Problem granicy między sylurem a dewonem w Polsce

EWA TOMCZYKOWA, HENRYK TOMCZYK

Instytut Geologiczny

PROBLEM GRANICY MIĘDZY SYLUREM A DEWONEM W POLSCE

W SYLURZE POLSKIM stwierdzono do,. tychczas prawie !Wszystkie odpowiedniki stra-tygrafiom.e poziomów graptolitowych występu­ jących zarówno w klasycznym sylurze brytyj-skim, jak i azeskim. Jednak przy ogólnej k!o-relacji osadów syluru polskie.go z sylurem eurQpejskim zaznaczają się dość w_yTaźne

nie-zgodności stratygraficzne.

Stratygrafię syluru polskiego obrazuje

załą-czona tabela I, na której :w:prowadzona jest !pOl-ska nomenklatura warstw odnosząca się sensu stricto do obszaru Gór Świętokrzyskich. Po-niżej (tab. II) podane są odpoiWiedniki wydzie-leń stratyg.raficznych wpOOIWadzonych i stoso-wanych dla obsza.ru zachodtiiego obr~Zcienia platformy wschodnioeuropejskiej, gdzie na obszarze Folski sylur piatformowy !ZOStał do-tychczas stwierdzony głębokimi wierceniami,

- ~ Góry !jwiętokrzyskie

l

(Holy Cross Mts.)

Warstwy bostowskie Acas&ella tiro (Bost6w Beds) Cyphoproe&us rugosus

M. angus&idens Warstwy rzepińskie

l

(Rzepin Beds) P. ul&imus M. formosus Warstwy wydryszowskie

l

(Wydrysz6w Beds) M. cf. longus P. lein&wardinensis Warstwy prągowieckie

l

(Prągowiec Beds) G. nassa M. &es&is Warstwy bardziańsicie

l

(Bardo Beds) A. ascensus

a mianotwicie: w Łebie, Lęborku Bytowie,

Pas-łęku,

Bartoszycach,

Gołdapie; ~braku,

Miel-niku, Chełmie i Kaplonosach k.Włodawy.

Wprowadzenie polskiej terminolo~ii st~aty­

grafioznej dla osadów syluru stało s1ę komecz-ne ze :względu na stosunkowo duże ll'ozbież..; ności występujące przy ogólonej korelacji syluru

reńskiego z sylurem czeskim. Niez.god~i te

najczęściej ;wynikają z mylnych oznaczen fa~­

ony, złego ustalenia następstwa (chr~nologu)

Wall's1:iw, a więc i poziomów stratygraf1czmych, oraz braku ciągłych profilów wskutek częstych

procesów tektonicznych. Te wszystkie elementy

powodowały, że tak dobre rwskaźniki straty-grafim:ne, jakimi są graptolity w utworach sy-hu·u, nie dały jednak !Zadowalających wyników

odnośnie do skorelowania tych osadów na ob-sz.arz.e Europy. Różnice korelacyjne

zaznacza-jące się w osadach .gómosylurskich między

fa-cją reńską a czeską oraz ich stosunek do sy-luru polskiego jest przedmiotem ni·niejszego opracowania.

STRATYGRAFIA

a) Na podstawie graptolitów

Na obszaa:-ze Polski w odpowiedxillmch dolne-go ludłowu 1brytyjskiego, poza Górami święto­

krzyskimi formy przewodnie Pristiograptus

Tabela ll ·

-Platforma wschodnio-europejska (Eastem European Platform)

(?) Warstwy podlaskie (Podlasie Beds) Warstwy siedleckie (Siedlce Beds) Warstwy mielnickie (Mielnik Beds) -~ Warstwy pasłęckie (Pasłęk Beds)

leintwardinensis (H o p k), zostały ll'ównież

stwierdzone wierceniami w warstwac~ ~el­

nickich w profilu Pasłęka, żebraka 1 Miel-nika.

Położenie

stratygraficzne tych gatunków odnosi się do osadów zawa'l'tych między pozio-mem Lobograptus scanicus a P. cf. _longus (t~b.

I i II) a w;ięc powyżej ·występowama ostatr~1ch

form

~

grupy "chimaera". W poziomie P_.

Z~mt­

wardinensis obserwuje się ponadto !PrzeJŚCiowe

zanikanie form P. bohemicus (B ar r.), które jednak w wyższych warstwach wyst~ują jesz-cze masowo, ulegając pewnym mutacJom.

W ludłowie europejskim różnowiekowe in-terpretowanie poziomu P: leintwa:czine~

(H o p k) w stosunku do poz10mu P. lem_tu;a~t: nensis primus (B o u ~e k) oraz rruJb1eznosc1

wyni1kające

rw

:zJWiązku z połorżeniem stratygra-ficznym porziarnu P. tumescens (W o o d),

zosta-ło już częściowo omówione w pracy H. Tomcz~­

ka (18). Warto tu jedynie jeszcze raz

podkres-lić, że forma czeska P. leintwardinensis primus

(B o u ~e k) mtana jest również w !Profi~ch

P?l:

skich {np. Zebrak, Pasłęik), .gdzie naJczęścieJ

!Występuje ona kilka metrów wy:żej nad formą brytyjską P. leintwardinensis (H o p k.). Dlatego foi:my te w sylurze polskim traktowane są. ja-ko równowieja-kowe, tworzące razem poz10m

P. leintwardinensis, zamykający strop warstw

prągowieckich lub mielnickich (tab. I i I9 ~­ powiadających dolnemu ludłowowi : brytyJslne-inu według Elles i Wood (6).

Odnośnie do form P. tumescens (W o o d), to te dadzą się wy:rOOn.ić w górnej części warstw

prągowieckich, jednak nie tMrorzą one tam cha-rakterystycznego poziomu stratytgra.ficznego (17, 18). WłaściJwe położenie poziomu P. tu-mescens odnosi się w profilach polskich, szczególnie na obszarze platformy do osadów

występujących macznie wJIŻej od poziomu P. leintwardinensis (H o ;p k.), a więc nad wy-dzielonym ostatnio poziomem P. bohemicus

we-dług sohematu straty,grafioznego podanego przez H. Tomcz,Yika {17, 18), a poniżej form Monograptus formosus (B o u t e k). Podobne

położenie tej formy .podaje również B. Bourek

(2') oraz A. M. Obut. Z uwagi na te fakty

za-gadnienie powyższe wyma.ga przeanalizowania form P. tumescens zarówno w !Profilach pol-skich, jak i brytyjsldch, czeskich oraz rosyj-skich.

