Ochrona plantacji ekologicznych ziemniaka.

OCHRONA PLANTACJI

OCHRONA PLANTACJI

EKOLOGICZNYCH ZIE

EKOLOGICZNYCH ZIEMNIAKA

NIAKA

dr inż. Tomasz Erlichowski

IHAR, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie erlichowski@ziemniak-bonin.pl

olnictwo ekologiczne w swojej defini-cji oznacza system gospodarowania, który aktywizuje przyrodnicze mecha-nizmy produkcyjne poprzez stosowanie środ-ków naturalnych zapewniających trwałą ży-zność gleb i zdrowotność zwierząt oraz wy-soką jakość biologiczną produktów. Prowa-dzenie takich gospodarstw jest jednak trud-niejsze niż konwencjonalnych. Wynika to z wielu względów i wiąże się ze znacznymi na-kładami robocizny, rezygnacją z nawozów mineralnych i chemicznych środków ochrony roślin, wykorzystaniem nawozów naturalnych i biologicznym zwalczaniem agrofagów.

R

Idea wykorzystania systemów ekologicz-nej uprawy ziemniaka narodziła się w kra-jach uprzemysłowionych, w których wielolet-nia strategia intensyfikacji plonowawielolet-nia oka-zała się drogą donikąd. Intensywne nawoże-nie mineralne i stosowanawoże-nie środków ochrony roślin przy wprowadzaniu do uprawy nowych odmian (mało odpornych na patogeny) pod-niosło wydajność produkcji, ale odbyło się to kosztem:

●

● jakości i biologicznej wartości produktów rolniczych (roślinnych),

● wysokiej energochłonności.

Obecnie w krajach uprzemysłowionych, tam gdzie równowaga w przyrodzie została zachwiana, proponuje się optymalizację, czyli dostosowanie intensywności rolnictwa do warunków siedliskowych. Ta strategia jest realizowana poprzez integrowany system rolnictwa i rolnictwo ekologiczne. Oba te sys-temy muszą się opierać na najnowszych osiągnięciach nauk biologicznych i

wymaga-ją dobrego gruntownego wykształcenia rolni-czego, znajomości patogenów oraz zagad-nień ekonomicznych. I nie jest to bynajmniej kojarzony błędnie powrót do rolnictwa eks-tensywnego i natury (Marks 2004).

Rolnictwo ekologiczne w ostatnich latach w Europie, także w Polsce, rozwija się dyna-micznie wraz ze wzrostem zamożności spo-łeczeństw i „modą” na zdrową żywność (Szy-mona 2008). W porównaniu z krajami przo-dującymi pod tym względem, jak Włochy, Hiszpania, Wielka Brytania, Austria, Niemcy i Francja, pozycja Polski obecnie nie jest naj-gorsza. O ile jeszcze w 1999 roku mieliśmy tylko 11 tys. ha upraw ekologicznych (0,06% powierzchni UR), o tyle w 2007 stanowiły one już prawie 286 tys. (1,94% pow. UR). Ekologiczną uprawą roślin zajmuje się dziś w Polsce prawie 12 tys. gospodarstw, co sta-nowi około 0,5% wszystkich gospodarstw rolnych (Szymona 2008, Willer 2008). Ale powierzchnia uprawy ziemniaków ekologicz-nych wynosiła u nas w 2006 roku około 1500 ha, podczas gdy w Niemczech wynosiła aż 7600 ha (GIJHAR-S 2007; Neuhoff, Sufyan 2008).

Ziemniak jest w uprawie gatunkiem dość trudnym, a w produkcji ekologicznej wręcz uciążliwym. Powierzchnia jego uprawy w go-spodarstwach konwencjonalnych znacznie zmalała (poniżej 5% struktury zasiewów), w rolnictwie ekologicznym także nie cieszy się on zbytnią popularnością. Jest wiele przy-czyn, główna to niska efektywność ekono-miczna (wysokie koszty produkcji i wysokie ryzyko, jeśli chodzi o uzyskanie plonu dobrej jakości), liczne uszkodzenia przez szkodniki oraz niskie plony wskutek porażenia przez

zarazę ziemniaka (Kostiw, Tyburski 2004; Nowacki 2007). Jednakże według Chotkow-skiego (2006) ziemniaki nadają się do upra-wy ekologicznej i powinny się w niej znajdo-wać, stanowiąc cenny komponent płodo-zmianów (dobre wykorzystanie nawozów na-turalnych i odchwaszczenie plantacji), a niż-sze plony rekompensuje wyższa cena pro-duktu.

