Delegatura Ministerstwa Pracy i Opieki Spoҝecznej w Teheranie
w latach II wojny Ҳwiatowej ȭ charakterystyka dziaҝaҞ
edukacyjnych dla polskich uchodӎcÓw
Katarzyna gliwak, katarzyna.sliwak@poczta.onet.pl Uniwersytet WrocÙawski
Pl. Uniwersytecki 1, 50-137 WrocÙaw Streszczenie
Ewakuowana grupa uchodĊcza z ZSRR do Iranu zostaÙa skoncentrowana w Teheranie, Isfahanie, Ahwazie. Wraz z ich pojawieniem si¿ rzd emigracyjny powoÙaÙ Delegatur¿ Ministerstwa Pracy i Opieki SpoÙecznej, w ramach którego dziaÙaÙ Referat Szkolno-Oïwiatowy. Zapewnienie moČliwoïci edukacji w trudnych warunkach staÙo si¿ wyzwaniem polityków Stronnictwa Ludowego, które stanowiÙo grup¿ dominujc wïród polonħ nej sceny politycznej Iranu. W artykule autorka poruszy waČne kwestie zwizane z polityk i oïwiat na Bliskim Wschodzie. Przedstawi sylwetki Wiktora Styburskiego oraz Franciszka Halucha. Na podstawie ĊródeÙ archiwów Instytutu Polskiego i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie oraz Archi-wum Akt Nowych w Warszawie zostan ukazane podejmowane przez MPiOS dziaÙania oïwiatowe oraz ich reperkusje dla sytuacji nauczycieli polskich oraz Polaków Čyjcych w Iranie. W artykule pojawi si¿ równieČ informacje o warunkach pracy nauczycieli, ich pÙacach, problemach aprowizacyjnych, administracyjnych dotyczcych zarzdzania placówk oïwiatow.
SÙowa kluczowe:: Ministerstwo Pracy i Opieki SpoÙecznej, Teheran, Wiktor Styburski, Franciszek Haluch, Szkolnictwo
na Bliskim Wschodzie.
Delegation of the Ministry of Labour and Social Welfare in Teheran during the Second World War – characteristics of educational activities for Polish refugees.
Abstract
As a result of the evacuation of the Polish Army in the USSR in Iran was a large group of refugee concentrated in Teh-ran, Isfahan, Ahwaz. Polish government-in-exile has called the Delegation of the Ministry of Labour and Social Welfare. Providing educational opportunities in diĜ cult conditions has become a challenge politicians People`s Party, which was the dominant group in the political scene of Iran. In this paper the author addresses important issues related to politics and education in the Middle East. Author presented Þ gure Wiktor Styburski and Franciszek Haluch. The paper based on the source archives of the Polish Institute and Museum of General Sikorski in London and the State Archives in Warsaw will be shown undertaken by Delegation of the Ministry of Labour and Social Welfare educational activities and their repercussions on the situation of Polish teachers and Poles living in Iran. The article will be also inform about the working conditions of teachers, their salaries, the problems of food supply, problems of management educational institution.
Keywords: Delegacy of the Ministry of Labour and Social Welfare, Teheran, Franciszek Haluch, Wiktor Styburski,
Education in the Middle East.
Podczas II wojny ïwiatowej polscy emigranci oraz uchodĊcy wojenni mogli liczy° na pomoc ze strony róČnych in-stytucji. Jedn z nich byÙo utworzone w paĊdzierniku 1939 r. Ministerstwo Pracy i Opieki SpoÙecznej. Na mocy uchwaÙy Rady Ministrów z dnia 10.01.1940 r. Ministerstwo otrzymaÙo uprawnienia do wypÙacania zasiÙków uchodĊcom cywilnym i sprawowaÙo nadzór nad wszystkimi organizacjami pomagajcymi uchodĊcom1. Funkcj¿ Ministra Pracy i Opieki
Spo-Ùecznej od 2.10.1939 r. aČ do 24.11.1944 r. peÙniÙ Jan StaÚczyk, zwizany ze ïrodowiskiem Polskiej Partii Socjalistycznej2. 1 M. HuÙas, Goïcie czy intruzi? Rzd polski na uchodĊstwie IX 1939-VII 1943, Warszawa 1996, s. 172- 174.
2 W rzdzie na uchodĊstwie J. StaÚczyk byÙ politykiem najdÙuČej pozostajcym na stanowisku ministra, mimo iČ byÙ osob krytykowan. Po jego dymisji Premier Tomasz Arciszewski nie powoÙaÙ nowego ministra, tylko sam jako nowy premier objÙ ten urzd. Zob. wi¿cej: B. Kroll, Struktura polskich centralnych wÙadz emigracyjnych w latach 1939- 1945, [w:] „Czasopismo Historyczno-Prawne” 1976, t. 28, z. 2, s. 227- 228.
