 26,5
Rzadziej 3,0 2,9 Brak 6,0 10,3 Miejsce zamieszkania 0,031* 0,162 Wieś 28,0 23,5 Miejscowość do 10 000 mieszkańców 18,7 15,3 Od 10 000 do 50 000 mieszkańców 29,3 30,6 Powyżej 50 000 mieszkańców 24,0 30,6 Picie alkoholu 0,088 0,100 Nie 78,7 61,1 Tak 21,3 38,9 Palenie tytoniu 0,339 0,547 Nie 81,3 38,4 Tak 18,7 61,6
Spożycie świeżych owoców i warzyw 0,521 0,256
Nie 28 50
Tak 72 50
Odczuwanie bólu fizycznego 0,05* 0,762
Nie 65,3 73,6
Tak 34,7 26,4
Lęk i depresja 0,434 0,437
Nie 82,7 95,8
Tak 17,3 4,2
Częstość spożycia kawy w grupach: grupa 1 – „Nigdy”, grupa 2 – „kilka razy w miesiącu”, grupa 3 – „kilka razy w tygodniu”, grupa 4 – „kilka razy dziennie”; Porównanie: * P0,05, grupa 1 z grupami 2–4 (ANOVA, Tukey)
Wskaźnik masy ciała BMI jest prostym narzędziem oceny stanu odżywienia. Średnia wartość BMI w grupie kobiet wynosiła 24,75±4,18 natomiast w grupie mężczyzn 25,68±4,42.
Przeważająca większość pacjentów zadeklarowała spadek masy ciała w wyniku przebiegu choroby nowotworowej. Najwyższy odsetek pacjentów deklarował 1–3 letni przebieg choroby. Najpowszechniejsze pozaoperacyjne metody leczenia no-wotworów stanowiły chemio- i radioterapia oraz metody łączone.
Kobiety zamieszkujące obszary wiejskie rzadziej, w porównaniu do kobiet za-mieszkujących tereny o zwiększonym zaludnieniu (10–50 000 mieszkańców), spo-żywały kawę (P=0,031).
Ta b e l a I. (cd.) Ta b l e I. (cont.)
Ważnym aspektem w ocenie jakości życia jest również odczuwany ból, związany z przebiegiem choroby nowotworowej oraz lęk i depresja. Wśród kobiet zauwa-żono, że pacjentki które nie spożywały kawy (grupa 1) lub spożywały kilka kaw w tygodniu (grupa 3) częściej skarżyły się na bóle, w tym bóle nowotworowe, w porównaniu do kobiet, które deklarowały spożycie kilku kaw w miesiącu (grupa
2). Poziom odczuwanego bólu, odpowiednio: 5,9±2,11; 5,8±2,09 i 6,8±2,11 (w skali
1–10, P=0,05).
Natomiast w grupie mężczyzn nie zaobserwowano statystycznie istotnej różni-cy w grupach, w poziomie odczuwanego bólu grupa 1: 7,58±2,71 i grupy 2–4: 6,59±1,97 (skala 1–10, P=0,14).
Pacjenci stosunkowo dobrze ocenili swoje rokowania związane z przebiegiem choroby nowotworowej. Nie zaobserwowano różnic statystycznie istotnych odno-śnie odczuwanego lęku i/lub depresji w grupach, a poziomem spożycia kawy: ko-biety grupa 1: 7,29±2,19 i grupy 2–4: 6,74±2,75 (P=0,417), mężczyźni grupa 1: 7,5±3,20 i grupy 2–4: 6,53±2,3 (w skali 1–10, P=0,216).
Parametry określające aktywność fi zyczną, częstość spożycia świeżych owoców i warzyw, jak również spożycie alkoholu oraz palenie tytoniu były podobne wśród pacjentów, niezależnie od częstości i ilości spożywanej kawy.
