• Nie Znaleziono Wyników

Kurs walutowy a struktura wymiany oraz produkcji krajowej

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Kurs walutowy a struktura wymiany oraz produkcji krajowej"

Copied!
22
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA OECONOMICA 98, 1989

W i t o l d K u c h o w i c z ’

KURS W ALU TOW Y A STRUKTURA W YM IANY ORAZ PRODUKCJI K R A JO W E J

I

O p raco w an ie nin iejsze pośw ięcone jest analizie zw iązków ja k ie za-chodzą m iędzy poziom em i zm ianam i poziom u k u rsu w alu to w eg o a stru k tu rą i zm ianam i stru k tu ry w y m ian y h an d lo w ej z zag ran icą i p ro -dukcji k rajo w ej.

Przez k u rs w a lu to w y będę rozum iał cenę w a lu ty k rajo w e j w y ra ż o ną w w alucie obcej. T akie lub od w ro tn e o k reśle n ie k u rsu w a lu to w e -go jest k w e stią czysto um ow ną, a w p ra k ty c e sto so w an e są obydw a rozw iązania. W iększość o k reśle ń w teorii k u rsu w alu to w e g o odnosi się jed n a k w ła śn ie do w a lu ty k rajo w e j — tak ie term in y ja k a p re c ja cja, d ep re cja cja, nad czy po d w arto ścio w o ść dotyczą zm ian w ilości w a -lu ty obcej płaco n ej -lub o trzy m y w an ej za jed n o stk ę w a -lu ty k rajo w ej.

Zw iązki m iędzy k ursem a stru k tu rą w ym iany i pro d u k cji zostaną om ów ione k o lejn o przy założeniu różnych sy stem ów ku rso w y ch . J e d -n ą z m ożliw ych k lasy fik a cji ty ch sy stem ów je s t podział -na w yłączo-ny, og ran iczo n y i p e łn y m echanizm działania k u rs u 1. K urs w alu to w y je s t tu u ję ty nie jak o w y izolow ana k a te g o ria ekonom iczna w łaściw a ry n kow i w alutow em u, ale jak o in te g ra ln y elem en t całego sy stem u k ie ro w an ia i zarząd zan ia gospodarką. W k lasy fik a cji te j pojęcie ogran iczo -nego m echanizm u działania k u rsu jest niezw y k le szerokie, o bejm uje bow iem całą gam ę różnorodnych system ów p o śred n ich m iędzy w y łą -czonym a pełnym m echanizm em kursow ym . M ożna w ięc m ów ić o róż-n ych stopróż-niach ograróż-niczoróż-ności kursu. Dla p o trzeb róż-n iróż-n iejszej aróż-n a lizy p o staram się to p o jęc ie zdezagregow ać p rec y z u ją c b ard ziej

szczegóło-* Mgr, starszy asystent w Instytucie Ekonomii Politycznej UŁ.

‘ Zob. J. W e s o ł o w s k i , Kurs walut у w gospodarce socja listycz n ej, W arsza-wa 1975, s. 26— 27.

(2)

w e założenia dotyczące sposobu funk cjo n o w an ia i o ddziaływ ania k u r-su w alutow ego.

W sto su n k u do problem u zm ian cen w ek sp o rcie i im porcie w o p ra -cow aniu p rzy jm u ję tzw. założenie m ałego kraju. O znacza to, że ceny ry n k u św iatow ego w y ra ż o n e w w alucie obcej m ają c h a ra k te r egzoge- niczny i d a n y k raj nie m a na nie w pływ u. Zm iana k u rsu nie p o w odu-je w ięc zm ian cen w y ra ż o n y ch w w alu cie obcej. Inaczej m ów iąc za-kładam , że d any k ra j nie je s t w y sp e cja liz o w a n y ani w eksporcie, ani w im porcie i w obu przy p ad k ach jego udział w h andlu św iatow ym jest niew ielki. Założenie to, jak sądzę, jest praw d ziw e dla zd ecydow anej w iększości k ra jó w 2. Je śli w ięc m ów ię o cenotw órczym działaniu k u r-su m am na m yśli zaw sze w pływ n a ceny w e w n ętrzn e dóbr eksporto- w alnych, im p ortow alnych i z a stęp u ją c y c h im port.

II

D okładniejsza analiza sy stem u w yłączo n eg o m echanizm u k u rso w e go je s t bezcelow a. R ozw iązanie tak ie oznacza bow iem sy tu a cję, w k tó -rej k u rs w a lu to w y jak o rea ln a k a te g o ria ekonom iczna p rak ty c zn ie nie istnieje. Pełni on w tym system ie jed y n ie fu nkcję a g re g a c y jn ą , będąc raczej przelicznikiem w alutow ym niż k u rse m — um ożliw ia ok reślan ie w tych sam ych jed n o stk a ch (dla celów e w id en cy jn o -staty sty czn y ch ) w ielkości, k tó re w h andlu zagranicznym w y ra ż a n e są w różnych w a lutach. Z adne zw iązki m iędzy takim przelicznikiem a stru k tu rą w y m ia -n y i p ro dukcji -nie w y stęp u ją. T aki c h a ra k te r k u rsu w alu to w eg o w y -n i-ka ze specyficznego pojm ow ania roli h andlu zagranicznego, k tó ry ogranicza się do ek sp o rtu n ad w yżek i im portu to w a ró w niem ożliw ych do w y tw o rzen ia w k raju . System taki w sw ej czystej postaci oznacza całkow ite odizolow anie gospodarki k rajo w ej od w aru n k ó w z e w n ę trz -nych.

III

O g ran iczo n y m echanizm działania k u rsu w alutow ego oznacza, że k u rs pełni sw oje trz y podstaw ow e funkcje, tj. funkcję inform acyjną,

2 Jest ono ostatnio dość często przyjm ow ane w literaturze przedmiotu. Zob. np. K. W. C l e m e n t s , D evaluation in an Empirical General Equilibrium Model,

[w:] The Economics oi Exchange Rates, ed. J. A. Frenkel, H. G. Johnson, Reading M ass. 1978, s 197— 199; J. S c h r ö d e r , Comm en t on Connoly, [w:] Recent Issues in the Theory ol Flexible Exchange Rates, ed. E. C laassen, P. Salin, Amsterdam 1983, s. 145.

(3)

d y stry b u c y jn ą i a g re g a c y jn ą 3, ale tylko w odniesieniu do k rajo w y c h je d n o ste k gospodarczych. Innym i słow y k u rs ten w p ływ a na w yniki finansow e p rzedsiębiorstw , określa opłacalność pro d u k cji i w ym iany z zagranicą, stanow i g ran ic ę efektyw ności. O znacza to jednocześnie p rzy ję cie założenia o znacznej sam odzielności jed n o ste k g o sp o d a r-czych, a w ięc że poszczególne p rzed sięb io rstw a m ogą (mają praw o), ale i chcą (działają na nie w y sta rc z a ją c o silne bodźce) w y k o rz y sty -w ać inform acje d o sta rc za n e przez k urs -w aluto-w y do podejm o-w ania sam odzielnych d ecy zji4. Z akładam przy tym w stęp n ie (na dalszych stro n ach zw ery fik u ję to założenie), że tak ie a k ty w n e o d działyw anie k u rsu je s t w pew nej m ierze niezależne od teg o czy jest to k u rs re a ln y czy lnie oraz czy i w jakim zak resie o ddziałuje celnotw órczo lna k ra -jow e ceny w e k sp o rcie i im porcie. Są to e le m e n ty dodatkow e, k tó re m odyfikują sposób i zakres o d działyw ania k u rsu w alutow ego, ale nie m ają c h a ra k te ru d ecydującego. N a p o dstaw ie tych w łaśnie elem entów przeprow adzam niżej d ez ag re g ację ograniczonego m echanizm u dzia-łan ia k u rsu w alutow ego.

C h a ra k te ry sty c z n ą cechą k u rsu o g raniczonego jest to, iż jeg o w y -sokość, ja k rów nież zm iany jego poziom u o k reśla n e są d ecy zją w ładzy gospodarczej. Sam ten fak t nie w yklucza jednak, m oim zdaniem , re a lności poziom u kursu, chociaż niew ątp liw ie znacznie u tru d n ia jej u trz y -m anie.

W ram ach m echanizm u ograniczonego działania k u rsu m ożliw e jest tak że stosow anie sy stem u k u rsó w zróżnicow anych, przy czym różnico-w an ie to może d o konyróżnico-w ać się na podstaróżnico-w ie różnych k ry te rió różnico-w (sys-tem te n om aw iam niżej).

O statnim ele m en te m istotnym dla m echanizm u k u rso w eg o jest zak res zw iązzaków m iędzy zak ursem a różnym i pozycjam i bilansu p łatn ic z e -go. W teo rii k u rs og ran iczo n y najczęściej łączy się z k ształtow aniem się o b rotów to w aro w y ch lub rach u n k u bieżącego. O znacza to p rz y j-m ow anie założenia albo o n iew y stęp o w an iu autonoj-m icznych obrotów kap itało w y ch , albo o ich pełnym w zajem nym zrów now ażeniu. N ieza-leżnie od tego, że takie założenie znacznie upraszcza an alizę jest ono, ja k sądzę, w znacznej m ierze uzasadnione, tym b ardziej im bardziej og ran iczo n y c h a ra k te r m a m echanizm d zia łan ia kursu, a w ięc im sła b -sze i m niej bezp o śred n ie są zw iązki gospodarki danego k ra ju z g o spo-d a rk ą św iatow ą. W tak ic h w a ru n k a ch k ursem teo re ty c z n ie po p raw n y m

3 Są to funkcje najczęściej w ym ieniane przez autorów i najpow szechniej akcep-tow ane. W ynikają z ujm owania kursu w alu akcep-tow ego jako specyficznej ceny. Zob. М. К u 1 c z y s к i, Kurs w a lu t o w y w s y s te m i e kierowania handlem zagranicznym , W arszaw a 1979, s. 26— 34.