Do widocznych wad bulw obniżających ja-kość plonu handlowego należą: zdrobnienie, niekształtność, silne spękania, zazielenienia, uszkodzenia mechaniczne, uszkodzenia przez szkodniki glebowe oraz choroby. W konwencjonalnym i integrowanym systemie uprawy ziemniaków, gdzie ochrona polega na stosowaniu środków chemicznych, utrzy-manie plantacji wolnej od chwastów, chorób i szkodników nie jest problemem. O wiele go-rzej wygląda sytuacja w produkcji ekologicz-nej, w której wykorzystanie środków che-micznej ochrony jest zabronione lub ograni-czone. Do głównych agrofagów powodują-cych największe straty plonu i jakości bulw na plantacjach ekologicznych należą: Phyto-phthora infestans, grzyb wywołujący zarazę ziemniaka, Leptinotarsa decemlineata Say – stonka ziemniaczana oraz szkodniki glebo-we, do których zaliczamy drutowce (larwy Elateridae z rodzaju Agriotes spp.), pędraki (larwy Scarabeidae) i gąsienice rolnic (Agro-tinae). Celem pracy jest wykazanie możliwo-ści ograniczenia strat powodowanych przez szkodniki na ekologicznych plantacjach ziemniaka z wykorzystaniem niechemicz-nych metod zwalczania.

Rolnictwo ekologiczne

w świetle przepisów prawnych

W Polsce podstawy prawne rolnictwa ekolo-gicznego reguluje ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. 2004 Nr 93 poz. 897 i 898), w której ustalono środki ochrony roślin możliwe do stosowania oraz zespół wymagań z zakresu rolnictwa ekologicznego oparty na wymaganiach czte-rech unijnych aktów prawnych: rozporządze-nia Rady [WE] nr 834/2007 z drozporządze-nia 28 czerw-ca 2007 roku w sprawie produkcji ekologicz-nej i znakowania produktów ekologicznych, uchylającego rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 (Dz. Urz. UE.L 2007 Nr 189 poz. 1, ze zm.), oraz trzech innych ważnych

rozpo-rządzeń Komisji WE, które nasz kraj musi re-spektować po akcesji z UE.

Jednostką organizacyjną kwalifikującą środki ochrony roślin do stosowania w rolnic-twie ekologicznym oraz prowadzącą wykaz tych środków jest Instytut Ochrony Roślin -PIB w Poznaniu. Na stronie internetowej In-stytutu znajduje się zawsze aktualny wykaz środków dopuszczonych (zezwoleniem) do stosowania w rolnictwie ekologicznym. Spo-śród 32 środków zakwalifikowanych (na dzień 12.01.2009) do stosowania w rolnic-twie ekologicznym tylko 10 jest zarejestrowa-nych do ochrony upraw rolniczych. Mała licz-ba środków dla upraw rolniczych wiąże się z tym, że plantacje ekologiczne w naszym kra-ju to głównie uprawy owoców, warzyw i ziół. Wkrótce połowa z zarejestrowanych środków (17 z 32) zostanie wycofana ze stosowania w Polsce głównie z przyczyn proceduralnych (niewpisanie substancji aktywnej do Załącz-nika 1 Dyrektywy 91/414 lub zakończenie ważności rejestracji). Dlatego, ze względu na zapotrzebowanie rynku na te preparaty, IOR przygotował dla 13 środków derogacje (cza-sowe utrzymanie na rynku) do 30 czerwca 2010 r., pozytywnie rozpatrzone przez Komi-sję Europejską (Matyjaszczyk 2008).

Żaden środek znajdujący się na aktualnej liście nie jest insektycydem zarejestrowanym do ochrony ziemniaka przed szkodnikami (rejestrację stracił używany do 2003 roku Novodor 02 SC oparty na Bacillus thurin-giensis subsp. tenebrionis, który mógł być stosowany do zwalczania stonki ziemniacza-nej). Podawany często błędnie w literaturze popularnonaukowej Spruzit DP lub EC (do zwalczania stonki) na bazie pyretryny natu-ralnej (wyciąg ze złocienia dalmatyńskiego) również nie ma rejestracji w uprawach ekolo-gicznych ziemniaka, lecz tylko w systemach ochrony konwencjonalnej i integrowanej.