Zgodnie z uchwaÙ Rady Ministrów z dnia 1.03.1940 r. na obszarach, gdzie znajdowali si¿ polscy uchodĊcy, zostali wyzna-czeni delegaci rzdu ds. opieki, których zwierzchnikiem byÙ Minister Pracy i Opieki SpoÙecznej. Pierwsze takie komitety powstaÙy w Rumunii i na W¿grzech3. Na obszarze Bliskiego Wschodu pierwsza Delegatura MPiOS zostaÙa zlokalizowana
w Palestynie, gdzie 27.03.1941 r. na delegata MPiOS zostaÙ mianowany Tadeusz Lubaczewski, wczeïniej pracujcy w Po-selstwie RP w Belgradzie, Centrali Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Ambasadzie RP w Bukareszcie4.
Powstanie kolejnej Delegatury na wspomnianym obszarze wizaÙo si¿ z masow ewakuacj ludnoïci polskiej z ZSRR przeprowadzon na mocy ukÙadu Sikorski- Majski. Gen. WÙadysÙaw Sikorski po rozmowach z Józefem Stalinem napisaÙ w liïcie do Winstona Churchilla o przeniesieniu cz¿ïci wojska polskiego z ZSRR na grodkowy Wschód. Anglicy specjalnie na t¿ okolicznoï° utworzyli Polish Evacuation Staě (PES) pod kierownictwem pÙk. Alexandra Rossa. W sierpniu 1941 r. Iran znajdowaÙ si¿ pod okupacj brytyjsko-sowieck, toteČ fakt zaÙoČenia obozów uchodĊczych oraz transport osobo-wy do portu Pahlevi osobo-wymagaÙ otrzymania pozwolenia od wÙadz sowieckich. Takie pozwolenia polskie wÙadze uzyskaÙy 24.03.1942 r., a nast¿pnego dnia rozpocz¿to proces ewakuacji5. Brytyjczycy pomoc Polakom zorganizowali bardzo dobrze.
W akcj¿ byÙ zaangaČowany (oprócz wspomnianego juČ pÙk. A. Rossa) brytyjski aĴ aché wojskowy gen. Fraser, a nad zaopa-trzeniem obozów czuwaÙ bryg. Crampton6. Polski rzd na uchodĊstwie w Londynie pocztkowo (uchwaÙ z 31.03.1942
r.) zatwierdziÙ dwa peÙnomocnictwa dotyczce peÙnienia funkcji delegatów ds. opieki nad ewakuowanymi dla W. Stybur-skiego (radcy Þ nansowego pracujcego w Poselstwie RP w Teheranie) oraz gen. Józefa Zajca (dowódcy Wojska PolStybur-skiego na grodkowym Wschodzie)7. Tak wi¿c kilka dni póĊniej 4.04.1942 r. utworzono delegatur¿ MPiOS w Teheranie, która
dziaÙaÙa na tym terenie do koÚca dziaÙaÚ wojennych.
PostaѴ Wiktora Styburskiego i Franciszka Halucha
Do kr¿gu osób sprawujcych najwaČniejsze funkcje, jeČeli chodzi o kwesti¿ opieki nad uchodĊcami, moČemy zali-czy° W. Styburskiego oraz F. Halucha. W. Styburski urodziÙ si¿ w roku 1902 w Pobiedziskach. UkoÚczyÙ ekonomi¿ na Uniwersytecie PoznaÚskim. Nast¿pnie po studiach pracowaÙ w Banku Polskim w Poznaniu oraz Krakowie. OČeniÙ si¿ z Jadwig Niteck w 1936 r. Przed wojn awansowaÙ na stanowisko wicedyrektora Banku Polskiego w Warszawie. Wraz z wybuchem wojny zostaÙ wyznaczony na konwojenta polskiego zÙota, które miaÙo dotrze° do Rumunii. ZÙoto umieïciÙ na statku pÙyncym przez Bejrut do portu Lorient we Francji, skd przewiózÙ je do afrykaÚskiego Dakaru i do Kaynes. Po zakoÚczeniu tej trudnej misji zostaÙ pracownikiem MPiOS w Teheranie8. PeÙniÙ równoczeïnie funkcj¿ Delegata Rzdu
ds. ewakuacji cywilów, miaÙ opini¿: >>„czÙowieka wielkich zdolnoïci organizatorskich, a jednoczeïnie dobre serce i czuÙe sumienie spoÙeczne. ZupeÙnie apolityczny i oddany swojej pracy […] potraÞ Ù pozyska° duČo zaufania”<<9.