(4)

jest k u rs rów now ażący bilans h a n d lo w y 5, podczas gdy p rzy jm u ją c z a -łożenie o w y stęp o w a n iu i niezró w n o w ażen iu autonom icznych obrotów k ap itało w y ch k u rs w alu to w y w inien zapew niać ró w now agę bilansu płatniczego.

Dowodzi się tego na p o dstaw ie n a stęp u jąc e g o rozum ow ania: s z e re -gu jąc to w a ry w ek sp o rcie w edług w zrastający ch , a w im porcie wg m alejący ch k u rsó w w ynikow ych, przy danych ilościach arty k u łó w b ę dących przedm iotem obrotu, m ożna w y k reślić krzyw e e k sp o rtu i im -portu:

Rys. 1

Punkt przecięcia się k rzy w y ch w yznacza poziom k u rsu w alutow ego (OK) zap ew n iając y rów now agę bilan su handlow ego, a jednocześnie m ak sy m alizację korzyści z w ym iany zag ran iczn ej (pole DBC, otw arte u góry).

W zw iązku z pow yższym i uw agam i d e z ag re g ac ję system u o g ra n iczonego działania k u rsu m ożna przep ro w ad zić o p ierają c się na n a s tę -pu jąc y c h k ry te ria c h : 1) realn o ść k u rsu w alutow ego, 2) zakres ceno- tw órczości oraz 3) jed n o lito ść kursu. D odatkow ym i elem entam i m ogą być zakres w ym ienialności w alu to w ej oraz c h a ra k te r (zrów now ażenie lub nie) o b ro tó w kapitałow ych. N a p o d staw ie pow yższych k ry te rió w m ożna w ięc w yróżnić, w ram ach sy stem u ograniczonego m echanizm u kursow ego, kilk a p o dsystem ów o różnym stopniu „ograniczoności" kursu. W k o lejn e j części o p raco w an ia sc h a ra k te ry z u ję p o k ró tce zw iąz-ki jak ie w każdym z ty ch p o d sy stem ó w zachodzą m iędzy w ysokością k u rsu w alu to w eg o a s tru k tu rą w y m ian y i produkcji.

N a stęp n ie om ów ię p e łn y m echanizm działania kursu. To p o jęcie także n ie je s t całkow icie p recy zy jn e. W sw ojej czystej p o staci sy stem

5 Zob. np. W . T r z e c i a k o w s k i , M odele pośrednie go kie rowania gospodar-k ą pla now ą w st erow aniu handlem zagranic zn ym , W arszaw a 1975, s. 91—99.

(5)

taki oznacza w pełni a k ty w n y k u rs w alu to w y o d d z ia ły w ają c y za ró w no na d e c y zje krajo w y ch , ja k i zag ranicznych jed n o ste k g o sp o d a ru ją cych. C en otw órcze d z ia łan ie k u rsu w y stęp u je w pełni zarów no w sto -su n k u do ek sp o rtu , jak i im portu oraz p ro d u k cji e k sp o rto w a ln ej i za-stę p u ją c e j im port. Brak je s t jak ich k o lw iek ograniczeń dew izow ych, czyli p a n u je pełna w ym ienialność w alutow a, zarów no zew nętrzna, jak i w ew n ętrzn a. K urs k sz ta łtu je się sw obodnie na w olnym ry n k u w a -lutow ym w zależności od sto su n k u p o p y tu i podaży w alut obcych, i nie podlega ja k iejk o lw ie k ingeren cji ze stro n y państw a. T e o re ty c z -nie k u rs taki w i-nien zap ew n iać sta łą ró w now agę b ilan su płatniczego®. W czystej postaci system ten nie fu n k cjo n u je obecnie w żadnym k ra ju św iata, chociaż rozw iązania zbliżone do niego by ły sto so w an e przez n ie k tó re k ra je k ap ita listy c z n e w latach 1919— 24, w o k resie w ie lk ie -go k ryzysu, oraz sp o rad y czn ie po II w o jn ie św ia to w ej7. N iezależnie od tego system taki je s t p o stu lo w a n y jak o rea ln e rozw iązanie przez część e k o n o m istó w zachodnich (np. M. Friedm an, E. Sohm en). S ystem sto so w an y obecnie w p ra k ty c e przez w iększość ro zw in ięty ch k rajó w k a p ita listy c z n y c h różni się od opisy w an eg o w yżej p rze d e w szystkim in terw en cy jn y m i działaniam i pań stw a na ry n k u w alutow ym oraz p e w -n y m ogra-nicze-niem ce-n otw órczego d ziała-nia kursu, k tó re jest p odporząd k o w an e celom w e w n ętrzn ej polityki ekonom icznej. S to sow ane p o -n a d to często róż-nego ro d zaju -n arzędzia p ro te k c y j-n e m o d y fik u ją d zia-łan ie tego kursu.

IV

P ierw szy z pod sy stem ó w m echanizm u o g raniczonego m ożna by sc h ara k te ry zo w a ć n a stęp u jąc o : k u rs w a lu to w y je s t jed n o lity i u s ta la n y a rb itra ln ą decy zją w ładzy gospodarczej, k tó ra nie sta ra się u trz y -m ać go na pozio-m ie realny-m . C eno tw ó rcze działan ie k u rsu zarów no w ek sp o rcie, ja k i w im porcie je st w y elim in o w an e. R ozw iązanie ta kie to w g runcie rzeczy zam ask o w an y system nakazow y; różnica p o -lega na tym, że d y re k ty w y cen tru m nie w y stę p u ją tu ta j w form ie

bez-6 Przez rów now agę bilansu płatniczego rozumiem TÓwnowagę w bilansie tran-sakcji autonom icznych, jako że z rachunkow ego punktu w idzenia bilans płatniczy jest zaw sze w yrów nany. Podział na transakcje autonom iczne i w yrów naw cze w pro-w adził J. E. M e a d e pro-w pracy Balance ol Paym ents. Przez transakcje autonom icz-n e lozu m ie oicz-n w szelk ie traicz-nsakcje dokoicz-nyw aicz-ne przez podm ioty gospodarujące z m o-ty w ó w ekonom icznych. Zob. J. E. M e a d e , Balance ol P aym ents, London 1958, s. 3— 14.

7 Zob. E. D r a b o w s k i , K la syfik acja kursów w a lu t o w y c h , „Handel Zagranicz-ny" 1982, nr 5/6.

(6)

po śred n iej, ale pośrednio, pod postacią k u rsu w alu to w eg o i jeg o zmian, Poziom k u rsu te o re ty c z n ie m oże tu zależeć od s tru k tu ry produkcji i w ym iany jeśli będzie to k u rs rów now agi bilansu handlow ego. Z m ia-na s tru k tu ry w y m ian y ozia-nacza zm ianę kształtu krzyw ych ek sp o rtu i im portu co m oże w yw ołać konieczność zm iany kursu. N ależy jed n a k zauw ażyć, że n a w e t jeśli w ładza g ospodarcza będzie dążyć do u trz y -m ania k u rsu w alu to w eg o na pozio-m ie rów now agi bilansu handlow ego, nie oznacza to u trzym ania realności teg o kursu. W w a ru n k a ch b rak u o d d ziały w an ia cenotw órczego należy bow iem przyjąć, że ceny k ra jo -w e i ich re la cje o d er-w an e są od cen i rela cji cen ry n k u ś-w iato-w ego. T ak w ięc n ie re a ln e są ceny i koszty k rajo w e, a w ięc i k u rsy w y n ik o -we, a w ięc i p rzeb ieg krzy w y ch e k sp o rtu i im portu oraz w yznaczony n a ich p o d staw ie k u rs w alutow y. W tym sy stem ie w ładza g o sp o d a rcza nie m usi zresztą u trzym yw ać k u rsu rów now agi obrotów h a n d lo w ych — w y b ó r poziom u k u rsu zależy w yłącznie od celów jak ie s ta -w ia sobie centrum , a tym celem m oże być np. n ad -w yżka lub deficyt w bilan sie handlow ym .