W profilach ludłowu platformowego w Pol-sce, nad poziomem P. tumescens, występują

bardzo charakterystyczne gatunki graptolitów z grupy "microdon!'. Wśród nich w stropowych warstwach :wyróżnione M. microdon silesicus Ja e g er ora,z nieco wyżej występujące ma-sowo M. microdon Re i n h. R i c h t e r. Pr.zed poziomem M. formosus formy z grupy "micro-don" ulegają znacznym mutacjom oraz

poja-wiają się ponadto graptolity z grupy "unci-natus", wśród których można dopatrywać się dużej analogii do form M. uniformis P f i b y l, M. praehercynicus J a e g e r, a nawet do form M. hercynicus Per n e r. W wyższych war-stwach dominuje już poziom M. formosus

(B o u t e k), z wiel•oma różnymi mutacjami, który został częściowo omówiony :w pracy H. Tomczyka (18).

Znamienny jest :również faikt, że stwierdzone dotychczas warstwy siedleckie .(t.ab. II) w pro-filach wierceń w Lęborku, Pasłęku, Zebraku i Mielniku .zawierają dość liczne formy M. mi-crodon R e i n h. R i c h t e :r ora:z li.czne formy

. typu "uncinatus", których zasięg stratygraficz-ny zawsze ogranicza się w tych profilach mię­

dzy poziomem M. formosus (spąg) a P. tu-mescens (stro,p).

Ponadto warstwy siedleckie ,wykształoone głÓ!Wnie w postaci iłOWICów i łupków wykazują

lOlkalnie dużą zmienność litologiczną wyrażoną

licznytrn materiałem tufogenicznym, częściowo szarogłaz<l!wym orarz :marglisto-wapiennym.

Po-wyższe zmiany sedymentacyjne decydująco w;płynąć musiały na duże różni..ce w mią.ż­

srośc'ach tych warstw. W profilu żebraka i Faslęka dochodzi ona do 350 m, natomiast w profilu Lęborlka przekracza nawet 1500 m. Fakt ten może >być łatwiej .zrozumiały, jeśli t~ dużą miąższość warstw siedleckich w Lęborku

porównamy z miąrż~ością warstw :wydrr-yszow-skich w regionie łysogórskim Gpółnoonym) Gór

Świętokrzyskich. Zachodziły bOIWiem na tych obszara.ch baro:ro ~bliżone zjaJWiska

sedytmen-. tacji o charakterrz.e szybkiego osadzania

mate-riału z pobliskiego lądu z jednoczesnym

.pogłę-bianiem się dna .z1biornika morskiego. Procesy

te

~iązane były rz: :ruchami orogenicznymi, ja-kie wówc:z.as miały miejsce na zachodzie Euro-py oraz na obszarach południowej Polski.

Na zachodnim obrzeżeniu platformy wschod-nioeuropejskiej. utwory iłoweowe z

graptolita-mi kontynuują się wy,żej nad warstwami sied-leckimi, obejmując poziomy od P. ultimus do M. angustidens. Osady te określone są jako war-stwy podlaskie (tab. II) .przekraczające 400 m

miąższości. W Górach Świętokrzyskich

odpo-wiadają im wa:rstwy rzepińskie (tab. I), a w zatoce czeskiej (Barrandienie) warstwy pr,zy-dolskie. Szczegółowe pr.z.estudiowanie tych warstw, dotychczas ·W profilach Chełma, że­

braka i ostatnio Rudy Lubyc.kiej k.Lubaczowa,

umożliwiło stwierdzeni•e prawie wszystkich od-powiedników stratygraficznych warstw przy-dolskich. Natomiast form graptolitowych typu "microdon" w osadach tych nie spotkano.

Trudno jest obecnie interp:re:I;Qwać

w

SZ/C!Ze-gółach za•gadnienia stratygrafii syluru polskie-go, zapewne studia nad tymi osadami i opisem fauny potrwać jeszcze mogą kilka lat.

Z powyżej Otpisanego schematu stratygraficz-nego, na szczególną uwagę .zasługują formy M. formosus (B o u ć etk) i M. microdon Re i n h. R i

c

h t e r. Ich charakterystycrz;na budowa rahdozomu oraz mniejszy stosunkowo

zasię.g stratygraficzny od form np. Pristiograp-tus ultimus (Per IIl er), P. tumescens (W o o d)

i in., dają pewniejsze podstawy stratygrafic,zne.

Do najbardziej interesujących tu /Zagadnień należy bez wątpienia położenie stratygraficme

form z grupy "microdon", .poniewalŻ według

H. Jaegera (8) M.· microdon Re i n h. R i c

h-t er występuje razem z M. uniformis P f i b y l, a nawet sięga do spągu poziomu M. praeher-. cynicus Ja e g e :r. Utwory te w Turyngii trak-towane są jako górne łlllpki graptolitowe, które

według H. Jaegera wł"a:z .z poziomem M. hercy-nicus P e r ner odpowiadają warstwom loch-kovskim w Barrandienie .

W ~iązku z powyzszymi faktami nasuwa

się pytanie, CILY forma przewodnia M. hercy-nicus P e :r n er w sylurze czeskim mą :właś­

ciwe położenie stratygraiiozne oraz my forma M. angustidens P f i b y l jest synonimem for-my M. uniformis P

r

i by l? Pytanie to tym bardziej staje się słuszne, ż.e w sylurze czeskim w poziomie M. uniformis stwierdzono również

formy M. microdon Reinh. Richter,

określone tam przez A. Pf>.1byla jako formy M. decoratus, co :wykazał H. Jaege:r.