Ta b e l a II. Średnie wartości wieku, masy ciała oraz wskaźnika BMI w grupach z uwzględnieniem podziału na płeć Ta b l e II. Average age, body mass and BMI in groups, including gender
Kobiety, n=75 Mężczyźni, n=70 wiek (lata) masa ciała (kg) BMI wiek (lata) masa ciała (kg) BMI grupa 1 54,4±15,04 a 63,94±10,22 24,73±4,64 62,0±6,34 a 70,00±14,77 25,22±4,22 grupa 2 57,5±5,00 70,75±12,20 28,63±4,26 a – – – grupa 3 45,7±19,02 72,57±14,32 26,42±3,92 58,0±16,43 72,80±15,07 24,47±3,87 grupa 4 46,5±11,59 64,43±10,60 24,09±3,88 50,1±12,39 80,00±14,75 25,71±4,48 *P=0,033 P>0,05 *P=0,037 *P=0,001 P>0,05 P>0,05 Częstość spożycia kawy w grupach: grupa 1 – „Nigdy”, grupa 2 – „kilka razy w miesiącu”, grupa 3 – „kilka razy w tygodniu”, grupa 4 – „kilka razy dziennie”; średnia±SD, a vs. grupa 4 (P0,05 ANOVA); zmienna wartość dla n
Średnie wartości wieku, masy ciała oraz wskaźniki BMI w zależności od często-ści picia kawy zestawiono w tab. II. Porównując BMI badanych kobiet zaobserwo-wano, że pacjentki spożywające kawę kilka razy dziennie (grupa 4) w porównaniu z pacjentkami spożywającymi kawę kilka razy w miesiącu (grupa 2) posiadały niższą wartość wskaźnika BMI, czego nie zaobserwowano w grupie mężczyzn (P≤0,05).
Młodsi pacjenci deklarowali wyższe spożycie kawy (grupa 4) w porównaniu do pozostałych grup (grupa 2 i 3), niezależnie od płci. Pacjenci, którzy nigdy nie spożywali kawy w późniejszym wieku byli zdiagnozowani na chorobę nowotwo-rową (P<0,033) (tab. II).
Ryc. 3. Częstość występowania choroby nowotworowej u palących i niepalących kobiet (A) i mężczyzn (B) spożywających kawę.
Fig. 3. Prevalence of cancer in smokers and non-smokers women (A) and men (B) who consumed coffee.
Na ryc. 3 przedstawiono częstość występowania choroby nowotworowej u palą-cych i niepaląpalą-cych pacjentów. Wśród ankietowanych kobiet, picie kawy i palenie tytoniu wiązało się z podwyższoną zachorowalnością na nowotwory żołądka, jelit, płuc i jamy ustnej (ryc. 3A), natomiast, w grupie mężczyzn, zauważono zwiększoną zachorowalność na nowotwory płuc, jamy ustnej i dróg moczowych (ryc. 3B).
Nie zaobserwowano statystycznie istotnych różnic między ilością spożywanej kawy a rodzajem zdiagnozowanej choroby nowotworowej (tab. III) czy występo-waniem dodatkowych schorzeń (tab. IV).