Z nacznie siln iejsze je s t o d d ziały w an ie przeciw ne, a w ięc w pływ k u rsu na s tru k tu rę w ym iany. O bniżenie k u rsu spow oduje przed e w szy -stkim w zro st w ielkości e k sp o rtu i zm niejszenie w ielkości im portu. W ek sp o rcie m ogą pojaw ić się now e tow ary, k tó ry c h w yw óz przy p o -przednim k u rsie b y ł n ieo p łacaln y , a z im portu część to w aró w m oże zo-stać w yelim inow ana. Już sam e te zm iany oznaczają now ą s tru k tu rę w ym iany. D odatkow ym elem entem je s t fakt, że w zrost opłacalności w yw ozu to w arów , k tó re już p o p rzednio by ły e k sp o rto w a n e stanow i bodziec do zw iększenia ich pro d u k cji i w yw ozu. Tak dzieje się w p rz y -p a d k u to w aró w -p rzeznaczonych w y łączn ie na ek s-p o rt. N atom iast jeśli w zro st opłacalności w yw ozu d o ty cz y tow arów , k tó re poprzednio były p rzeznaczone zarów no na ek sp o rt, ja k i na ry n ek w e w n ętrzn y (co za-k ład a p o ró w n y w a ln ą opłacalność obu za-k ieru n za-k ó w produza-kcji), to przy nie zm ienionej opłacalności pro d u k cji na ry n e k k rajo w y obniżenie k u rsu w alu to w eg o m oże doprow adzić do całk o w itej elim inacji teg o k ie ru n k u w y tw a rz an ia na rzecz ek sp o rtu . T aka ew e n tu aln o ść zakłada w y -s ta rc z a ją c ą chłonność ry n k ó w zag ran iczn y ch i to po nie zm ienionych cenach. M ożna je d n a k przypuszczać, że n a w e t w w a ru n k a ch d o sk o n a -łej ela sty cz n o śc i p o p y tu na ek sp o rt ta k ie zdecydow ane zw iększenie w yw ozu nie m ogłoby się do k o n ać p rzy nie zm ienionej jeg o o p łacalności. W y m ag ało b y ono bow iem praw d o p o d o b n ie zw iększonych n a -k ład ó w na b ad an ie now ych ry n -k ó w zbytu, na re-klam ę i prom ocję, co zw iększyłoby koszty, a w ięc naw et, przy nie zm ienionych, cenach zm niejszyło opłacalność w yw ozu. N iezależnie jed n a k od tych uw ag n a le ż y liczyć się z w iększym lub m niejszym przesunięciem części p ro

(7)

-d ukcji z ry n k u k rajo w e g o na eksport. P oniew aż je-dn o cześn ie c en y k rajo w e p o zo stają nie zm ienione8, jed y n y m sposobem un ik n ięcia m o-gących w ten sposób pow stać zaburzeń na ry n k u w ew n ętrzn y m jest bezpośrednio a d m in istra c y jn a lub za pom ocą narzędzi k o rek c y jn y ch in g ere n cja państw a w w ielkość ek sportu, czyli innym i słow y zaw ie-szenie działania m echanizm u kursow ego.

Skutki obniżenia k u rsu dla im portu p o leg ając e na zm niejszeniu o p ła -calności przyw ozu m ogą z kolei prow adzić do o g ran iczen ia im portu n iek tó ry ch tow arów . P oniew aż o p łacaln o ść pro d u k cji k rajo w e j nie u le -ga zm ianie, to rela ty w n ie w zrasta w sto su n k u do im portu. R ezultat podobny jak w p rzy p ad k u ek sp o rtu , a w ięc całkow ita elim in acja im -p o rtu na rzecz -p rodukcji an ty im -p o rto w ej, jest w k rótkim o k resie m o-żliw y ty lk o w p rzy p ad k u bardzo dużej elastyczności podaży k rajo w ej, przy nie w y k o rz y sta n y c h m ocach w ytw órczych. W p rzy p ad k u im por-tu niezbędnego tak a sy por-tu a cja jest w ogóle n iere aln a , jak o że w k ra ju nie istn ieją m ożliw ości p ro d u k cji p ew nych arty k u łó w . Je śli d o tyczy to tow arów , k tó rych im port jest n iezbędny dla praw id ło w eg o fu n k cjo -now ania gospodarki, to bodziec do zm niejszenia im portu tych dóbr jaki d aje obniżka k u rsu musi być znów z n iw elo w an y przez b e zp o śre d -nią in g ere n cję państw a.

Podw yższenie k u rsu w łasn ej w a lu ty prow adzić będzie do p rocesów przeciw nych, a w ięc zm niejszenia w ielkości e k sp o rtu zarów no poprzez odcięcie pew nych arty k u łó w , jak i zm niejszenie w yw ozu pozostałych tow arów . Crdkow ita elim in acja części e k sp o rtu na rzecz pro d u k cji na k ra j jest niem ożliw a z uw agi na założoną niezm ienność cen w e w n ę trz -nych oraz p o p y tu p rzy ty ch cenach. P rzesu n ięcie ta k ie m oże m ieć m iej-sce tylko w p rzy p a d k u istn ien ia b rak ó w na ry n k u w ew n ętrzn y m i ty l-ko w zakresie, w jakim b rak i te w y stęp u ją. W przeciw nym razie zno-w u konieczna jest in g ere n cja p a ń stzno-w a i zazno-w ieszenie d ziałania kursu. W sto su n k u do im portu, podw yższenie k u rsu spow oduje zw iększenie w ielkości przyw ozu zarów no przez dodanie now ych arty k u łó w , jak i zw iększenie ilości to w aró w p o p rzednio im portow anych. P rzy nie zm ienionej opłacalności p ro d u k cji z a stęp u ją c ej im port m oże to, w od-niesien iu do tych dóbr, k tó ry c h opłacalność pro d u k cji spadła poniżej opłacalności im portu, doprow adzić do jej całk o w iteg o w y e lim in o w a -nia i zastąpie-nia tow aram i zagranicznym i. T aka re a k c ja je s t m ożliw a p rzy założeniu d o sk o n a łej elastyczności podaży im portu.

e Odyby założyć, że w w yniku opisanych zmian ceny krajow e na dobra eks- portow ałne rosną do poziomu przyw racającego porów nyw alność opłacalności obu kierunków produkcji, oznaczałoby t'o nic innego jak uznanie cenotw órczego działa-nia kursu.

(8)

O ile pow yższe przesu n ięcia w opłacalności i stru k tu rz e w ym iany będą m iały m iejsce, to pow in n y one doprow adzić w długim ok resie do zm ian w stru k tu rz e produkcji. Pew ne p rzesunięcia w stru k tu rz e w y -tw arzan ia są m ożliw e także w kró tk im ok resie — dotyczy to zmian d o k o n y w an y ch w ram ach istn iejący ch zdolności produkcyjnych. W p ły w zmian w w aru n k ach i stru k tu rz e w y m ian y na s tru k tu rę p ro d u k cji jest jed n a k w om aw ianym system ie og ran iczo n y przez b rak odpow iednich dostosow ań cenow ych. P onadto sądzę, że dla opisanego w yżej m ech a-nizm u działania ku rsu b ardziej w łaściw e b yłoby przyjęcie, że to nie sam e p rzed sięb io rstw a są inicjatoram i i nosicielam i zm ian s tru k tu ra l-nych ale raczej, że zm iany te d o k o n y w an e są przez pań stw o 0.

D otychczasow e rozw ażania m ożna podsum ow ać n astęp u jąco : z je d nej stro n y w ram ach system u ograniczonego działania k u rsu w y s tę -puje p o ten cjaln ie silny w p ły w tego k u rsu na stru k tu rę w ym iany oraz w znacznie m niejszym stopniu — pro d u k cji k rajo w ej. N ie w y stęp u je nato m iast lub w y stę p u je w ograniczonym z ak resie zależność o d w ro tna. Z d ru g iej stro n y k o n sek w en tn e p rze strz e g an ie założeń m odelu p ro wadzi do sprzeczności, k tó ry c h p rzy czyną jest b rak o d d ziały w an ia k u r -su na ceny w ew n ętrzn e. R ozw iązaniem m oże być albo b ezpośrednia in g ere n cja p ań stw a w m echanizm k u rso w y i zaw ieszenie jeg o działa-nia, albo zm iana cen w ew nętrznych. N ależy przy tym podkreślić, że stru k tu ra zm ian cen w p row adzanych przez w ładzę nie k oniecznie musi odpow iadać stru k tu rz e w y n ik a ją c e j z o d działyw ania kursu.

Ponadto, niezależnie od skali zm ian w yn ik ły ch ze zm iany ku rsu tru d n o je o kreślić jak o p rzejaw sa m o re g u la c y jn y c h p ro ce só w gospodarczych. Są one bow iem w ynikiem a rb itra ln y c h decyzji centrum , k tó -re różnią się od bezpoś-rednich n akazów jed y n ie form ą, ale nie istotą. P rzy p isy w an ie zm ian w stru k tu rz e w y m ian y oraz e w e n tu aln ie p ro d u k -cji w e w n ętrzn ej oddziaływ aniu k u rsu byłoby w ięc fałszyw e o tyle, że sam k u rs w a lu to w y jest tu biernym narzędziem w rękach państw a.

v

Za pew ną odm ianę system u o p isanego w yżej m ożna uznać system k u rsó w zróżnicow anych. R óżnicow anie k u rsó w m oże być do k o n y w an e w oparciu o tak ie k ry te ria jak n p .,n: rodzaj tran sak cji (obrót to w aro w y

11 L a n y i, Z problem ów w ę g ie rs k ie j p o li ty k i handlu zayrankcznego i zmian struk turalnych, „Handel Zagraniczny" 1984, nr 6.