Z punktu stratygrafii polskiego syluru

na-stępstwo ,poziomów gł"aptolitC>Wych

.przedsta-wiać się może następująco: (od góry)

Warstwy podlaskie (Podlasie-Beds) Monograptus angustidens Pristiograptus transgrediens Monograptus bou~eki Monograptus perneri Pristiograptus similis Pristiograptus ultimus Pristiograptus fecundus

Warstwy siedleckie (Siedlce-Beds)

Monograptus formosus

* Monograptus hercynicus

(?)

*

Monograptus uniformis (?)

Monogra.ptus microdon Pristiograptus tumescens Pristiograptus bohemicus Pristiograptus longus

Pristiograptus leintwardinensis Lobograptus scanicus

Warstwy prągowieckie Pristiograptus nilssani

(Prągowiec-Beds) Pristiograptus gotlandicus

Pristiograptus vulgaris Gothograptus nassa

Powyższe następstwo poziomów grap. tolito-wyoh ;wydaje się ibyć całkiem słuszne i uzasad-nione, a na~Wet potwierdza się ono przy po-równywaniu z innymi obszarami. W sylurz-e Turyngii, między poziomem Lobograptus sca-nicus a Monograptus hercynicus, H. Jaeger ni·gdzie nie stwierdził form graptolitowych

od-powiadających warstwom podlaskim w Pol.sce lu:b warstlwiOm przydolskim w Czechosłowacji,

a przecież zespół graptolitów w tych war-stwach jest j-eszcze bardzo bogaty. Opisane przez H. Jaegera ~ poziomu M. praehercynicus i M. uniformis charakterystyc·zne formy Abies-graptus zostały również stwierdzone w P·olsce, gdzie ich położenie stratygraficzne odnosi. się

do środkowych i ,górnych warstw siedleckich lub do warstw wydryszewskich w Górach Świętokrzyskich.

N a.tomiast w profilach oz.eskich

w

Barrandi-e-nie Barrandi-e-niejasna jest dotychazasowa korelacja po-sz.cze,gólnych wydzieleń (warstw) stratytgraficz-nych i mooli..woe, że obejmuje ona utwory o

po-dobnych facjach, które jednak mogą być raczej

różnowJekowe. Ponadto nie j-est wykluCZIOila

możliwość istni-enia odw.róoonych całych serii warstw, za czym :prz.emawiać może różne int-er-pretowanie poł<Wenia np. poziomu M. bouceki w stosunku do M. perneri w Polsce i rw Bar-randienie (17, 18).

Na .zakończenie tej krótkiej analizy straty-graficznej Qpartej tylko na faunie graptoli.to-wej nale-ży zwrócić uwagę, że te ,gatunki pr,ze-wodnie, na których hudawana jest cała straty-grafia i chronologia warstw, mają bardzo słabą dokumentację paleontologiczną :zarÓIWno w Qlpi-sie, jak i w treści graficznej. Dotyczy to mię­

dzy innymi formy M. hercynicus Per n e r. Graptolit t-en z.ostał opisany po raz pierwszy przez J. Pernera na podstawie zachowanej za-ledwie części rabdozomu, odnoszącej się do 6 widocznych .tek przedstarwionych rysunkiem.

Następne opisy, rysunki oraz fotografie tej for-my są bardoo słabe zarówno w pracach A.

Prl-była, jak i H. Jaegera oraz ostatnio L. Tellera (16), co głównie wynika z ich słabego zacho-wania. Wśród ;powyrższych autorów istnieje

częściowa dowolność •W interpretacji

szcz.egó-łów budowy tek oraz ich kształtu w ob.rębie sa-mego rahdozomu. Dlatego nie wiemy defini-tywnie, czy formy obecnie opisywane jako M. hercynicus są równoznaczn-e z formą okreś­ loną pmez J. Pernera (12).

• Porulżej poziomu M. formusus, występują liczne formy z grupy "unctnatus••.

Z polskiego obszaru platformowego niektóre gatunki graptolitów z warstw siedleckich,

mo-gące odpowiadać formom M. hercynicus P er-n e r, są dobrze zachowane, słabo na ogół spłasz(!zone z widooznym kształtem i całkowi­

tym zarysem t-ek. Natomiast ilość tych form jest bardzo duża i odnosi się do kilku profilów, gdz:e stwlerdzono liczn~ części dystalne i pro-ksymalne rabdozomów wraz z zachowanymi sikulami. Z uwagi na odmienny stan zachowa-nia tych form w profilach polskich niż w Tu-ryngii, Czechosłowacji i w Sudeta:ch nastręc.za­ ją się poważne trudności przy ogólnej interpre-tacji ich budowy, która częściowo może

wyda-wać się inna od dotychczas interpretowanych. Tak więc zagadnienie korelacji .górnego sy-lul'u euro.pejskiego poz.ostaje w dalszym cią.gu

otwarte i wymaga bardzi-ej krytyoznego usto-sunkowania się do niektórych profilów . górno-sylurskich w Europi-e. Sz.czególnie pożądana

jest tu :rewizja poziomów graptolitowych, jak: Monograptus angustidens, M. uniformis, M. hercynicus, M. forrrwsus, M. microdon, Pristio-graptus tumescens oraz P. leintwardinensis

(H o 'P k.) . i P. leintwardinensis primus (B o

u-c

e k). Niezależnie od rewizji poziomów grapto-litowych zwrócić należy większą uwagę na

ze-społy inn-e, jak: np. trylobity, ramienio.n()lgl,

małże i in.

b) Na podstawie trylobitów

W ostatnich latach właściwie poza pracą

R. i E. Richter (15) zagadnienia granicy między

sylurem a dewonem na podstawi-e fauny try-lobitowej nigdzie nie poruszano. Ponadto brak jest dotychczas nowszych opra·cowań fauny trylobitowej i ich stosunku straty,graficznego do innych ~espołów fauny z obszaru Podola, Polski, SkandynaJWii, Wi-elkiej Brytanii i

in-ny.ch obszarów, dlatego karelawanie górnego syluru i dolnego dewonu w Europie w oparciu o tę faunę jest IWielee utrudnione.