Pacjenci, którzy zadeklarowali spożycie kawy kilka razy w tygodniu (grupa
3) oraz kilka razy dziennie (grupa 4), chorowali również na cukrzycę i depresję
Ta b e l a III. Dzienne spożycie kawy a rodzaj zdiagnozowanej choroby nowotworowej wśród palący i niepalących kobiet i mężczyzn
Ta b l e III. The coffee intake versus type of diagnosed cancer in smoking and never smoking coffee drinking women and men
Miejsce lokalizacji nowotworu Kobiety Mężczyźni palenie tytoniu (–) (n=81%) palenie tytoniu (+) (n=19%) palenie tytoniu (–) (n=41%) palenie tytoniu (+) (n=59%) Przewód pokarmowy 1,5±0,707 2,0±0,0 1,286±0,756 2,0±1,414 Mózg 1,0±0,0 <1 1,0±0,0 1,0±0,00 Płuca 1,0±0,0 1,0±0,0 1,0±0,0 1,4±0,699 Jama ustna <1 1,0±0,0 3,0±0,0 1,333±0,816 Prostata nd nd 1,0±0,0 1,133±0,577 Jądra nd nd 2,0±0,0 2,0±0,0
Nerki i pęcherz moczowy <1 <1 <1 2,0±1,414
Dróg moczowych 1,15±0,462 <1 nd nd
Piersi 1,0±0,0 <1 nd nd
Jajniki 1,0±0,0 <1 nd nd
Szyjka macicy 1,0±0,0 <1 <1 <1
Skóra 1,0±0,0 <1 <1 <1
(–) niepalący, (+) palący; n – % ankietowanych; średnia±SD, P>0,05 (ANOVA, Tukey)
Ta b e l a IV. Choroby współtowarzyszące a częstość i ilość spożywanej kawy Ta b l e IV. Coexisting diseases vs. coffee consumption
Choroby współtowarzyszące n (%) ogółu pacjentów Liczba pacjentów w grupach 1–4 Średnia ilość spożywanych dziennie filiżanek kawy grupa 1 i 2 – – grupa 3 i 4 Średnia±SD Brak 47 21,4% – 78,6% 1,340±0,688 Nadciśnienie 32 21,7% –78,3% 1,468±0,717 Cukrzyca 3 0% –100% 1,000±0,000 Nadciśnienie i cukrzyca 9 42,9% –57,1% 1,414±0,951 Niedoczynność tarczycy 7 27,3% – 72,7% 1,000±0,000 Depresja 2 0%–100% 1,666±1,154 P>0,05 Częstość spożycia kawy w grupach: grupa 1 – „Nigdy”, grupa 2 – „kilka razy w miesiącu”, grupa 3 – „kilka razy w tygodniu”, grupa 4 – „kilka razy dziennie”; średnia±SD, P>0,05 (ANOVA, Tukey)
Spożycie kawy (powyżej 3 fi liżanek dziennie) jest związane z podwyższonym ryzykiem występowania nowotworu żołądka, natomiast jest odwrotnie proporcjo-nalne do występowania nowotworu przełyku (8). Co ciekawe, zwiększone ryzyko wystąpienia nowotworu żołądka ogranicza się do osób niepalących (12).
Kolejne badania wskazują na zwiększone ryzyko wystąpienia nowotworu okręż-nicy podczas spożywania 1–4 fi liżanek kawy dziennie (13, 14). Natomiast w innych badaniach, umiarkowane spożycie kawy (1–3 fi liżanek dziennie) nie było powią-zane z pojawieniem się nowotworów jelita grubego w populacji japońskiej (15). Wyniki naszych badań, wskazują na mniejsze występowanie nowotworów żołądka i jelit w grupie kobiet pijących kawę. Jednoczesne palenie tytoniu wiązało się ze zwiększoną zachorowalnością na nowotwory w grupie kobiet, natomiast zmniejsza-ło zachorowalność w grupie mężczyzn.
Jednoczesne picie kawy i palenie tytoniu może wpływać na rozwój nowotworu okrężnicy (16). W nowotworach jelita grubego obserwowano znaczące interakcje między piciem kawy i paleniem tytoniu, ponieważ palenie tytoniu może przyspie-szyć metabolizm kofeiny, skrócić okres półtrwania kofeiny we krwi, a tym samym wpłynąć na poziom spożycia. Istnieją też inne mechanizmy, w których łączne picie kawy i palenie tytoniu może przyczyniać się do synergistycznego działania na po-ziomie komórkowym oraz na układ hormonalny, na czynniki wzrostu, na poziom homocysteiny i neuroprzekaźniki (16).