(9)

czy usługowy), c h a ra k te r obrotu (eksport, import), to w a r b ę d ą c y p rz e d m iotem transakcji, kraj, z którym d o k o n u je się obrotu lub podm iot d o ko n u jąc y transakcji. Możliwa jest także kom binacja w yżej w y m ie n io nych kryteriów . System k u rsó w zróżnicow anych, o ile są to k u rsy a k -tyw ne, decyzyjne, umożliwia osiągnięcie przez w ładze gospodarcze wielu k o nkretnyc h celów w odniesieniu do p o ż ądanej s tr u k tu ry w y m iany i produkcji k rajow ej. Za pomocą tego narzędzia można w p ły w ać na s tru k tu rę geograficzną handlu zagranicznego; kształtow ać p o żądane saldo bilansu handlow ego, a także bilansu usług lub k ap ita ło -wego; system ten można stosow ać w celu ochrony produkcji k rajo w e j lub jako narzędzie subsydiow ania eksportu — czy to dla całości gos-podarki, czy w stosunku do poszczególnych gałęzi przemysłu, czy w ręcz różnych jednoste k gospodarczych; można też stosow ać rodzaj s e le k ty w n e j dew aluacji różnicując poziom ku rsu w zależności od e la s ty c z ności k rajo w e j podaży i p o pytu zagranicznego, co umożliwia m a k s y m alizow anie dochodów z handlu zagranicznego11; zróżnicow anie k u r sów w edług k ry te riu m to w a ro w e g o umożliwia w p ły w na s tru k tu rę to -w a ro -w ą -wym iany. W p o ró -w n a n iu z system em opisanym poprzednio, odm ienność system u k u rsó w zróżnicow anych polega przede w szystkim na tym, że k u rsy zróżnicow ane oddziaływ ają w sposób s e le k ty w n y na gospodarkę krajow ą, w przeciw ieństw ie do k u rsu jednolitego. Umożliwia to uniknięcie w ielu napięć i w e w n ę trz n y c h sprzeczności, na k t ó -re zw racałem u w agę na poprzednich stronach. Znacznie rozszerza i wzm acnia to możliwości oddziaływ ania pa ństw a na gospodarkę. T a k -że bowiem i w tym przy p a d k u należy mówić raczej o kształtow aniu stru k tu ry w y m ian y i produkcji przez władze gospodarcze (za p o ś re d -nictw em kursów), niż przez sam kurs. Kursy w ty m system ie są więc, podobnie jak poprzednio, biernym i narzędziam i w rękach państw a. Z samej istoty system u w y n ik a n iere alność k u rsó w zróżnicow anych (w d a n y c h w a ru n k a c h i w określonym czasie może istnieć tylko jed e n k u rs realny) oraz całkow icie jedn o stro n n a zależność s tr u k tu ry w y m ia -n y od kursów , a b r a k zależ-ności odw rot-nej. Po-nadto system k u rsó w zróżnicow anych poprzez fakt s e le k ty w n e g o oddziaływ ania na gospo-d a rk ę w e w nętrzną umożliwia m niejszy z akres be zpośregospo-dniej i bieżącej a dm inistra c yjnej ingerencji państw a, a więc i w ię k szy za kre s sam o-dzielności przedsiębiorstw. M ożna w ięc przyjąć, że większa w tym p rzy p a d k u będzie też rola jed n o ste k gospod a ru ją cy c h w inicjow aniu i p rzeprow adzaniu zmian s tru k tu ra ln y ch w produkcji.

11 Zob. S. E. H a r r i s , International and Interregional Economics, N ew York 1957, s. 455—457.

(10)

, ! VI

Istotne zmiany do sposobu i zakresu oddziaływ ania kursu w alutow ego n a s tru k tu rą w y m ia n y i produkcji przynosi przyjęcie założenia o ce n o -tw órczym działaniu tego kursu. Przypom ianam , że w op rac o w an iu tym zakładam egzogeniczność cen ry n k u światow ego.

Przed przystąpieniem d o dalszej a nalizy konieczne jest przyjęcie jeszcze jed n e g o założenia — niezbędne jest m ianowicie w ykluczenie prow adzenia przez p a ń s tw o e k sp a n s y w n ej polityki pieniężnej, która m iałaby na celu niedopuszczenie do spadku rzeczywistego p o p y tu e f e k -ty w n e g o 1-’. Do problem u tego pow rócę w dalszej części opracow ania. To, czy kurs u sta lony jest na poziomie realnym czy nie, dla s am e-go m echanizm u jego oddziaływ ania m a znaczenie drugorzędne. Kurs niere alny oznacza natomiast, że w y w o ła n e zmiany nie są op-ty m alne z p u nktu w idzenia o b iekop-tyw nyc h praw idłow ości i zależności gospodarczych. Kurs taki w prow adza bow iem do gospodarki fałszywe informacje, które są następnie przez tę g o spodarkę w y k o rz y s ty w a n e (bez-pośrednio oraz za pośrednictw em m echanizm u cenotwórczego). J e s t to w ięc jaw na dezoptym alizacja. Nie zmienia to jed n a k w niczym samego

m echanizm u zmian w e w n ątrz gospodarki.

Obniżenie ku rsu w łasnej w a lu ty spow oduje podw yższenie k rajow ych cen to w a ró w e k sportow a lnych oraz w zrost opłacalności ich produkcji i wywozu. W p r zy p a d k u to w a ró w w y tw a rz a n y c h jedynie na eksport będzie to stanow iło bodziec do zwiększenia ich eksportu. W stosunku do to w a ró w w y tw a rz a n y c h do tej p o ry zarów no w celu wywozu, jak i na ry n ek k rajo w y podw yższenie cen w e w n ę trz n y c h nie zmieni relacji opłacalności w układzie eksp o rt — kraj, ale doprow adzi do o graniczenia p o p y tu wew ętrznego. Może to spow odow ać przesunięcie części p r o -dukcji poprzednio przeznaczonej na r y n e k k r a jo w y do eksportu. Skala tego przesunięcia zależy od k rajo w e j elastyczności p opytu na dobra eksportow alne. W p r zy p a d k u części dóbr m ożliw ych ze w zględu na n ie w y sta rcz ają c ą opłacalność obniżenie k u rsu w a lu to w e g o może zw ięk-szyć tę opłacalność na tyle, że to w a ry te znajdą się w śród a rty k u łó w ek sportow anych. Istnieje też grupa w y ro b ó w w stosunku do których obniżenie k u rsu w alu to w e g o nie w y w rz e żadnego w pływ u ani na k r a -jow e ceny, ani na opłacalność w yw ozu, czy to z uwagi na to, że

12 F. M a c h 1 u p, Explaining Changes in Balances oi Paymen ts and Foreign change Rales: A Polemic Without Graphs, A lg ebra and Citations, [w:] Flexible Ex-change Rates and the Balance oi Paym ents, ed. J. S. Chipman, Ch. P, Kindleberger, Amsterdam 1983, s. 107— Í08.

(11)

było ono n iew ystarczające, czy też dlatego, że są to dobra z tych czy i innych w zględów nie przeznaczone na e k sp o rt za granicę.

W odniesieniu do importu d e w a lu acja spow oduje w zrost cen t o w a -rów im portow anych w w alucie w ew nętrznej. Z jednej stro n y w yw oła to spa dek p opytu na te tow ary, a w ięc i ograniczenie wielkości importu, z drugiej stro n y w yższe ceny spow odują w zrost opłacalności krajo w ej produkcji antyim portow ej. I w tym przypadku, tak jak w o d -niesieniu do eksportu, w yró ż n ić można kilka grup w yrobów . W stosunku do części tow arów jed y n y m efektem dew aluacji będzie p o d w y ż -szenie cen, a nie zm niej-szenie importu. Dotyczy to dóbr, k tó re nie są i nie mogą być w y tw a rż a n e w kraju, a k tó ry c h import jest niezbędny dla praw id ło w e g o funkcjonow ania gospodarki. P opyt na te tow ary, przynajm niej w krótkim okresie, je s t więc sztyw ny. W stosunku do części importu niezbędnego o elastyczności popytu w iększej od zera, wielkość im portu co praw da spadnie, ale rzecz jasna nie będzie miało to żadnego w p ły w u na p ro d u k cję a ntyim portow ą. Podobnie stanie się w p rzypadku a rty k u łó w dla któ ry c h stopień obniżki k u rsu był zbyt mały, by czynić p ro d u k cję k rajo w ą kon k u ren c y jn ą. W stosunku do części im portu s u b s ty tu c y jn e g o d e w a lu acja poprzez w zrost cen może doprow adzić do w y ró w n a n ia opłacalności importu i produkcji a n ty -importowej. Taka s y tu a cja spow oduje zapew ne częściow e ograniczenie im portu i zastąpienie go pro d u k cją krajow ą. W przy p a d k u pozostałej części przyw ozu pro d u k cja k r ajo w a stanie się bezw zględnie k o n k u r e n -cyjna w stosunku do to w a ró w im portow anych. Nie spow oduje to w krótkim okresie całkow itego w yelim inow ania importu i zastąpienia go pro d u k cją k r ajo w ą ze w zględu na ograniczenie m ocy w ytw órczych. W stosunku do części tych a rty k u łó w w zrost cen może być niższy niż w y n ik a ło b y to ze stopnia dew aluacji, jeśli producenci krajow i w y -starczającą opłacalność osiągną p rzy cenach niższych niż ceny dóbr im portow anych i nie będą „śrubow ać" cen do poziom u jaki umożliwiła dew aluacja.