W Polsce w warstwach prągorwieckich

i mielnickich (tab. I i II), odpowiadają~cych dol-nemu ludlowowi, występuje nieliczny !Zespół

trylobitów, które przechodzą jednak z warstw sta:rszyteh bardziańskich lub pasłęckich. Ich

za-sięg stratygraficzny jest nieznaczny i końozy się z poziomem Pristiograptus nilssani (tab. III).

Na uwagę zasługuje jedynie Dalmanites vul-garis (S a l t e :r), który występuje głównie w dolnym ludłowie brytyjskim, a ponadto znany

jest !Z utworów t-ego w.ieku na wyspi-e Gotland oraz prawdopodobnie na Podolu. W Polsce jego

zasięg pionowy ogranicza się do warstw miel-nickich (tab. III) na obszar;ze platformowym. Stwierdzony również w tych warstwach Ota-rion cf. diffractum Z e n k., znany jest z dol-nyteh warstw kopanińskich w Czechach oraz z odpowiedników dolnego ludl,orwu Harcu, ALp

Kamińskich i :przypuszczalnie !Wyspy Gotland.

Powyżej poziomu Pristiograp.tus leintwardi-nensis, w warstwach wydrysz.orwskich w

Gó-l

l

l

Tabela III

Warstwy Warstwy Warstwy Warstwy

Nazwa gatunku prągowieckie wydryazowskie rzepińskie hostowskie

(Prągowiec-Be d s) (Wydrysz6w-Beds (Rzepin-Beds) (Bost6w-Beds)

Calymene blumenbachi Bron g. l

Odontopleura ovata E m m r i c h Raphiophorus rouaulti (B a rr.) Dalmanitcs vulgaris (S alt er) Otarion cf. diffractum Z e n k. - -- -Acaste sp.

l

.

.

- - -Leonaspis sp.

l

Proetus conspersus (A n g.)

l

Acaste cf. dayiana-_ R., E. R i c h t e r

l

l

-· Calymene neointermedia ~ (L i n d s t r o m)

l

Acastella prima n. sp. - --- -- -Calymene cf. beyeri R., E. R i c h t e r - - -- - -- -

--Acastella spinosa (S a l t er) Otarion cf. schrieli (Kegel)

- - - --- -- ---· -· - - -- -- - -Homalonotus knighti (S a l t er)

Scotiella samsonowiczi E. Tom. Scotiella opatowiensis E. Tom. Acastella sp.

Acastella· cf. heberti elsana R., E. R i c h-

-ter

Acastella tiro R., E. Richter Digonus roemeri (D e Ko n.) Cyphoproetus rugosus Boucek Asteropyge (Rhenops?) ebbae R., E. R i c

h-t er

rach Swiętokrzyskich a w siedleckich na plat-formie, skład zespołu trylobitowego ulega cal-kOIWicie zmianie. Poza bardzo .pospolitą w

ca-łym sylurze Calymene bZumenbach i (Bron g.) żadna forma z utworów starszych nie jest już

spotykana . .Pojawiają się natomiast bardw cha-rakterystyczne trylobity~ rodzaju Acaste, któ-re dominują w całym zasięgu warstw siedlec-kich, a w ich górnych partiach dają początek r~ajawi AcasteUa. Ponadto tawanyszą im

Acaste cf. dayiana R., E. R i c h t er, Calymene neointermedia (L i n d s t r

o

m). W górnej częś­

ci warstw siedleckich spotykany jest Proetus

conspersus (A n g e l i n) ;znany takż,e z licz-nych profilów eua-opejskich.

!

-~

Powy.żej poziomu Monograptus formosus już

w stropie warstw siedl-eckich, a w spą.gu ·,

pod-laskich zostały stwierdzone bardzo interesujące

okazy trylobitów, które można uważać ~a for-my przejściowe od rodzaju Acaste do Acastel-la. Określone jako Acastella prima n.sp.,

cha-:rakteryzują się bardzo małym, :zaazątko.wym

kolcem !pOliczkowym, zaś w tylnej części pygi-dium jedynie małą wypukł,ością . .Ponadto ga-tnnki te wykazują duże podobieństwo do form

Acastella spinosa (S a l t er). · W warstwa.ch rzepińskich główną rolę

od-grywają już formy Acastella spinosa (S a l-t er), kl-tórym towarzyszą Scotiella opatoviensis

E. T o m., S. samsonowiczi E. T o m., H

lonotus knighti (S a: l t er), Calymene cf. beyeri

R., E. R i c h t er oraz Proetus conspersus

(A n g e l i n) i inne (ta b. III). Ten dość liczny i charakterystyczny ~espół .trylobitów został

stwierdzony w kilku profilach na obszarze Gór Świętokrzyskich. N a szczególną uwagę zasłu­ guje :występowanie Acastella spinosa (S a l t er) razem e: formami Scotiella, które poza Polską

znane są jeszcze tylko z wa<rstw Coeymanstown

i New Scotland

w

Ameryce Półnoonej (19). Na-. tomiast. A. spinosa (S a l t er) jak i Homalo-notus knighti (S a l t er) są w Wielkiej Brytanii notowane w utwarach górnego ludłowu w stro-pie Whitdiffe Beds.

Osady młodsze od omówionych reprezentu-ją w Górach Świętokr.zyskich warstwy bo-stowskie (taib. I, IV), których bogata i cha-rakterystyczna fauna przemawia za wie-kiem IŻedyilskim (Gedinnian). Występujące w nich trylobity (tab. III) wskazują na duże podobieństwo tych osadów do warstw z

RUing-hausen rw Nadrenii (15). Stwierdzone tu bo-wiem :wstały: Acastella tir o R , E. R i c h t er, Asteropyge (Rhenops?) ebbae R., E. R i c h-t e r, a taik.że Acastella cf. heberti elsana R., E. R i c h t e rr. Niezmiernie interesujący

jest fakt stwierdzenia razem z wyżej

:podany-mi trylobitami formy Cyphoproetus rugosus B o u~ e k, którego występowanie jest przypi-sywane w Czechach dla dolnej części warstw

lochkovskich. Jednak .trylobit ten występuje

tylko w niektórych profilach Barrandienu (np. Javoretk u Budna:ii, Sw. Jan pod Skałą, Karlik u Dobfichovic) i raczej rwydaje się, że nie jest on zrwiązany z :poziomem Monograptus unifor-mis P f i b y l a n i z M. hercynicus P e r-n e r. Trudr-no bowiem pr.zypuszczać, aby grap·· tolity dały dwuhotnie taki sam cykl ewolucyj-ny od typu "microdon" przez "uniformis" aż do "hercynicus", jaki jest obserwowany w gór-nych warstwach siedleckich, a ponownie cykl ten miałby się jeszcze raz powtómyć

powy-żej warstw podlaskich. Faktem bezspornym jednak jest, że w sylurze Turyngii

H.