Baker i współpr. (17) zaobserwowali podwyższone ryzyko wystąpienia
nowotwo-ru płuc u osób spożywających dziennie ≥2 fi liżanek kawy. W naszych badaniach, u palących pacjentów, zaobserwowano zwiększoną zachorowalność na nowotwór płuc, niezależnie od częstości spożycia kawy. Natomiast odsetek pacjentów pijących kawę i niepalących był najmniejszy.
Picie kawy jest powiązane ze zmniejszonym ryzykiem wystąpienia nowotworów jamy ustnej i gardła (7), co potwierdzają również nasze badania. Natomiast jedno-czesne picie kawy i palenie tytoniu wiązało się ze zwiększoną zachorowalności na nowotwór w grupie kobiet i mężczyzn. Co ciekawe, niepalący mężczyźni zgłaszali wyższe dzienne spożycie kawy (3 fi liżanki kawy dziennie).
Zaobserwowaliśmy również zwiększone spożycie kawy u palących mężczyzn z nowotworem dróg moczowych (≥ 2 fi liżanki kawy dziennie), co jest zgodne z in-nymi badaniami. Mężczyźni pijący kawę częściej chorowali na nowotwór pęcherza moczowego (18). W innych badaniach, zwiększone ryzyko wystąpienia nowotworu pęcherza moczowego, ograniczało się do osób niepalących (12).
Nie zaobserwowaliśmy zależności pomiędzy codziennym spożyciem kawy a wy-stępowaniem nowotworów mózgu, jajnika, szyjki macicy, skóry, tarczycy, piersi lub prostaty, co jest zgodne z innymi badaniami (19, 20).
Nie zaobserwowaliśmy istotnych różnic w dziennym spożyciu kawy, pomiędzy pacjentami onkologicznymi, u których zdiagnozowano również dodatkowe scho-rzenia. Jednakże częstsze spożycie kawy było związane ze współistniejącą depresją i cukrzycą.
Kawa, kiedy jest spożywana w nadmiarze (> 5 fi liżanek kawy dziennie) obniża również stężenie niektórych składników mineralnych, takich jak magnez, wapń i że-lazo (21, 22), co wraz z dietą opartą na pokarmach bogatych w cukier i nasycone kwasy tłuszczowe, może prowadzić do niedoboru składników odżywczych, depresji, otyłości, cukrzycy i nowotworów (11, 23).
Rodzaj kawy, wielkość porcji, sposób parzenia i ilość wypijanych fi liżanek mogą się znacznie różnić w zależności od badanej populacji i regionu (24). Również zawartość składników chemicznych obecnych w kawie może różnić się w zależno-ści od wielkozależno-ści spożywanej porcji i sposobu parzenia (25, 26). W konsekwencji, błędna klasyfi kacja spożycia kawy może wpłynąć niekorzystnie na otrzymane dane i wyniki. Ponadto, wpływ kawy na proces nowotworowy może wynikać z połą-czenia ze sobą różnych związków aktywnych biologicznie obecnych w kawie, jak również znanych czynników podwyższonego ryzyka rozwoju nowotworów, takich jak palenie tytoniu, nadmierne spożywanie alkoholu i soli, zwiększona podaż kalorii czy brak w diecie świeżych owoców i warzyw.
Mając na uwadze powyższe, uzasadnione jest prowadzenie więcej tego typu ba-dań potwierdzających związek pomiędzy spożyciem kawy a występowaniem po-szczególnych nowotworów.
WNIOSKI
1. Przeważająca większość pacjentów onkologicznych spożywa jedną kawę dziennie. 2. Kobiety z obszarów wiejskich rzadziej spożywają kawę.
3. Pacjenci, którzy nigdy nie spożywali kawy w późniejszym wieku byli zdiagno-zowani na chorobę nowotworową.
4. Spożycie kawy wydaję się nie mieć wpływu na samopoczucie i stan zdrowia pacjentów z chorobą nowotworową.
5. Najwyższą zachorowalność odnotowano przedziale wiekowym od 50 do 69 roku życia.
M. M a j e w s k i, K. R a c z y ń s k a, A. P i ę t a, M. P u g a c z e w s k a, I. M u s i a ł COFFEE CONSUMPTION AMONG ONCOLOGICAL PATIENTS
FROM THE NORTH EAST REGION OF POLAND S u m m a r y
Introduction. Around one third of cancer deaths are due to the leading lifestyle factors, with no
clear evidence as for coffee intake.