O bniżenie ku rsu urucham ia także procesy, k tó re mogą dać e fe k ty dopiero po p e w n y m czasie. O pisane w yżej skutki dew aluacji dla s tr u k -t u ry w y m ian y m ogą więc zos-tać zmodyfikowane. M ożna -tu zwrócić u w agę na kilka kwestii obejm ujących już nie tylko s tru k tu rę w ym iany, ale także s tru k tu rę produkcji. Sam w p ły w k u rsu w a lutow e go na s tr u k tu rę w y tw a rz a n ia jdst problem em dyskusyjnym . N iektórzy a u to rz y u w a -żają, że kurs jako k a te g o ria k ró tk o o k re so w a nie m a w p ły w u na p ro c e s y inw estycyjne, które zachodzą w długim o k re s ie 13. Z m iany stru k tu ra ln e b y ły b y w ięc niezależne od zmian kursu, a więc i od zmian w w a r u n

(12)

kach w y m ia n y z zagranicą i m ia ły b y być raczej inicjow ane przez państw o. Inni natom iast są zdania, że w o tw a rtej gospodarce ry n k o w ej w sytuacji, g dy przedsiębiorstw a poddane są konkurencji tow arów z a granicznych, one w łaśnie są nosicielami i inicjatoram i zmian s tr u k tu -ra ln y c h 14. W rzeczywistości, jak sądzę, w obu poglądach jest trochę racji. Część zmian s tru k tu ra ln y ch jest inicjow ana i d o k o n y w a n a przez, państw o, ale znaczna część przez sam e jednostki gospodarujące. Im b ardziej ograniczone jest działanie m echanizm u rynkow ego, im bardziej sc en traliz o w an y system zarządzania, tym większa rola oddziaływ ań o d -górnych, globalnych i odwrotnie. W wielu rozw iniętych kraja ch k ap italistycznych przem iany stru k tu ra ln e w y w o ły w a n e są przez m e c h a -nizm y rynkow e , a działania pa ństw a m ają jedynie c h a ra k te r u zupeł-n iają cy i s ty m u lu ją c y 15. Sądzę więc, że m ożzupeł-na przyjąć w y stęp o w a zupeł-n ie oddziaływ ania zmian k u rsu w a lutow e go także na s tru k tu rę produkcji krajow ej. M ożna tu w skazać na n a s tęp u jąc e procesy: po pierwsze, zmia-n y s tru k tu ra lzmia-n e w produkcji będące przedłużezmia-niem zmiazmia-n w strukturze i opłacalności w ym iany, a w ię c w zrost produkcji (na drodze nowych iwestycji) części to w a ró w przeznaczonych na eksport oraz rozwój lub naw et pow stanie now ej produkcji z a stęp u ją c ej import. Po drugie, wzrost cen w e w n ętrzn y c h w ielu to w a ró w spow oduje po p e w n y m czasie wzrost k osz tów w y tw a rz an ia . Będzie to zapew ne dotyczyć także części dóbr e k sp o rto w a ln y ch i z a stępujących import, k tó ry c h opłacalność produkccji w zrosła w w y n ik u dewaluacji. Teraz na skutek w zrostu kosztów dojdzie do stopniow ej u tra ty u zyskanej poprzednio opłacalności, co może d o -prow adzić do ograniczenia produkcji. Zm iany te w części zaham ują p r ze m ia n y w stru k tu rz e produkcji krajow ej, d o któ ry c h bodziec sta n o -w iły pier-w o tn e efekty de-waluacji. Po trzecie, efe kty-w na d e -w aluacja prow adzi m. in. do w zrostu e k sp o rtu i p o p raw y bilansu handlow ego. To jed n a k z kolei urucham ia procesy mnożnikowe, które w yw ołują wzrost zapotrzebow ania m. in. na import (mimo w yższych cen)16.

VII

Chciałbym teraz powrócić do problem u sygnalizow anego już w c z e ś -niej, a w ięc do poziomu dochodów krajow ych. Łączy się to z

kontro-14 L a n у i, op. cit.

15 Tak jest np. w USA, gdzie stym ulująca rola państwa została ograniczona do tzw. programu pom ocy d ostosow aw czej (trade adjustment assistance). Zob. J. К а- w e С к а - W у г z у к о w s к a, P olity ka d o stosow ań stru kturalnych w krajach kapi-ta lis ty cznych, „Handel Zagraniczny" 1083, nr 7/8.

111 W. R. A l i c n, C. L. A l i o n, The Rale ol Exchange and Equilibrium — C om m enta ry, |w :| Foreign Trade and Finance, ed. W. R. A llen, C. L. A llen, N ew York 1959, s. 382—38G.

(13)

■wersyjnym zagadnieniem jakim jest proinflacyjne działanie dew aluacji. Szeroko a k c ep to w a n y jest pogląd, że obniżenie k u rsu w łasnej w a lu ty prowadzi do inflacji, której przyczyną jest w zrost cen w ew nętrznych. Prowadzi to do w zrostu płac i uruchom iona zostaje klasyczna spirala płacow ocenowa. W ielu a u to ró w zw raca jed n a k uwagę, że inflacja w y w ołana przez d e w a lu ację możliwa jest tylko w te d y g dy władze g o sp o -d arcze prow a-dzą „ sw obo-dną" politykę pieniężną, w rezultacie której dochodzi do w zrostu dochodu i p o pytu glob aln e g o 17. J a k pisze G. Hab- erler: „Nie może istnieć zaklęte koło inflacji bez e kspansji m o n e ta r -n e j 18. W k ra ń c o w y m p rz y p a d k u e k sp a -n s y w -n a polityka m o -n e ta r-n a może w ogóle zniw elow ać jakikolw iek w pływ dew a lu acji zarów no na wielkość jak i na s tru k tu rę produkcji i w y m ia n y jeśli doprow adzi do p r z y w ró c e -nia relacji c e now o-płacow o-kosztow ych sprzed d e w a lu a c ji19.

Znaczenie w e w n ę trz n e j polityki pieniężnej potw ierdza w iele p rz y k ła d ó w z p rak ty k i gospodarczej oraz b adań em p iry cz n y c h 2". Fakt w y s -tąpienia lub nasilenia inflacji po obniżce k u rsu w alu to w e g o jest jedna k b ardzo często o b se rw o w a n y w praktyce. Sądzę, że w w ielu p rzypa dka c h przypisując inflację obniżce k u rsu szuka się przysłow iow ego kozła ofiar-nego. Podstaw ow e znaczenie m a tu c h a ra k te r zm iany k ursu, a więc czy jego n o w y poziom jest poziomem realnym. Jeśli tak, to d e w a lu acja może jed y n ie ujawnić, a nie spow odaw ć inflację, k tó ra w rzeczywistości w ystępow a ła już w gospodarce, a była jedynie tłum iona przez zaniżony kurs. Przy stałym u trz y m y w a n iu k u rsu na poziomie realnym nie istnie-je możliwość e k sp o rto w a n ia inflacji za granicę (i p ozornego roz-w o ju bezinflacyjnego), ale k r a je zmuszone są same p rzy jm o roz-w a ć inflację, k tó rą g e n e ru ją 21. N a le ży przy tym pamiętać, że inflacja oznacza stały proces w zrostu cen, a nie ich jed n o ra zo w e podwyższenie. Sam w zrost cen w e w n ętrzn y c h jest oczywiście nieunikniony, ale nie oznacza to

17 Zob. M. F r i e d m a n , Case tor Flexible Exchange Rales, [w:] Foreign Trade and Finance, s. 334-—336 oraz M a c h 1 u p, op. cit., s. 108.

18 G. H a b e r l e r , Flexible-Exchange-Rate Theories and C ontr oversie s O nce Again, fw :j Flexible Exchange Rales..., s. 30.

'* M a c h 1 u p, op. cit., s. 109.

20 Np. M. C onnolly badając skutki dew aluacji dla bilansu płatniczego doszedł do w niosku, że p ozostaw ały one bez związku ze skalą dew aluacji, natom iast istniała zależność z charakterem prow adzonej po obniżeniu kursu polityki k redytow ej. Zob. M. C o n n o l l y , Exchange Rates, Real Eronomic A c t i v i t y and the Balance ol P a y

-m e n t s : E vidence fro-m the 1960's, [w:] Recent Issues in th e T h e o r y . s . 130— 131. Ekspansyw na polityka pieniężna uniem ożliw iła także w yraźny wzrost eksportu w W ielk iej Brytanii po spadku kursu funta w 1972 r. i obciąża się ją w iną za kryzys gospodarczy, który się później rozwinął. Zob. N. К a 1 d o r, Mr Heath's Road to Ruin, Cambridge 1974.

(14)

jeszcze pow stania czy też w y ra ź n e g o zintensyfikow ania inflacji22. W opinii wielu a u to ró w k o n s e k w e n c ją w y w o ła n ej przez d e w a lu acją inflacji jest kolejna obniżka kursu, która znowu intensyfikuje inflacją itd. Po pierw sze jednak, zmiany poziomu kursu w ynikają nie z sam ego faktu istnienia inflacji, ale m. in. oczywiście z różnic w stopach inflacji w k raju i za granicą. Po drugie, u jm ow anie powyższego m echanizm u jed y n ie jako coraz szybciej rozkrę c ają cej sią spirali jest pew nym uproszczeniem. M ożliwych jest tu kilka przypadków , k tó re można przedstaw ić na prez e n to w a n y ch w y k r e s a c h 23.

Rys. 2

Praw dziw e niebezpieczeństw o inflacji w y stą p u je tylko w p rz y p a d -kach C i D. Sądzą jednak, że te w łaśnie przypadki odpow iadają albo sw obodnej w e w n ą trz n e j polityce pieniążnej, albo ujaw nieniu d rzem ią-cej już w g ospodarce inflacji. Przypadki A i В mogą być natom iast obrazem p rzystosow ania sią gospodarki do zm ienionych w arunków .