Jaeger nie stwierdził odpowiedników warstw :or. zydol-skich ani podlazydol-skich. Sądzić raczej należy, że

do warstw lochkovskich i ich lokalnych odpo -wiedników w Barrandienie zostały zaliczone osady ~awierające elementy faunistyczne

odno-szące się do poziomów rwystępujących zarówno

poni•żej, jak i powyżej warstw przydolskich. Je-dynie tylko IZ niektórych :profilów zespoły fau-nistyczne, ~licrone do ,.warstw lochlrovskich" w dot)'IChazasowym ujęciu, faktycznie odnosić się mo,gą do osadów młodszych od warstw ;przv-dolskich, a więc powV'Żej poziomu Pristiograp-tus transgrediens · i Monograptus angustidens,

zawierają·c już elementy fauny dolnodewoń­

skiei jak no. C-uphoproetus rugosus B o u~ e k. Na podstarwie literatury czeskiej wvnika, że

górne warstWy kooanińskie kończą się pozio-mem Pristiograptus tumescens (W o o d), a

po-Tabela IV

KORELACJA GÓRNEGO SYLURU l DOLNEGO DEWONU W EUROPIE

Wielka Brytania (J.W. Salter-1864, G.L. Elles, E.M.R. Wood-1914, J. D. Lawson-1960) DOWNTONJAN LUDLOW BONE Niemcy (R., E. Richter-1954, R. K.ra-atz - 1958 H. Jaeger - 1959)

.,

Acasłella łiro ~ Proełus sp. :}

Acastella heberti elsana ~

_.,

~ Czechosłowacja (B. Boueek-1934, 1960, A. Pfibyl ~ 1940) Monograpłus sp. Cyphoproełus rugosus BED _-.,-

_-

-~Acasłella spinosa) ."

"'

iXl

"

_"

l

"""

"

t~

~~

""

.g

( ?) Acasłe dayiana

.,

_{Monograpłus angusłidens} "CI

"'

Prisłiograptus łransgre-iXl diens

l

i

...

-

o "CI ;;:: Prisłiograptus ulłimus ~

""

~

. Whitcliffe Beds _:_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ , _ _ _ c _ _ _ _ _ _ _ _ _ (R. K.raatz-1958) Monograpłus formosus*

l

(H. Jaeger-1959) Monograpłus microdon :Nlonograptus formosus

l

(A. Pfibyl-1940) Monograpłus

microdon decorałus Polska (E., H. Tomczyk- 1961)

"'

.,;g "CI

.,

,

"'

=

IXl"P,.

"'

l

..

... .s~

_...

"'

.,

..

~ IX:~ Acastella łiro Cyphoproełus rugosus

Acasłella heberti elsana

Monograpłus angusłidens Pristiograptus łransgre-diens

i

Prisłiograpłus ulłimus <:S

.,

l! ·~

i

.,

<:S

..

~ Monograpłus formosus .,

i

l

.'lfonograpłus ...:j microdon

wyzeJ leżą już warstwy przydolskie poziomu

ultimus (Per ner). W profilach polskich n~­

tomiast między poziomem P. tumescens a P.

ultimus przypadają jeszcze dość znaczne serie osadÓIW, które do chwili obecnej nie są

szczegó-łowo rozpoziomowane (tab. I, II). Dlatego

w schemacie ogólnostratyg.rafioznym wydaje

się, że rn.ięd~y poziomem P. tumescens a P.

ul-timus brak jest w Czechach elementów

straty-. graficznych wi~cych strop warstw kopan.iń­

skkh ze spągiero warstw przydolskich, na te elementy między innymi mogą przy,padać nie-które odopwiedniki warstw lochlrowskich.

S ch e ma t:

Spąg warstw

przy-doiskich

"Warstwy Strop warstw

kopa-nińskich · - Pristiograptus ulti-mus (Perner) lochkovskie" - Pristiograptus tu-mescens (W o o d)

Ponadto znaczna część zespołów faunistycz-nych w górfaunistycz-nych warstwach kopanińskich

wskazuje na większe podobieństwo genetyc,zne do warstw .lochkovskich niż do ,pr,zydolskich, za czym ;pmemawiają chociażby takie formy, jak:

Leonaspis, Otarion i inne.

Tabela V

ZASIĘG WYSTĘPOWANIA NIEKTÓRYCH RODZAJÓW RAMIENIONOGÓW W SYLURZE I DOLNYM DEWONIE POLSKI

Warstwy Warstwy Warstwy Warstwy Warstwy

Genus bardziańskie prągowieckie wydryazowskie rzepińskie bostowskie

(Bardo-Beds) (Prągowiec-Beds) (Wydryszów-Beds) (Rzepin-Beds) (Bostów-Beds)

Scenidium

l

l

l

~ Parmorthis

l

~ l Plathyorthis

l

~ l

l-- ·-Isorthis ~ l

l

l

Leplaena '

l

l

Brachyprion ~

l

l

Shaleria Mesodou viilina ~ Schellwienella i-Schuchertella Sowerbyella ~ . -Chonetoidea ~

l

~ Chonetes _~

l

l

l

CamaroiOechia ~

l

_~l

Glassia Dayia ~ ~ Prothathyris ~ ~

l·

Howellella

l

Delthyris ~

l

Cyrtina

·i.