W wypadku szkodników glebowych (dru-towce, pędraki, gąsienice rolnic) sytuacja jest jeszcze bardziej niepokojąca, gdyż do zwalczania ich w uprawach ekologicznych ziemniaka nie były i nie są obecnie dostępne żadne środki. Można zatem powiedzieć, że możliwości ochrony upraw ekologicznych ziemniaka przed szkodnikami są bardzo ograniczone. Prowadzi się obecnie w kraju prace i projekty zmierzające do wypełnienia tej luki i umożliwienia dostępu do

zarejestro-wanych środków. Dla porównania, w innych krajach UE są zarejestrowane do zwalczania szkodników na plantacjach ekologicznych środki (substancje aktywne) oparte na bazie ekstraktów z roślin: miodli indyjskiej (azady-rachtyna – handlowe nazwy Neem oil, Ne-emec, NeemAzal-T/S, Neem-cake, Neemex) i złocienia dalmatyńskiego (pyretryna natu-ralna – nazwa handlowa Pyrethrum FS) jako naturalne insektycydy.

Ograniczenie uszkodzeń i zwalczanie szkodników glebowych na plantacjach ekologicznych ziemniaka

Drutowce (larwy Elateridae) wgryzają się do bulw ziemniaka, pozostawiając małe okrągłe otwory (śr. ok. 2 mm) na powierzchni. Na przekroju widoczne są wyraźne korytarze że-rowe, zanieczyszczone ziemią i wydalinami. Pędraki (larwy Scarabeidae) i gąsienice rol-nic (Agrotinae), wgryzając się do bulw, two-rzą rozległe jamy żerowe i zniszczenia znacznej powierzchni skórki. Ziemniaki takie mają niską jakość i są nieatrakcyjne w obro-cie detalicznym. Ponadto bulwy uszkodzone są wtórnie porażane przez choroby grzybo-we.

Szkody powodowane przez drutowce są trudne do przewidzenia, ponieważ istotny wpływ na liczebność larw na polu i ich żero-wanie mają: warunki siedliska, wilgotność i układ warunków termicznych, płodozmian, uprawa roli, melioracje, odczyn gleby, nawo-żenie organiczne i naturalne, czynniki ogra-niczające (grzyby i nicienie owadobójcze, drapieżcy).

Na plantacjach ekologicznych ziemniaka, gdzie jest zakaz stosowania środków che-micznych, zwalczanie szkodników glebo-wych ogranicza się do wykorzystania metod agrotechnicznych, hodowlanych i biologicz-nych.

W uprawie ekologicznej przed przystąpie-niem do uprawy ziemniaków należy zawsze sprawdzić zasiedlenie gleb przez larwy, któ-re mają istotny wpływ na późniejszy stan po-rażenia. Jeśli metodą odkrywek glebowych lub pułapek przynętowych stwierdzi się ok. 100 tys. larw na 1 ha, porażenie bulw może wynieść od 20 do 80% potencjalnego plonu (Parker 1994). Autorzy niemieccy Schepl i Paffrath (2004) uważają, że próg szkodliwo-ści na plantacjach ekologicznych wynosi 6

larw Elateridae na 1 m2 _{pola. Ważna jest}

tak-że charakterystyka i historia pola, ponieważ dostarcza ona cennych informacji na temat zgęszczenia populacji szkodników.

Najważniejszym wskaźnikiem licznej obecności drutowców jest długość uprawy traw lub wieloletnich motylkowych w płodo-zmianie (tu występują korzystne dla larw czynniki fizykochemiczne gleb – wilgotność i zagęszczenie). Im dłuższa uprawa w mo-no-kulturze lub ugorowanie pól (namnażanie szkodników), tym większe skutki później-szych uszkodzeń bulw. Z czynników abio-tycznych wpływ na liczebność larw Elateri-dae ma nachylenie pól. Wystawa południowa i wschodnia oznacza silniejsze zasiedlenie niż północna i zachodnia (Parker, Howard 2001). Na liczebność drutowców duży wpływ ma zachwaszczenie pól, szczególnie perzem (Elymus regens), natomiast występowanie rolnic jest silnie uzależnione od chwastów kwitnących (komosa, ostrożeń, żółtlica). Dla-tego na plantacje ekologiczne należy wybie-rać stanowiska dobrze odchwaszczone i nie-licznie zasiedlone przez larwy. W razie duże-go nasilenia szkodników najrozsądniej jest zrezygnować z uprawy ekologicznej na tym stanowisku.