VIII

R ew aluacja w ła sn ej w a lu ty w yw oła p rocesy w znacznej cząści od- rotne do opisanych w yżej skutków dew aluacji. W stosunku do e k s -po rtu w zrost k u rsu w alutow ego s-pow oduje, że przy zm ienionych ce-nach dewizowych, spadek ich e k w iw a le n tu krajow ego, a wiąc spadek opłacalności wywozu. Jeśli dotyczyć to będzie to w a ró w przeznaczonych w yłącznie na eksport, skutkiem bądzie ograniczenie ek sp o rtu tych a r

-28 Badania sym ulacyjne przeprow adzone w Polsce w ykazały, że obniżenie kursu złotów ki o 3C°/o w 1982 r. w yw ołałob y og ó ln y wzrost cen o ok. 6n/o. Zob. R. M i- c h a l s k i , Z. P i o t r o w s k i , J. S o ł d a c z u k , Rachunek w y r ó w n a w c z y a s y -stem o d p is ó w d e w i z o w y c h i p o li ty k a kurs ow a, [w:] Polity ka kursu w a lu to w e g o w warunkach re form y gospodar czej. M ateriały z konferencji, W arszawa 1983, s. 62.

31 Por. S. P o l a c z e k . C eny zaopatrzen iow e — cen y detalicz ne — kurs zło-tego, „Gospodarka Planowa" 1982, nr 4. Polaczek przedstawia w yk resy A, B i D.

(15)

tykułów. O ile pozwala na to istnienie p opytu w e w n ę trz n e g o i to przy cenie i opłacalności produkcji k o n k u re n c y jn ej w stosunku do wywozu, część to w a ró w poprzednio e k sp o rto w a n y c h może zostać skierow ana na r y n e k k rajow y. W stosunku do dóbr, które przed zmianą k u rsu były zarów no w yw ożone za granicę, jak i k iero w a n e na r y n e k w e -w n ę trz n y re-w a lu a cja -w y -w o ła rela ty-w ną zmianę opłacalności obu tych k ieru n k ó w produkcji tzn. w zrost opłacalności w y tw a rz an ia i sprzedaży „na kraj".

Przesunięcie części dóbr z e k sp o rtu na ry n ek w e w n ę trz n y w yw oła wzrost podaży na tym rynku, co doprow adzi w rezultacie d o obniże-nia cen. Takie przesunięcie nie zawsze musi mieć miejsce, w zrost opłacalności produkcji na ry n ek w e w n ę trz n y może być bowiem n ie w y -starczający i eksport będzie ciągle bardziej opłacalny mimo rew aluacji w aluty. Podw yższenie k ursu nie będzie miało żadnego bezpośredniego znaczenia dla opłacalności produkcji dóbr w y tw a rz a n y c h wyłącznie na rynek krajow y.

W stosunku do importu rew a lu a cja spow oduje obniżenie krajo w y c h cen tow arów im portow anych. Doprowadzi to do ogólnego w zrostu importu i ograniczenia k rajo w e j produkcji zastępującej import. W p r z y pad k u importu niezbędnego skala tego w zrostu zależy od k rajo w e j e la s -tyczności popytu na dobra importow ane. W stosunku do części dóbr, k t ó r e poprzednio były z a ró w n o przyw ożone z zagranicy, ja k i w y- tw árzane w k r a ju rew a lu a cja może spow odow ać w yelim inow anie p r o -dukcji krajow ej poprzez k o n k u r e n c y jn y import. Ponadto może pojaw ić się a lte rn a ty w a importu w obec towarów , k tó re do tej p o ry p ro d u k o w a n e były jedynie w kraju.

Podobnie jak w p rzypadku dewaluacji, także podw yższenie ku rsu wywoła po pe w nym czasie, poprzez zm iany w rela cja c h cen, kosztów i dochodów odpow iednie p rzystosow ania w stru k tu rz e produkcji w e w -nętrznej. W stosunku do to w a ró w e k sp o rto w a ln y c h m oże więc dojść do organiczenia produkcji części ty c h tow arów . Podobnie n e g a ty w n y w pływ może mieć rew a lu a c ja na pro d u k cję części a rty k u łó w a n ty im p o r -towych. Obniżone ceny m ateriałów i surow ców z importu w y w o łają jednak w dłuższym okresie zm niejszenie kosztów w ytw arzania. M e ch a -nizm ten w stosunku do części a rty k u łó w złagodzi n e g a ty w n e bodźce oddziałujące na w ielkość ich produkcji.

IX

P orów nując skutki dew aluacji i rew a lu a cji dla w a r u n k ó w w y t w a rzania w k r a ju w a r to zwrócić uw agę na jeszcze jed e n problem u ja w n ia

(16)

-jąc y się w dłuższym okresie. Otóż d e w a lu acja popraw ia-jąc opłacalność produkcji k r ajo w e j prowadzi do obniżenia poprzeczki efektywności. Na pro d u ce n tó w k rajo w y c h może to działać demoralizująco, zniechęcając ich do autonom icznego obniżania kosztów w ytw arzania, w p row adzania postępu technicznego, popraw iania jakości w y ro b ó w i ich k o n k u r e n c y j-ności na ry nkach zagranicznych. K lasycznym p rzykładem jest tutaj W ie lka Brytania, k tó rej w a lu ta była system atycznie co pewien czas d e w a luow ana, a k o n k u ren c y jn o ść tow arów brytyjskich na ry nkach ś w ia tow ych system atycznie spadała. R ew aluacja z kolei w y w ie ra n a p r o -ducentów k r a jo w y c h p resję poprzez w p row adzenie k o n k u re n c y jn e g o importu. W w a ru n k a c h a k ty w n e g o o d działyw ania p a ń s tw a na g o sp o -da rk ę istnieje możliwość zastosow ania szeregu narzędzi k o re k c y jn y c h albo wręcz b a rie r dla importu. O ile jed n a k g o spodarka musi sam a u p o rać się z wyższym k u rse m w a lu ty można się spodziewać k o r z y s t-nych, proefe k ty w n o ścio w y c h zmian w s tru k tu rz e kosztów o raz sam ej produkcji. Najsłabsi odpadną nie w y trzy m u jąc k o n k u ren cji zagranicznej, w pozostałych je d n a k p r z y p a d k a c h może na stąpić z intensyfikow anie p ostępu technicznego, poszukiw anie no w y c h metod obniżki kosztów, dążenie do p o p raw y jakości itp. W tym p r z y p a d k u dobrym p rzykładem jest Republika F e d e ra ln a Niemiec, k tó rej w a luta ulegała kilk a k ro tn ej rew aluacji, a RFN w yrosła na pierw szą potęgę e k s p o rto w ą i g o sp o d a r-czą w Europie, zastępując na tym m iejscu w łaśnie W ie lk ą Brytanię. O czyw iście p rzypisyw anie porażki W ielkiej Brytanii na ry nkach świata i sukcesu RFN jedynie zmianom k u rsó w ich w a lu t b yłoby przesadą, n a le ży bow iem pamiętać, że zmiana k u rsu w alutow ego jest nie tylko p rz y czyną, ale także skutkiem mniej lub bardziej sp ra w n eg o fu nkcjonow a -nia gospodarki w e w n ętrzn ej w p o ró w n a n iu z zagranicą.

X

Do tej pory ro zp a try w a łe m zależności między k u rse m w alutow ym , eksportem , importem i p ro d u k cją k r a jo w ą bez uw zględnienia przepływ u kapitałów . O becnie uchylam założenie o niew y stęp o w a n iu lub ró w n o

-w ażeniu się obrotó-w kapitało-w ych.

D ew aluacja może doprow adzić do n ap ły w u kap ita łó w z zagranicy. Oznacza to zwiększenie dochodów glob aln y c h w k r a ju dewaluującym , a w ięc i globalnego p opytu w e w nętrznego, w tym także popytu na dobra k r a jo w e nie bio rą c e udziału w w ym ianie zagranicznej. Może to spow o-dow ać przesunięcie części zasobów o d produkcji dóbr e k sp o rto w a ln y c h i im portow alnych do produkcji na kraj, albo w zrost cen to w a ró w k r a -jow ych w celu zrekom pensow ania zw iększonego popytu lub też oba

(17)

te procesy jednocześnie24. Ten sam efe k t w z ro s tu p o p y tu dotyczy także dóbr im portow anych, co jed n a k nie musi spow odow ać d o datkow ego wzrostu ich cen o ile istnieje możliwość z a spokojenia zw iększonego p opytu poprzez ianport dodatkow ej ilości to w a ró w po tych sam ych cenach dewizowych. W stosunku do om ów ionych poprzednio efektów dew aluacji napływ kapitału obcego może w części zintensyfikow ać p r o -cesy przez nią w y w o ła n e (np. w zrost cen w e w nętrznych), a w części je osłabić (np. odciągnięcie części zasobów od p rodukcji n a eksport). Z kolei rew aluacja p o w o d u ją c odpływ kapitału za g ran ic ę prow adzi do spadku w e w nętrznych dochodów i popytu. W p r z y p a d k u p r o d u ce n tó w dóbr k rajo w y c h może to jeszcze pogorszyć ich s y tu a cję p row adząc d o spadku cen lub/i wielkości produkcji. O słabiony popyt może także

zaham ow ać w pew nym stopniu wzrost importu. N ależy je d n a k pam iętać, że p rzepływ y kapitałów w y w o ły w a n e są nie tylko przez zm iany kursów', a niektórzy wręcz n e g u ją jakikolw iek w p ły w zmian k u rsó w w a lu to w y c h

w tym w zględzie25.