- -· Rhynchospirina ~

l

-Mutationella

l

363

Na zakończenie warto podkreślić, .że

inter-pretacje powyższe mogą okazać się niezupełnie

słuszne, gdy.ż znane są fakty dużych różnic

czasowych między tymi samymi gatunkami

fauny występującej w zatoce ·czeskiej i w

Bol-sce. Dla prnykładu można .tu podać formę

Scha-ryia micropyga (H a w l e & C ord a), która

rw Polsce występuje na pog:raniozu wenloku

i dolnego ludłowu (19). A •W Czechach

notowa-na jest tylko z górnych warstw kopanińskich

oraz lochlrovskich. Jednak i w tym przypadku

czasowe rwystępowanie gatunków jest znaoznie

późniejsze w zatoce czeskiej niż na obszarze Polski.

Na szczególną uwagę zasługuje jeszcze

ko-relacja utworów .górnosylurskich i dolnodewoń­

skich w Polsce z tymi osadami występującymi

na Podolu. Na podstawie oka;zórw trylobitów

otrzymanych ostatnio dzięki u.prz.ejmości O. I.

Nikiforowej stwierdziliśmy, że

w

warstwach

borszczowskich występuje charakterystyczna

forma Acastella cf. tiro R., E. R i c h t er.

Wśród otrzymany·ch okazów nie ma jednak

nie-stety egzemplarzy Cyphaspis rugulosa A l t h,

który to gatunek według starszy·ch

auto-rów występuje w warstwach czortkowskkh.

Jest rzeczą bardzo prawdopodobną, że

Cyp-haspis rugulosa A l t h jest synonimem

Cypho-proetus rugosus B o u <': e k, gidyż na .podstawie

rysunków Altha można wyraźnie stwierdzić

bardzo duże podobieństwo między tymi

forma-mi. Oprarowanie więc podolskich trylobitów

będzie miało doniosłe iznaozenie ;pr:zy korelacji utworów tego wieku z innymi regionami

Europy. ·

c) Na podstawie ramienionogów

Występowanie ramienionogów w ipll"Ofilach górnosylurskich w .Polsce jest zagadnieniem otwartym i niedostatecznie opracowanym. N a

podstawie dotychczasowych oznaczeń tej fauny

można ·było jedynie przedstawić schemat

za-sięgów stratygrafi~n)T'Ch niektórych rodzajów (tabl. V).

W warstwach bardziański-ch (Llandoverian,

Wenlookian) i prągowieckich (Lower

Ludlo-vian) ramienionogi są nieliczne, źle zachowane

i n:e~byt charakterystyczne. Podobnie

prood-stawia się sytuacja na platformie w warstwach

.pasłęcikich i mielnickich. Z rodzajów WY'mie-nionych w tabeli V zaledwie osiem przypada

na

te

warstwy. Wyraźna Zimiana !podoibnie jak

i w przypadku trylobitów zaznacza się dopiero

powyżej ;poziomu Pristiograptus .

leintwardi-nensis. Pojawiają się wówczas nowe rodzaje,

jak: Isorthis, Brachyprion, Shaleria, a

szczegól-nie Dayia, Prothathyris, Delthyris i

Rhyncho-spirina, które są bardzo charakterystyczne dla

górnych warstw wydryszowskich i rzepińskich

(.ta!b. V). Duża zmiana

w

występowaniu

irodza-jowym ramienionogów ;zaznacza się również

na g.ranicy warstw r-zepińskich i hostowskich.

Wiele rodzajów i ich gatun:kÓiw kończy tu swój

,zasięg stratygraficzny, a jednocześnie

pojawia-ją się dopiero takie rodzaje, jak: Scenidium,

Mesodouvillina, Schuchertella i Mutationella,

mające już wyraźnie charakter dolnodewoński (Gedinnian)~

Ponadto trzeba dodać, że zasięg

stratygra-ficzny ramienionogów podany na tab. V

opar-ty jest głównie na ich występowaniu

dotych-czas stwierdzonym w Polsce i niezupełnie ~od­

ny jest .z zasięgiem podanym dla tych samych

:rodzajów w pracy A. Bouoot (4). Jednak

do-kładniejsze studia ramienionogów w Polsce dla

tych osadów mogą dać ob:raz nieco odmienny.

Na: podstawie obecnych wynikórw można już

stwierdzić, że ramienionogi stanowią bez

po-równania gorszy wskaźnik stratygraficzny niż

trylobity, .ponieważ są bardziej

koiWerwatyw-ne i związane wyłącznie ;z określonym typem

facji.

LITERATURA

l. A l t h A. - tlber paleozoische Gebilde Podoliens und deren Versteinerungen. "Abh. d. k.k. geol. Reichsanst." 1874, nr l.

2. B o u c e k B. - Einige Bemerkungen zur Entwic-klung der Graptolithenfaunen in Mitteldeut-schland und Boehmen. "Geologie" 1960, H. 5.

3. B o u c e k B. - Pi'ispevek k poznani trilobitu ceskeho gotlandu (II). Rozpr. II. Ti'. ces. akad., roc. 44, c. 34. Praha 1934.

4. B o u c o t A. - Lower Gedinnian Brachiopods of Belgium. Mem. Inst. Geol. Univ. de Louvain T. XXI, p. 281-324. Louvain 1959.

5. C h l u p a c L. - Stratigrafleka studie o branic-nich vrstvach mez silurem a devonem ve sti'ed-nich Cechach. "Sborn. Ustr. Ust. Geol." sv. XX, Praha 1953.

6. Elles G. L., Wood E. M. R . - A Monograph of British Graptolites. Pt. I-X. Palaeont. Soc. London 1901-1914.

7. H orny R. - Studie o vrstvach budnanskych

V zapadni casti barrandienskeho siluru. "Sborn.

Ustr. Ust. Geol." sv. XXI. Praha 1955.

8. J a e g e r H. - Graptolithen und Stratigraphie des jungsten Thliringer Silur. "Abh. deutsch Akad. Wiss." Berlin 1959.

9. K r a a t z H. G. - Stratigraphische und paliion-tologische Untersuchungen (besonders im Got-landium) im Gebiet zwischen Wieda und Zorge (slidl. Westharz). "Z. deutsch. geol. Ges." B. 110.