W literaturze można znaleźć sprzeczne wyniki dotyczące szkód na glebach lekkich i cięższych, zależy to głównie od warunków wilgotnościowych i zasiedlających je gatun-ków. Generalnie większe straty notuje się na glebach cięższych niż lekkich, ponieważ lar-wy unikają gleb bardzo suchych. Należy tu jednak dodać, że na glebach lekkich nawad-nianych (deszczowanych) uszkodzenia bulw są o 50% mniejsze niż na nienawadnianych (Schepl, Paffrath 2004; obserwacje własne).

Na rozprzestrzenianie się szkodników ma także wpływ powierzchnia pola. Ziemniaki z pól małych (do 0,5 ha) są z reguły bardziej podatne na uszkodzenia przez szkodniki gle-bowe niż z pól o dużej powierzchni. Przyczy-na tkwi w rozwoju szkodnika. Drutowce pierwszych 3 stadiów rozwojowych grupują się głównie przy brzegu plantacji i jest to ści-śle związane ze składaniem tam jaj przez samice oraz małą aktywnością ruchową larw. W starszych stadiach rozwoju ruchli-wość larw wzrasta, a ich skupiskoruchli-wość ma-leje, bo kierują się wtedy rozmieszczeniem

przypadkowym, uzależnionym od wilgotności podłoża.

Zaobserwowano także, że przebieg u-sz-kodzeń bulw na plantacjach ekologicznych ma swój rozkład czasowy i niezależnie od wielkości populacji Agriotes spp. na polu uszkodzenie bulw w drugiej połowie sierpnia wzrasta; odpowiada to okresowi 12-16 tygo-dni od posadzenia. W dwuletnich badaniach niemieckich przyspieszenie terminu zbioru o 4 tygodnie ograniczyło uszkodzenie bulw o 31% w 2002 roku i aż o 64% w 2003 (Schepl, Paffrath 2004). Z biologii Elateridae wiemy, że larwy mają 2 fazy aktywności: ma-rzec-maj i sierpień-wrzesień oraz że faza druga jest często przyczyną dużej obniżki ja-kości bulw (Gratwick 1989). Jednym z czyn-ników ograniczających szkody jest więc wczesne sadzenie ziemniaków (najlepiej od-mian bardzo wczesnych) i wczesny ich zbiór, jednak po wykształceniu się dojrzałej skórki.

W wypadku gleb zasiedlonych przez szkodniki w normalnych warunkach agro-technicznych przy intensywnej uprawie roli (częste orki, podorywki, spulchnianie) popu-lacja drutowców i pędraków szybko maleje. Przyczyną jest wysuszanie wyorywanych larw, mechaniczne ich uszkadzanie oraz wy-jadanie przez ptactwo. Zaleca się w upra-wie roli na plantacji ekologicznej wstępny rozkład resztek pożniwnych – gruberem lub talerzo-waniem przed właściwą orką – oraz unikanie uprawek uproszczonych (np. bez podorywa-nia, uprawa bezpłużna).

Bardzo ważnym czynnikiem ograniczają-cym liczebność larw w uprawie ekologicznej jest płodozmian. Rośliny takie jak len, groch, gorczyca i inne krzyżowe są mniej podatne na uszkodzenia, a ponadto wydzielają przez system korzeniowy do gleby związki nega-tywnie wpływające na rozwój owadów (alle-lopatia chemiczna) (Leszczyńska 2008). Bar-dzo wskazana jest gorczyca biała (rośliny krzyżowe) jako nawóz zielony, gdyż wydziela tzw. metabolity wtórne (glukozynolany), które w trakcie hydrolizy rozpadają się na tiocyja-niany ograniczające rozwój drutowców (McCafrey i in. 1995). Nawożenie organiczne (obornik, kompost) sprzyja licznemu wystę-powaniu szkodników. Zaleca się stosowanie dobrze rozłożonego obornika i przyorywanie go jesienią zamiast wiosną pod orkę wiosen-ną (kiedy obserwuje się większe

uszkodze-nie bulw). W uprawie ekologicznej można też zrezygnować z obornika na korzyść nawo-zów zielonych – żyta, rzepy, rzodkwi, wyki, gorczycy (Schepl, Paffrath 2004).