Aim. We aimed to evaluate the effect of coffee consumption on health and certain aspects of lifestyle
in patients diagnosed with cancer.
Material and methods. The survey and anthropometric measurements were conducted among 145
patients aged 18–75 years old.
Results. The majority of oncological patients declared daily coffee intake. The reduced BMI value
was demonstrated in women, who declared daily coffee intake, compared to these consuming only few cups of coffee per month. Younger patients declared daily coffee intake. Women from rural areas less often, compared to women from urban areas, consumed coffee.
Conclusions. Coffee consumption seems to have no negative effect on the health and well-being of
patients diagnosed with cancer.
PIŚMIENNICTWO
1. Loftfi eld E., Freedman N.D., Inoue-Choi M., Graubard B.I., Sinha R.: A Prospective Investigation of Coffee Drinking and Bladder Cancer Incidence in the United States. Epidemiology., 2017; 28(5): 685-693. – 2. Paciej-Gołębiowska P., Pikala M., Maniecka-Bryła I.: Years of life lost due to malignant
neoplasms of the digestive system in Poland in the years 2000-2014. United. Eur. Gastroent., 2018; 6(6): 943-951. – 3. Islami F., Chen W., Yu X.Q., Lortet-Tieulent J., Zheng R., Flanders W.D., Xia C., Thun M.J., Gapstur S.M., Ezzati M., Jemal A.: Cancer deaths and cases attributable to lifestyle factors and infections in China, 2013. Ann. Oncol., 2017; 28(10): 2567-2574. – 4. Majewski M., Kucharczyk E., Kask W., Lisieska-Żołnierczyk S., Lebiedzińska A.: Assessment of a threat of hypomagnesemia in patients with cancer, based on patients’ medication record and dietary questionnaire. J. Elem., 2017; 22(3): 969-983. – 5. Islami F., Goding Sauer A., Miller K..D., Siegel R.L., Fedewa S.A., Jacobs E.J., McCullough M.L., Patel AV., Ma J., Soerjomataram I., Flanders W.D., Brawley O.W., Gapstur S.M., Jemal A.: Proportion and number of cancer cases and deaths attributable to potentially modifi able risk factors in the United States. CA Cancer J. Clin., 2018; 68(1): 31-54. – 6. Lai G.Y., Weinstein S.J., Albanes D., Taylor P.R., McGlynn K.A., Virtamo J., Sinha R., Freedman N.D.: The association of coffee intake with liver cancer incidence and chronic liver disease mortality in male smokers. Br. J. Cancer., 2013; 109(5): 1344-1351. – 7. Turati F., Galeone C., La Vecchia C., Garavello W., Tavani A.: Coffee and cancers of the upper digestive and respiratory tracts: meta-analyses of observational studies. Ann. Oncol., 2011; 22(3): 536-544. – 8. Ren J.S., Freedman N.D., Kamangar F., Dawsey S.M., Hollenbeck A.R., Schatzkin A., Abnet C.C.: Tea, coffee, carbonated soft drinks and upper gastrointestinal tract cancer risk in a large United States prospective cohort study. Eur. J. Cancer., 2010; 46(10): 1873-1881. – 9. Wyka J., Habanova M.: Wybrane parametry oceny stanu odżywienia nastolatek z polski i słowacji – badanie pilotażowe. Bro-mat. Chem. Toksykol., 2018; LI(3): 218-222. – 10. Dar M.S., Bég S.A.: TNM cancer staging: can it help develop a novel staging system for type 2 diabetes? Diabetes Metab. Syndr. Obes., 2018; 11: 845-853.