Uw zględnienie lub nie m iędzy n aro d o w y c h p r zep ły w ó w kapitałów ma istotne znaczenie dla określenia zależności k u r s u o d s tr u k tu ry h a n dlu zagranicznego i produkcji k rajow ej. Otóż przy k u rsie ró w n o w a ż ą cym bilans h a ndlow y zależność tak a w ystępuje. Zmiana s tr u k tu ry p r o dukcji i w ym iany pow oduje zmianę kształtu i położenia k r z y w y c h e k s -portu i im-portu. Rezultatem może być (choć nie musi — now e k r z y w e mogą przecinać się w punkcie o k reślają c y m inną wielkość w y m ian y handlow ej, ale ten sam kurs) zmiana poziom u k u r s u w alutow ego. N atom iast jeśli uwzględnić nierów now a żą c e się r u c h y k ap ita łu i k u rs z apew niający ró w now agę bilansu płatniczego, to zależność tak a p r z e -s ta je w y-stępow ać. W takim p rzypadku na w y-sokość k u r -s u w pływ a bowiem nie tylko stru k tu ra produkcji i w y m ian y tow arow ej, ale także szereg innych w iążących się z pozostałym i pozycjam i bilansu płatni-czego. Dwa k r a je o identycznej strukturze, w ielkości i saldzie w y m ian y to w a ro w ej mogą się bowiem różnić m iędzy sobą strukturą, wielkością i saldem w y m ia n y usług lub obrotów kapitałow ych. Różny więc będzie stan ich bilansów płatniczych co z kolei w y w ie ra ć będzie odm ienny

w pływ na w ysokość ku rsu w alutow ego. I o d w ro tn ie — zm iany w w ie l-kości i s tru k tu rz e o brotów h a n d lo w y c h w cale nie m uszą odbić się na poziomie k u rsu w a lutow e go jeśli ich w pływ zostanie zneutralizow any np. przez odpow iednie zmiany stopy p ro ce n to w ej po w o d u ją c e p rz e p ły -w y kapitału ró-w no-w ażące bilans płatniczy.

21 Zob. J. S. C h i p m a n , Exchange Rate Flex ibility and Resource Allocation, [w ] Flexible Exchange Rate..., s. 161— 162.

25 Zob. W. S t ü t z e l , The Case lor Free H ot-M oney M o vem en ts, [w:] Flexible ex ch a n g e Rate..., s. 272—275.

(18)

XI

W większości w ysoko rozw iniętych k r a jó w k apitalistycznych fu n k -cjo n u je obecnie system kursów płyn n y ch o różnej skali interw encji p a ń stw a na r y n k u w alutow ym . Zm iany k u rsó w w a lu to w y c h nie o d b y -w a ją się s k o k o -w o lecz m ają c h a ra k te r ciągły. O dm ienny c h a ra k te r zmian ku rsu nie zmienia sam ego m echanizm u ich oddziaływ ania na stru k tu rę produkcji i w ym iany. D eprecjacja w a lu ty uru ch a m ia podobne bodźce jak dew aluacja, a a p re cja cja — ja k rew aluacja. Różnice sp ro -w adzają się do d-wóch k-westii: p o pier-w sze do siły u r u ch a m ia n y c h bodźców, a p o drugie do czasu w jakim m ogą zachodzić p ro c e s y dostosow aw cze. Dew aluacja lub r e w a lu a c ja d o k o n y w a n e s k o k o w o co jakiś czas są z w ykle dość d rastycznym i zmianam i poziom u kursu. P rz y -czyny prow adzące do takiej zmiany kum ulują się przez pew ien czas w yw ołując napięcia w bilansie płatniczym i produkcji k rajo w ej, k tó re są następnie przez regulację k ursu usuw ane. Jeśli natom iast k u r s w a -lutow y ulega zmianie w sposób ciągły, a u to m a ty c z n ie i n a tychm iastow o reagując na wszelkie pow stają c e dysproporcje, pow oduje to k o r e k ty w n e ru ch y e ksportu, importu i kapitałów zanim napięcia w e w n ątrz gospo-darki zdążą się nagrom adzić26. Zm iany płyn n eg o k u r s u w a lu to w e g o pow in n y więc być mniejsze i łagodniejsze niż k u r s u sztywnego, a tym sam ym m niejsza też siła bodźców i skala k o n iecznych pro ce só w dosto-s o w aw czych w gopodarce. T ak mówi teoria. P ra k ty k a godosto-spodarcza, szczególnie ostatnich lat, w s k a z u je je d n a k na coś innego. Zm iany k u r sów w a lu to w y c h były często b a rd z o gw ałtow ne, nieoczekiw ane i o d u -żej skali. O b ra z u je to rys. 3. W a rto może jedna k podkreślić, że nie stanow i to koniecznie a rg u m e n tu przeciw ko takiem u system ow i k u r s o -wemu. Zm iany k u rsó w w a lu to w y c h nie mogą być bow iem analizow ane i oceniane w o derw aniu od całej rzeczywistości gospodarczej. To, że są one czasami tak silne i głębokie jest, jak twierdzi w ielu a u to ró w zachodnich, jedynie skutkiem ogólnej nierów now agi ekonom icznej w spółczesnego świata kapitalistycznego. Drogą do uniknięcia takich w a h a ń jest więc nie zam rożenie poziomów k u rsó w w alutow ych, ale w yelim inow anie przyczyn, k tó re je p o w o d u ją 27. Do przyczyn tych, szczególnie ostatnio, zalicza się także sprzeczne z k ieru n k iem działania m e -chanizm u r y n k o w e g o in te rw e n cje p a ń s tw a z arów no bezpośrednio na ry n k u w alutow ym , jak też w w e w n ę trz n e j polityce gospodarczej.

“ F r i e d m a n , cp. cit., s. 318— 319.

(19)

Rys. 3

Analizując rys. 3 można zauw ażyć także, że k ierune k zmian p ły n n y ch k ursów w alutow ych często się zmienia. Łączy się to z drugą w spom -nianą w yżej kwestią. Kurs, będąc potencjalnie bardzo w rażliw ą ceną, re a g u je na wszelkie zaburzenia rów now agi, tak ż e k ró tk o te rm in o w e i przejściowe. Ten fakt był często w y s u w a n y jako a rg u m e n t przeciw ko w prow adzeniu system u k u rsó w p ły n n y ch podczas burzliwej dyskusji na ten tem at w śród ekonom istów zachodnich w lata ch pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Tw ierdzono, że sw obodne ku rsy w alutow e pow odują konieczność ciągłych przesunięć siły roboczej i innych zasobów między pro d u k cją na r y n e k k r a jo w y i pro d u k cją na eksport. Takie przesunięcia m ogą być kosztowne, pociągać za sobą stra ty i zakłócać życie g o sp o da rc z e jeśli przyczyny, k tó re je w y w o ła ły są przejściowe. Zasoby m u siałyby zostać przesunięte z pow rotem kiedy przejściow a n ie r ó w n o w aga zostanie u s u n ię ta 28. Pod tym względem o d działyw anie k u rsu s z ty -wnego w y d aje się być k orzystniejsze — zmiany jego poziomu pow odują przesunięcia w s tru k tu rz e w y m ian y i produkcji k rajo w e j w tedy, kiedy są one rzeczywiście konieczne oraz poz osta w iają w y sta rc z a ją c o długi czas na ich dokonanie się. Częste i zm iennokierunkow e w a h a n ia k u r s u płynnego mogą natom iast wryw ołać chaos w g ospodarce w e w nętrznej.

Moim zdaniem jed n a k problem ten jest nieco wyolbrzym iony. Sądzę, że funkcjonow anie swobodnie płyn n y ch k u rsó w w a lu to w y c h podw yższa ,,próg wrażliwości" p r o d u ce n tó w na zmiany kursu. Przedsiębiorcy nie są w stanie reagow ać na w szystkie zmiany kursu, często przecież bardzo

28 Zob. np. R. N u r s k o , Ballance oi P aym ents Policy at Full Employment, [w:] fo r e i g n Trade and Finance, s. 366—367,

(20)

znaczne w krótkim czasie. Przem iany s trukturalne, także w w ym ianie tow arow ej, w y m a g ają bowiem czasu, a ponadto są zawsze n ieco spóź-nione w stosunku do zmian ku rsu — rozpoczęta pro d u k cja musi zostać zakończona, z a w a rte k o n tra k ty muszą zostać zrealizow ane bez względu na „zachow anie się" kursu; dopiero później można w p ro w a d z a ć ja k ie kolwiek zmiany. Poza tym przedsiębiorcy zdając sobie spraw ę z c h a ra k -teru funkcjonow ania ku rsu p ły n n e g o dążą zapew ne do „przetrzym ania" zmian, k tó re w ich opinii będą przejściowe. Pomocą w tym służy im szereg instrum entów m iędzy n aro d o w e g o ry n k u pieniężnego, ja k np. różnego rodzaju tra n s a k cje term inowe. Należy ponadto pam iętać, że e la -styczności p o p y tu i podaży w krótkim czasie są zazw yczaj znacznie m niejsze niż w długim; k r ó tk o o k re so w e zmiany ku rsu w w ielu p r z y

-p a d k a ch nie zdążą więc w yw ołać w y s ta rc z a ją c o dużych zmian -po-pytu, które s ty m u lo w a ły b y zmiany stru k tu ra ln e w produkcji.