Jedną z metod przyczyniających się do ograniczenia uszkodzeń bulw, a tym samym podnoszącą jakość plonu, może być metoda hodowlana, czyli wykorzystanie naturalnej odporności odmian (jako poszczególnych genotypów ziemniaka) na żerowanie larw Elateridae (Neuchoff i in. 2007; Schepl, Paf-frath 2004). Podatność bulw na uszkodzenia przez drutowce jest związana głównie z za-wartością glikoalkaloidów (TGA). Glikoalka-loidy są substancjami naturalnymi występu-jącymi w roślinach z rodziny psian-kowatych Solanaceae, pełniąc w nich funkcję jednego z wieloskładnikowych mechanizmów odpor-ności na szkodniki i choroby. W bulwach ziemniaka występują głównie α-solanina (około 40%) i α-chakonina (około 60%). Im wyższa zawartość glikoalkaloidów, tym od-miana jest bardziej odporna na uszkodzenia (Olsson, Jonasson 1995).

Biorąc pod uwagę zawartość TGA jako czynnika wpływającego na odporność bulw na uszkodzenia przez drutowce, wyróżniono w wielu badaniach odmiany ziemniaka mniej lub bardziej wrażliwe. W Wielkiej Brytanii z 7 badanych odmian Cara okazała się podatna, a Pentland Dell i Maris Piper odporne na uszkodzenia (Parker 1999). W Szwecji po-datne na żerowanie A. obscurus były odmia-ny Rosamunda i Maris Bard, natomiast od-porne Silla i Ulster Chieftain (Jonasson, Ols-son 1994). W Szkocji do charakterystyki agrotechnicznej odmian zaczęto ostatnio do-dawać cechy, które mówią o ich podatności polowej na szkodniki glebowe (drutowce). Jako podatne na uszkodzenia wymienia się tam odmiany Maris Peer, Marfona i Rooster, średnio podatne to Maris Piper, King Ed-ward, Nadine i Harmony (Johnson i in. 2008).

Według Kwona i innych (1999) oprócz gli-koalkaloidów na podatność odmian ziemnia-ka na uszkodzenia bulw przez Selatosomus puncticollis mają także wpływ fizyczne me-chanizmy obronne roślin, tj. barwa skórki oraz twardość wiązek przewodzących. Cyto-wany autor wśród 50 badanych odmian jako bardzo odporne wymienia: Anco (12,3% uszkodzonych bulw), Alamo (1,1%),

Sieglin-de (3,7%), Shinyuseo (14,7%), Spunta (5,9%), do bardzo podatnych zalicza nato-miast Shepody (80,9% uszkodzonych bulw), Penobscot (82,6%) i Red Pontiak (96,5%). W doświadczeniach poletkowych w Niem-czech na plantacjach ekologicznych ziemnia-ka z 6 badanych odmian najwyższe straty spowodowane żerowaniem larw odnotowano u odmiany Princess (27% uszkodzonych bulw), a najniższe u odmiany Nicola (12,7%) (Neuchoff i in. 2007).

Takie same badania przeprowadzone w latach 2003-2006 w IHAR w Boninie, na 10 odmianach, wykazały, że nasze rodzime ge-notypy też różnią się pod względem

podat-ności na uszkodzenia przez drutowce (Erli-chowski 2007). Największe uszkodzenia stwierdzono u odmiany Vitara – 28,7% (tab. 1). Można ją zatem uznać za bardzo podat-ną. Istotnie niższy, ale wciąż wysoki procent uszkodzeń stwierdzono u odmian Bard, De-nar, Mila, Bryza i Aksamitka (w zakresie 19,8-22,4%). Tę grupę można zaliczyć do podatnych. Średnio podatna okazała się od-miana Żagiel. W najmniejszym procencie lar-wy Elateridae uszkadzały bullar-wy odmian skrobiowych, tj. Koga (1,5) i Pasja Pomorska (1,6), można je więc określić jako odporne na żerowanie drutowców.