Hannover 1958.

10. L a w s o n J. D. - The succesion of shelly faunas in the British Ludlovian. Rep. Int. Geol. Congr. XXI Ses. Norden 1960, P. VI, Sect. 7. Copenhagen 1960 .

11. N i k i f o r o w a O. I., O b u t A. M. - Zur Frage der Silur und Devon Grenze in UdSSR. Die Ma-terialen zur Arbeitstagung liber die Stratigraphie des Silurs und Devons (Bonn - Bruxelles 1960). Leningrad 1960.

12. P e r n e r I. - F:tudes sur les Graptolites de Boheme, III partie, sect. b. Prague 1899.

13. P i' i b y l A. - Graptolitova fauna ceskeho sti'd-niho ludlowu. "Vest. Geol. Ust." sv. XVI. Pra-ha 1941. ·

14. P i' i by l A. - O stratigrafickych pornerach silu-rn a devonu v podolske cementasilu-rne w Praze. "Rozpr. II Ti'. ces. akad." roc. 52, c. 27. Praha 1942. 15. R i c h t e r R., E. - Die Trilobiten des

Ebbe-Sattels. "Abh. Senckenb. naturf. Ges." 488. Frank-furt 1954. ·

16. T e 11 er L. - Poziom Monograptus hercynicus

z warstw żdanowskich w Górach Bardzkich.

"Acta geol. pol." 1960, z. 3.

17. T o m czy k H. - Atlas geologiczny Polski.

Za-gadnienia stratygraficzno-facjalne. Z. 4 - Sylur.

Warszawa 1960.

18. T o m c z y k H. - The problem of the boundary

between the Lower and Middle Ludlovian in Central Europe. Rep. Int. Geol. Congr. XXI Ses.,

Norden 1960. P. VII. Copenhagen 1960.

19. T o m c z y k o w a E. - O rodzaju ScotieHa De lo

w warstwach rzepińskich w Górach Swiętokrzys­

kich. "Acta geol. pol." (w druku). Warszawa 1961.

SUMMARY

The mad:n dbje'C't IOtf thę preise<Illt IP<!Jper 1s a sbra,

ti-gratPhi'Ca[ relation of the UtPfl)eT Si•1urian •bn POilaJlld,

cMe!llly of lthe !Profilles o.b~ained 3lS a resuilit of dieejp

biorllnigJs, to ·flhe [ong aog•o OCCIUll"'ri:ng IOOl'lreil:a'tion

d'ifie-re:nc€is dm Enll'DIP€, between 1Jhe Rhd:ne an•d. Czech

UIP!per Sillllll"":an.

The ;sl;;!1atigm,phy of Si•1uria~n deposi·bs in 'Pola·nd

illustrate the accompanying tables (see the Polish text), in which for the first time the Polish

nomen-clature of layers with respect to the area of Swięty

Krzyż Mts and to the east-European platform is in-troduced.

On the basis of the rich Polish materials the au:thOrls oonJ1Iitt1m •tha't the il)rev!,ouiS !l)Osi1_bio:n od' _{h•oll"i.oon} of Manogr.a.ptu.s hercy;nicus Pexl!lJell" in Bohem•ia ailld

Thuringia that was believed to be a top of the upper-most Silurian is erroneously interpreted. In the proffile IOf the ibOO'Ie-h()lles in :northe:rn ailld ea.sltern

Poda~nld, tlhe a.s:Siel!lllbilage of graJptolit.es., wMch f.ailllis

be[ow !t:he P.od[a,s:e llayei1~ i. e. at ;the leve•l of Czec-Jl

eq.u:ivale:nJt:s of PfildO'l layeiis, has :nUIIIl€11QiUJS lforms

(in $1CenljiJn•g order) Monog1XI/Ptus m.icrodon silesicus

Ja e g e T, Monograrptus microdlon Re ;L .!l/ h. R •i c h t e T,

MorwgTaJptus unifo:nntils P. fol: !by l arud IProlbably Mo-nograrptu.s hercyonicus P, e· r n e r. ln coru:1e.ct:·o~1 with

the;se fuc~s •tihe ,Pfildol ilayers 1n Bo-hemia are yoomi,ber

than those of tłle :horioo:1 wi•th MartQgra.ptus

heTcy-nicus 'Pe111ne r, heruce yoo:nge·r ·t:ha:n Loch'JQov •laye.m

(see stratigraphical scheme and Tabl. V of Polish

teX!t).

Authocn:s 1do not agree rwiit!h t:he H. Jaeger'.s Qd1bni0111

th.a't Monogra.ptus angustide:ns l' f oiJb y l iJs a synonym of Monograrptus un.iformis P f i by 1 form.

PE310ME

0CHOBHOH I1p06JieMOH HaCTO.HIIJ;eił pa60Tbi .HBJI.HeTC.H

CTpaTHrpaq>H:'łeCKOe OTHOWeHHe BepXHero CHJiypa,

OC0-6eHHO B I1pO<ł>HJI.HX TIOJiy'łeHHbiX H3 rJiy60KHX CKBaJKHH,

K HaMe'ła!OIIJ;HMC.H H3,llaBHa B EBpOne KOppeJI.H~HOHHbiM

pa3JIH'IH.HM Me?K,!IY pell:HCKHM H 'łeWCKHM sepXHH-M

CH-JIYPOM.

CrpaTHrpa<PH.H TIOJibCKoro CłiJiypa npe.r~cTaBJieHa Ha

Ta6JIH~aX (CM. TIOJibCHHi!: TeKCT), f,lle BIIepBbie BBe,lleHa TIOJibCKa.H HOMeHKJiaTypa CJIOeB, OTHOC.HIIJ;a.HC.H K

TIJIOIIJ;a-,li'H OseHTORWHoCKHX rop H Boc1"1D'łHG-EBponeJłcKOi!:

IIJiaT<PopMbl.