11. Majewski M., Jurgoński A., Fotschki B., Juśkiewicz J.: The toxic effects of monosodium glutamate (MSG) – The involvement of nitric oxide, prostanoids and potassium channels in the reactivity of thoracic arteries in MSG-obese rats. Toxicol. Appl. Pharmacol., 2018; 359: 62-69. – 12. Lukic M., Nilsson L.M., Skeie G., Lindahl B., Braaten T.: Coffee consumption and risk of rare cancers in Scandinavian countries. Eur. J. Epidemiol., 2018, 33(3): 287-302. – 13. Kontou N., Psaltopoulou T., Soupos N., Polychronopoulos E., Linos A., Xinopoulos D., Panagiotakos D.B.: The role of number of meals, coffee intake, salt and type of cookware on colorectal cancer development in the context of the Mediterranean diet. Public Health Nutr., 2013; 16(5): 928-935. – 14. Groessl E.J., Allison M.A., Larson J.C., Ho S.B., Snetslaar L.G., Lane D.S., Tharp K.M., Stefanick M.L.: Coffee Consumption and the Incidence of Colorectal Cancer in Women. J. Cancer Epidemiol., 2016; 2016: 6918431. – 15. Horisaki K., Takahashi K., Ito H., Matsui S.: A Dose-Response Meta-analysis of Coffee Consumption and Colorectal Cancer Risk in the Japanese Population: Application of a Cubic-Spline Model. J. Epidemiol., 2018; 28(12): 503-509. – 16. Slattery M.L., Caan B.J., Anderson K.E., Potter J.D.: Intake of fl uids and methylxanthine-containing beverages: association with colon cancer. Int. J. Cancer., 1999; 81(2): 199-204. – 17. Baker J.A., McCann S.E., Reid M.E., Nowell S., Beehler G.P., Moysich K.B.: Associations between black tea and coffee consumption and risk of lung cancer among current and former smokers. Nutr. Cancer., 2005; 52(1): 15-21. – 18. Wu W., Tong Y., Zhao Q., Yu G., Wei X., Lu Q.: Coffee consumption and bladder cancer: a meta-analysis of observational studies. Sci. Rep., 2015; 5: 9051. – 19. Michaud D.S., Gallo V, Schlehofer B., i współpr.: Coffee and tea intake and risk of brain tumors in the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC) cohort study. Am. J. Clin. Nutr., 2010; 92(5): 1145-1150. – 20. Alicandro G., Tavani A., La Vecchia C.: Coffee and cancer risk: a summary overview. Eur. J. Cancer Prev., 2017; 26(5): 424-432.
21. Hasling C., Søndergaard K., Charles P., Mosekilde L.: Calcium metabolism in postmenopausal osteoporotic women is determined by dietary calcium and coffee intake. J. Nutr., 1992; 122(5): 1119-1126. – 22. Johnson S.: The multifaceted and widespread pathology of magnesium defi ciency. Med. Hypotheses., 2001; 56(2): 163-170. – 23. Majewski M., Kucharczyk E., Kask W., Lisieska-Żołnierczyk S., Lebiedzińska A.: Assessment of a threat of hypomagnesemia in patients with cancer, based on patients’ medication record and dietary questionnaire. J. Elem., 2017; 22(3): 969-983. – 24. Tunnicliffe J.M., Shearer J.: Coffee, glucose homeostasis, and insulin resistance: physiological mechanisms and mediators. Appl. Physiol. Nutr. Metab., 2008; 33(6): 1290-300. – 25. Cappelletti S., Piacentino D., Sani G., Aromatario M.: Caffeine: cognitive and physical performance enhancer or psychoactive drug? Curr. Neuropharmacol., 2015; 13(1): 71-88. – 26. Fuller M., Rao N.Z.: The Effect of Time, Roasting Temperature, and Grind Size on Caffeine and Chlorogenic Acid Concentrations in Cold Brew Coffee. Sci Rep., 2017; 7(1): 17979.