Tabela 1

Uszkodzenie (%) bulw 10 odmian ziemniaka przez drutowce Bonin, 2003-2006

Odmiana Rok badań Średnia z lat

2003-2006 2003 2004 2005 2006 Bard 25,4 21,5 22,3 19,7 22,2 b* Denar 26,1 23,2 20,1 17,8 21,8 b Aksamitka 22,2 19,8 20,3 16,9 19,8 b Vitara 32,3 28,7 31,4 20,1 28,7 a Mila 23,8 24,4 22,1 19,3 22,4 b Żagiel 16,3 14,4 13,7 10,7 13,6 c Bryza 27,7 24,6 23,1 12,4 21,9 b Pasja Pomorska 2,0 1,6 1,5 1,3 1,6 e Neptun 5,0 4,3 3,3 2,6 3,8 d Koga 2,3 1,8 1,5 0,9 1,5 e NIR0,05 3,39

* wartości oznaczone tą samą literą nie różnią się istotnie (test Tukeya; p ≤ 0,05)

W ostatnim czasie metoda biologicznego zwalczania nabiera coraz większego prak-tycznego znaczenia nie tylko w uprawach ekologicznych. Główną rolę w zmniejszaniu populacji larw i postaci dorosłych Elateridae odgrywają jednak występujące w glebie en-tomopatogeniczne grzyby, takie jak: Beau-veria bassiana czy Metarhizium anisopliae (Miętkiewski i in. 1998; Kabaluk i in. 2005). W mniejszym stopniu czynnikiem ogranicza-jącym mogą być entomopatogeniczne nicie-nie Steinernema feltiae i Heterorhabditis me-gidis (Toba i in. 1983, Bednarek 1997, Igna-towicz i in. 1998).

Kabaluk i inni (2005) wykazali wysoką skuteczność grzyba M. anisopliae w biolo-gicznym zwalczaniu larw i chrząszczy Agrio-tes obscurus i A. lineatus. W optymalnej dla

grzyba temperaturze (+18o_{C) śmiertelność}

larw w badaniach laboratoryjnych była wyso-ka i wynosiła 60-70%. Ten sam grzyb w wa-runkach laboratoryjnych powodował 100- -procentową śmiertelność postaci dorosłych wymienionych wcześniej gatunków. W wa-runkach polowych śmiertelność larw była niższa, na poziomie 25%, a ograniczenie uszkodzeń bulw spadło o 30% w stosunku do kontroli. W badaniach polowych w stanie Wirginia (USA) nie stwierdzono istotnych różnic w uszkadzaniu bulw ziemniaka mię-dzy kombinacjami, na których stosowano (w formie oprysku gleby) nicienie H. megidis i S. feltiaea oraz grzyb B. bassiana, a kombi-nacją kontrolną (Kuchar i in. 2003). Badania nad środkami biologicznymi możliwymi do wykorzystania w rolnictwie wciąż jednak

trwają, aby uzyskać satysfakcjonującą sku-teczność ich działania w warunkach polo-wych.

Literatura

1. Bednarek A. 1997. The agricultural system complex

factor effect the population of entomopathogenic nem-atodes (Rhabditida: Steinernematidae) in the soil. – IOBC/WPRS Bull. 24(4): 155-161; 2. Chotkowski J.

2006. Rozwój produkcji i rynku żywności ekologicznej

na przykładzie ziemniaków. – Zesz. Nauk. AR Wroc. Rolnictwo LXXXVII 540:119-124; 3. Erlichowski T.

2007. Skład gatunkowy, szkodliwość i zwalczanie

dru-towców (Coleoptera: Elateridae) w uprawie ziemniaka. Rozpr. dokt. IHAR ZNiOZ Bonin: 94 s.; 4. Gratwick M.

1989. Potato Pests. MAFF Reference Book 187.

Lon-don HMSO: 104 s.; 5. Ignatowicz S., Miętkiewski R.,

Pezowicz E. 1998. Compatibility of botanical

insect-icides with entomopathogenic fungi and entomogen-ous nematodes. – IOBC/WPRS Bull. 21(4): 9-13; 6.