Ha OCHOBaHHH 6oraTbiX TIOJibCKHX MaTepHaJIOB,

aB-'I'Opbl yTBep>K,lla!OT, 'łTO paccMaTpHBaHHe

CTpaTH!'pa<t>H-'łeCKOro ropH30HTa Monograptus hercynicus P e r n e r B qeXHH H T!OpHHrHH, KaK KpOBJIH BepXOB CHJiypa,

.HB-JI.HeTC.H owH60'łHbiM. B npo<PHJI.HX CKBa>KHH CesepHoił

H BocTO'IHoi!: lloJihWH rpanTOJIHTOBbii!: KOMnJieKc,

3aJie-raJOm;Hi!: HH>Ke TIO,!IJI.HCKHX CJIOeB, T.e. qeWCKOro.

aHa-JIOra TIWH,liOJibCKHX CJIOeB, CO,llep>KHT MHOrO'łHCJieHHbie

<PopMbi (CHH3Y) Monograptus microdon silesicus

Ja e g er, Monograptus microdon Re i n h. R i c

h-t er, Monograptus unifOTmis P r i b y l H, no scen

sepo.HTHOCTH, Moowgraptus hercynicus Per n e r.

B CB.H3H c 3THMH <PaKTaMH nWH,liOJibCKHe CJIOH lfexHH

MOJIO>Ke JIOXKOBCKHX ropH30HTa Monograptus hercynicus

per ner, CJie,liOBaTeJibHO, MOJIO>Ke JIOXKOBCKHX CJIOeB

(CM. CTpaTHrpa<ł>H'łeCKa.H CXeMa H Ta6JI. V B TIOJibCKOM

TeKCTe).

ABTopbi He pa3,lleJI.HJOT B3rJI.H,lla

r.

Er e p a (1959),

'ITO Monograptus angustidens P f ·i b y l .HBJI.HeTca CH·

HOHHMOM <t>opMbi Monograptus unijOTmis P f ·i .b y l.

VI KONGRES MIĘDZYNARODOWEJ ASOCJACJI DO BAD~

CZWARTORZĘDU - INQUA - INTERNATIONAL QUATERNARY

ASSOCIATION

W SZEROKIEJ TEMATYCE geologieznej doniosłą

pozycję zajmowały zawsze .pro·blemy utworów

czwar-t,OTzędowych. O osadach tych pisze już S. Staszic

w pierwszej rozprawie swego wiekQPO.mnego dzieła

(1815 r.). Widzi on jasno na równinach Polski

"mnóstwo niezmierne granitów, porfirów, gnejsów;

-wszystkie te granity i porfiry są gładkie, otarte;

kamienie te były z gwałtownością niesione i tu skła­

dane; nie ma ich, prócz Szwecji, w żadnym innym

kraju Europy".

Fakt powszechne.go WY&tępowania utwOTów

czwar-torzędowych w Polsce spowodował, że większość

wy-bitnych geologów .polskich (L. Zejszner, J.

Siemi-radzki, J. Lewiński, J. Czarnocki, J. Samsonowicz,

J. Nowak, B. Swiderski. i inni) zajmowała się tym

zagadnieniem. Badania czwartorzędu były głównym

tematem prac przede wszystkim geomorfologów. Na

pierwszy plan wysuwają się tu: S. Lencewicz, M.

Li-manowski, W. Łoziński, S. Pawłowski, E. Romer

i J. Smoleński. Badania ich przebiegały jednocześnie

z pracami prowadzonymi przez nieliczną, ale wybitną

grupę paleobotaników: J. Lilpopa, E.

Niezabitowskie-go, K. Piecha, a przede wszystkim W. Szafera.

Działalność naukowa na polu badań czwartorzędu

znalazła swój WYTaz w kilku ogólnopolskich

kon-ferencjach naukowych poświęconych tym

zagadnie-niom. Z inicjatywy polskich uczonych na między­

narodowym zjeździe geologów w Kopenhadze

w 1928 r. powstała Międzynarodowa Asocjacja do

Badań Czwartorzędu - INQUA - początkowo dla

koordynacji badań czwartorzędu Europy środkowo­

wschodniej i opółnoonej, a w 5 łat później na

wnio-sek pierwszego .przewodniczącego asocjacji V.

Nad-sena Międzynarodowy Kongres Geologiczny na sesji

w Waszyngtonie w 1933 r. zaakceptował światowy

jej charakter. Kongresy INQUA odbywają się cc

cztery lata. Dru~i kongres obradował ·w

Lenin-gradzie i Moskwie w 1932 r., trzeci w Wiedniu

w 1936 r. Po II wojnie światowej odbyły się 2

kon-gresy, a więc w 1953 r. w Rzymie i Pizie oraz

ostat-ni, piąty z kolei, w 1957 r. - w Madrycie i Ba;rce-lonie.

Zorganizowanie asocjacji, żywy w meJ udział

Polaków, był ważnym i:Illjpulsem do rozwoju badań

czwartorzędu w Polsce w latach 1930-1939 oraz po

drugiej wojnie światowej .poczynając od 1945 r.

W ostatnim piętnastoleciu ilość i ogólna objętość

publikacji na tematy związane z czwarto•rzędem

w Polsce jest o około 30% większa niż w okresie

poprzednim, przy czym daje się zaobser.wować

większą konsek.wencję w publikacji wyników.

Rocz-ny plan wydawniczy ostatniego dziesięciolecia to

60 - 80 artykułów o objętości około 1500 stron

dru-ku, ogłaszanych ·przez 40-60 autorów (geologów,

pa-leobotaników, paleozoologów, geo~afów,

gleboznaw-ców, ,prehistoryków, antrQPOlogów oraz

hydrogeolo-gów i gootechników). Pracują oni w <różnych

insty-tucjach naukowych i ;publikują wyniki swych

ba-dań w ;przeszło 30 różnych czasopismach, będących

OTganami poszczególnych instytucji i towa,rzystw

naukowych.

Obok najstarszego czasopisma poświęconego

czwar-torzędowi Polski - "Staruni" wznowionego w 1960 r. pod nazwą "Quaternaria" - na szczególną uwagę zasługuje wydawany od 1954 r. "Przegląd

Perygla-cjalny" (ogółem 10 tomów). Instytut Geologiczny