XII

Powyższe uwagi d otyczące zw iązków między zm ianam i poziomu k u rsu w a lu to w e g o a zmianami w stru k tu rz e w ym iany h andlow ej i p r o -dukcji k rajo w e j w s k a z u ją jak bardzo skom plikowane, złożone i w ielok ie ru n ielok o w e są to zależności. U legają one p e w n e m u uproszczeniu w w a -ru n k ac h ścisłej k o n tro li pa ń stw a n a d k u rse m i cenam i w ew nętrznym i. Kurs s taje się w ów czas w ręk a c h władz narzędziem, za pom ocą k tó re g o m ogą one kształtow ać określoną s tru k tu rę w y m ia n y oraz w pew nym stopniu w p ły w a ć także na s tru k tu rę produkcji w e w n ętrzn ej, przy czym może to być narzędzie oddziałujące selektyw nie. W y łączenie lub o graniczenie m echanizm u kursow ego, (lub, co je s t w p r a k ty c e r ó w n o -znaczne, w yłączenie lub ograniczenie w p ły w u k u rsu na ceny krajow e) d a je więc w ładzom znaczną sw obodę w oddziaływ aniu na w e w n ę trz n e p ro ce sy gospodarcze. J e s t to jed n a k sw oboda pozorna. Każdy k r a j jest integralną częścią gosp o d a rk i św iatow ej i s tru k tu ra produkcji i w y m ian y nie może być przez niego k sz ta łto w an a całkow icie autonom icznie, a le musi się d ostosow ać do zm ieniających się w a ru n k ó w zew nętrznych. Bezpośrednia in g ere n cja p a ń s tw a nie je s t w stanie, j a k udow odniła p rak ty k a , zapew nić takiego c h a ra k te r u dostosowań, a p r ó b y rozw oju autonom icznego, w o d e rw a n iu od gospodarki św iatow ej kończą się k atastrofą lub w najlepszym razie niepowodzeniem. P odstaw ow ą k w e stią jest tu c h a ra k te r system u cenowego. O n w ła śn ie w pow iązaniu z k u r -sem w a lu to w y m decy d u je o tym czy, w jakim zakresie i w jaki sposób m echanizm k u rso w y przenosi do gosp o d a rk i k rajo w e j s ygnały z r y n k u św iatow ego i oddziałuje na s tru k tu rę produkcji.

(21)

W przytpadku działania m echanizm u ry n k o w e g o w sferze c en w p ły w ten jest p rak ty c zn ie rzecz biorąc niem ożliwy do określe nia z góry. J a k pisze M. F riedm an c h a ra k te ry z u ją c ogólnie mechanizm r y n k o w y jest to „subtelny proces, k tó re g o ogólne z asady działania mogą być dość łatw o ogarnięte, ale k tó re g o szczegółowe rez ulta ty rzadko mogą zostać przew idziane2®. Można więc jedynie stw ierdzić ogólnie, że

zmiany ku rsu w alutow ego poprzez zmiazmiany w rentow ności produkcji, e k s -portu i im-portu d o p ro w a d z ą d o zmiany s tru k tu ry i wielkości w y m ian y z zagranicą oraz w y w o łają po pew nym czasie rea lo k ację zasobów w g o s -podarce narodow ej. Można też p rzedstaw ić możliwe kierunki tych zmian. To natomiast, k tó re z tych możliwości będą miały m iejsce i w jakiej skali zależy nie tylko od zmiany k u rsu w alutow ego, ale od bardzo w ielu c z y n -ników z a ró w n o w e w nętrznych, ja k i z e w nę trz nych (np. im portochłónność p rodukcji k rajow ej, s tru k tu ra kosztów, e lastyczności popytu i podaży, c h a ra k te r w e w n ętrzn ej polityki m onetarnej, siła zw iązków zaw odow ych itd.), także być może jeszcze n ieznanych lub niem ożliwych do o k r e ś le -nia w praktyce.

Rozszerzenie m echanizm u r y n k o w e g o także n a sam kurs, a więc w pro w a d z e n ie k u rsu płynnego, w opinii wielu a u to ró w stanow i z a g ro -żenie dla h a rm o n ijn e g o przebiegu procesów gospodarczych, gdyż częste i g w a łto w n e zmiany k u rsu w p ro w a d z a ją do gospodarki chaos przy czym, jaki się twierdzi, r y n e k w a lu to w y często popełnia błędy. Zm iany k u rsu w alutow ego często „m ijają" poziom r ó w n o w a g i p row adząc do nad lub podw artościow ości niektórych w a lu t30. W rezultacie może to p o

-w odo-w ać zbyt częste, a także nie-w łaści-w e (zbyt silne lub słabe) zm iany w stru k tu rz e p rodukcji k rajo w e j i w y m ian y z zagranicą. W celu n a p r a -w ienia takich błędó-w m echanizm u ry n k o -w e g o -w ładze m o n eta rn e in te r-w e n iu ją na ry n k u r-w alutor-w ym . Po pierr-w sze jednak, ja k ur-w aża R. Solo-mon, nie można mieć pew ności jaki pow inien być norm alny, w łaściw y poziom k u rsu w a lu to w e g o poniew aż n ajp ra w d o p o d o b n iej nie znam y wszystkich czynników, k tó re d e c y d u ją o jego poziomie31. Po drugie n a -tomiast „N iew ątpliw ie r y n e k popełnia błędy [...] Ale podstaw ow ym p ytanie m jest: kto ma szansę popełniać w iększe błęd y — w ładze czy r y n e k " 32. M oim zdaniem m an k a m e n ty k u rsu p ły n n eg o (znacznie

zresz-29 R. F r i e d m a n , M. F r i e d m a n , Free to Choose, Seeker and W ar bu rg, London 1980, s. 27.

80 R. N u r s к e, C onditions ol International M onetary Equilibrium, |w :] Foreign Trade and Finance, s. 298.

81 Cyt. za: M. K. K r z a k , W. M a j c h o r c z a к, K on cepcje relorm y kursów w a -lu to w y c h w m i ę d z y n a r o d o w y m s y s te m i e monetarnym , „Handel Zagraniczny" 1984, nr 10.

(22)

tą w yolbrzym iane) nie należą do jego istoty, ale są jedynie skutkami głębszych dysproporcji gospodarczych. Nie sądzę, aby ograniczanie i w g runcie rzeczy fałszowanie przez państw o sygnałów ry nkow yc h dostarczanych przez kurs w alutow y mogło w usunięciu tych d y s p ro -porcji pomagać.

Wito ld Kuchowicz

CURRENCY EXCHANGE RATES AND STRUCTURE OF TRADE EXCHANGE AND DOMESTIC PRODUCTION

Ťhe article analyzes interrelationships betw een the lev el of currency exch an ge rates and tne structure of trade exch an ge and production. T hese relationships are analyzed su c c e s siv e ly assum ing different currency exch an ge system s — excluded, restricted and full mechanim of an exch an ge rate operation, with the system of restricted exch an ge rates being further disaggregated. In each case, the author analyzes an inlluence ol changes in currency exch an ge rates on profitability of export, import and dom estic production of particular com m odity groups and, con- segu en tly, on the structure ol loreign trade and dom estic production. There are separately presented consequences of non-balancing flow s ol capital for these relationships. The on ly possibility of ensuring structural changes in the econom y com patible with requirem ents posed by external conditions in a direct and full impact of a flex ib le exch an ge rate on internal prices, costs and incom es. W hile analyzing the impact of a currency exch an ge rate on internal prices and costs the author discusses also a controversial problem of proinflationary influence of devaluation.

Cytaty

Powiązane dokumenty

doświadczalnych izoterm adsorpcji i desorpcji pary wodnej można wyznaczyć między innymi: powierzchnię właściwą, pojemność monowarstwy, ciepło adsorpcji netto

Zestawienie porównujące wartości skorygowanego kwadratu współczynnika korelacji wielokrotnej oraz sta- tystyk F-Snedecora dla analizowanych postaci deforma- cyjnych przedstawiono

Badania dowiodły, że w wyniku spawania dochodzi do stopienia materiału warstwy odpornej na zużycie ścierne i przejścia węglików do spoiny oraz częściowego

WPROWADZENIE 00 PRAc-sEJSMICZNYCH GEOFONÓW. PRODU KCJJ KRAJOWEJ. · Po stwierdzeniu przez Dział Studiów Przedsiębior-. stwa Poszukńwań Geofizycznych, że najsłabszym

Presented two-stage model advocates for Silurian transport of the peri-Baltican terranes of Svalbard towards Laurentian margin followed by Devonian translation of the peri-

Jerzy Cichomski. Biała

2) Również biskupów, którzy z powodu wieku czują się osłabieni na siłach, prosi się usilnie o spontaniczne złożenie rezygnacji. Domniemywa się, że taką rezygnację złożyli

Odpowiadamy i musimy odpowiadać przede wszystkim całym stylem życia Kościoła, że on nie tylko nie jest monarchią, ale także pojęcie demokracji jest dlań