Johnson S., Anderson E., Dawson G., W. Griffiths. 2008. Varietals susceptibility of potatoes to wireworm

herbivory. – Agric. Forest Ent. 10 (2): 167- -174;

7. Jonasson T., Olsson K. 1994. The influence of

gli-coalkaloids, chlorogenic acid and sugars on the sus-ceptibility of potato tubers to wireworm damage. – Potato Res. 37, 2: 205-216; 8. Kabaluk T., Goettel M.,

Duke.S., Vernon R. 2005. Metarhizium anisoplie as a

biological control for wireworms and a report of some other naturally-occuring parasites. – IOBC/WPRS Bull. 28 (2): 109-115; 9. Kostiw M., Tyburski J. 2004. Ochrona ziemniaka w rolnictwie ekologicznym. – Post. Nauk Rol. 4: 97-112; 10. Kuhar T., Speese J.,

Whalen J., Alvares J., Alokhin A., Ghidiu G., Spell-man M. 2003. Current status of insecticidal control of

wireworms in potatoes. – Pesticide Outlook: 265-267;

11. Kwon M., Hahm Y. I., Shin K. Y., Ahn Y. J. 1999.

Evaluation of various potato cultivars for resistance to wireworms (Coleoptera: Elateridae). – Am. J. Potato Res. 76: 317-319; 12. Leszczyńska D. 2008. Waż-ność zjawiska allelopatii w ekologii rolniczej. – Wieś Jutra 6-7: 37; 13. Marks N. 2004. Efekty ekologicznej i integrowanej produkcji ziemniaków. – Wieś Jutra 2 (67): 34-36; 14. Matyjaszczyk E. 2008. Kwalifikowanie środków ochrony roślin do stosowania w rolnictwie

ekologicznym w Polsce. [W:] Poszukiwanie nowych rozwiązań w ochronie upraw ekologicznych. Red. E. Matyjaszczyk. IOR Poznań: 38-47; 15. McCafferey J.,

Wiliams L., Borek V., Brown P., Morra M. 1995.

Tox-icity of ionic thiocyanate-almended soil to the wire-worms Limonius californicus (Col., Elateridae). – J. Econ. Ent. 88: 793-797; 16. Miętkiewski R.,

Dzię-gielewska M., Janowicz K. 1998. Entomopathogenic

fungi isolated in the vicinity of Szczecin. – Acta Mycol. 33(1): 123-130; 17. Neuhoff D., Christen Ch.,

Paf-frath A., Schepl U. 2007. Approaches to wireworm

control in Organic Potato Production. – IOBC/WPRS Bull. 30 (1): 65-68; 18. Neuhoff D., Sufyan M. 2008. Potentials for wireworm control in Organic Farming. [W:] EAPR Conf. 6-10 July 2008. Abstr. Braşov, Roma-nia: 297; 19. Nowacki W. 2007. Plon handlowy i straty ziemniaka jadalnego uprawianego w systemie ekolo-gicznym i integrowanym. – J. Res. Agric. Eng. 52 (4): 5-9; 20. Olsson K., Jonasson T. 1995. Genotypic dif-ferences in susceptibility to wireworm attack in potato. Mechanisms and implications for plant breeding. – Plant Breed. 114: 66-69; 21. Parker W. E. 1994. Eval-uation of the use of food baits for detecting wireworms (Agriotes spp., Coleoptera: Elateridae) in fields inten-ded for arable crop production. – Crop Prot. 13, 4: 271-276; 22. Parker W. E. 1999. Wireworm, an old prob-lem resurfaces. – Potato Rev. 9: 10-12; 23. Raport o

stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce 2005-2006. GIJHAR-S Warszawa 2007: 61;

24. Schepl U., Paffrath A. 2004. Strategien zur

Drah-twurmregulierung im Ökologischen Kartoffelanbau. Landwirtchaftskammer NRW, Bonn: 62 s.; 25. Sufyan

M., Neuhoff D., Furlan L. 2007. Investigations on click

beetles using pheromone traps. – IOBC/WPRS Bull. 30 (1): 83-87; 26. Szymona J. 2008. Światowe ten-dencje w rozwoju rolnictwa ekologicznego. [W:] Poszu-kiwanie nowych rozwiązań w ochronie upraw ekolo-gicznych. Red. E. Matyjaszczyk. IOR Poznań: 15-20;

27. Toba H., Lindgren J., Turner J., Vail P. 1983.

Susceptibility of the Colorado beetle and wireworms to Steinernema feltiae and S. glaseri. – J. Nematology 15: 597-601; 28. Willer H., Youssefi M. Sorensen G.

2008. The Word of Organic Agriculture. Statistics and

Emerging Trends. IFOAM and FIBL, Bonn Germany [www.organic-world.net]