Do Delegatury MPiOS w celu wizytacji tej jednostki administracyjnej (podlegajcej Rzdowi na UchodĊstwie) udaÙ si¿ prof. StanisÙaw Kot, któremu Rzd LondyÚski nadaÙ status Delegata ds. polskich na grodkowym Wschodzie. W. Stybur-ski mógÙ liczy° na poparcie ze strony Ministra PeÙnomocnego na Iran, Karola Badera, który peÙniÙ równoczeïnie funkcj¿ kierownika Poselstwa RP w Teheranie. Zdaniem prof. Kota K. Bader doskonale wiedziaÙ o wszystkich dziaÙaniach W. Sty-burskiego. ZaproponowaÙ Styburskiemu zatrudnienie w MPiOS w Teheranie byÙych pracowników ambasad i placówek dyplomatycznych z ZSRR, ale ten nie przystaÙ na jego propozycj¿. W styczniu 1943 r. W. Styburski zostaÙ przeniesiony do Indii do tamtejszej Delegatury MPiOS w Bombaju. Jego miejsce w Teheranie zajÙ F. Haluch10.
F. Haluch urodziÙ si¿ w 1893 r. W okresie mi¿dzywojennym wstpiÙ do PPS. Wiadomo, Če wtedy peÙniÙ funkcj¿ sekre-tarza generalnego Zwizku Pracowników PrzemysÙu NaĞ owego. DziaÙaÙ w BorysÙawiu. BraÙ udziaÙ w tworzeniu ustawy o uÙatwieniach w poszukiwaniu i wydobywaniu mineraÙów bitumicznych11. PrzebywaÙ na zesÙaniu w Ùagrze w KoÙymie, 3 J. Kulnianin, Z badaÚ nad dziaÙalnoïci spoÙeczn i opiekuÚcz rzdu RP na emigracji w latach 1939- 1944, [w:] „Dzieje Najnowsze” 1987, nr 2, s. 65-66. 4 Polska sÙuČba zagraniczna po wrzeïniu 1939 r., Londyn 1954, s. 113.
5 L. BeÙdowski (red.), Polacy w Indiach 1942- 1948 w ïwietle dokumentów i wspomnieÚ, Warszawa 2002, s. 12.
6 K. Walaszczyk, grodkowy Wschód w latach II wojny ïwiatowej. Relacje i dziaÙania polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych w Iranie, Iraku i Afganistanie, ToruÚ 2012, s. 133.
7 ProtokóÙ posiedzenia z dnia 31.03.1942, [w:] M. Zgórniak (red.), ProtokoÙy posiedzeÚ Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, t. 4, Kraków 1998, s. 197.
8 L. BeÙdowski (red.), dz. cyt., s. 46.
9 Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego (dalej: IMPS), A. 12. 478/ 10- Ambasada RP w Londynie, Poselstwo RP w Teheranie do MSZ, Pismo z dnia 17.07.1942 r., k. 1-2.
10 IMPS, A. 12. 53/ 11H, Poselstwo RP w Teheranie do MSZ, Pismo z 16.11.1942, k. 1; K. Walaszczyk, dz. cyt., s. 207- 209.
11 F. Haluch, Ustawa o uÙatwieniach w poszukiwaniu i wydobywaniu mineraÙów bitumicznych, Druk. Tow. SzkoÙy Ludowej, hĴ p://w.bibliotece.pl/ books/e998c8a9c2e840ec9b734a0885acea99/, 02.11.2014 r.
skd w 1941 r. zostaÙ uwolniony po podpisaniu ukÙadu Sikorski-Majski. Wówczas pojawiÙ si¿ w szeregach Komitetu Zagra-nicznego PPS obok dziaÙaczy takich, jak: Adam CioÙkosz, Ludwik Grosfeld, Jan StaÚczyk, Adam Pragier, BronisÙaw Skalak, Jan KwapiÚski12. ZostaÙ powoÙany do peÙnienia funkcji Delegata MPiOS na grodkowym Wschodzie w styczniu 1943 r.
Pocztek sprawowania urz¿du zbiegÙ si¿ ze wznowieniem ewakuacji uchodĊców z Iranu, któr planowano ostatecz-nie zakoÚczy° w lipcu 1943 r. Do osób przeciwnych dokonaniu caÙoïciowej ewakuacji moČna zaliczy° Ministra Pracy J. StaÚczyka oraz duČ rzesz¿ samych uchodĊców. Osoby chcce zosta° w Iranie musiaÙy okaza° wÙadzom stosowne zaïwiadczenia o braku przeciwskazaÚ ze strony iraÚskiej do ich dalszego pobytu, a takČe zrzec si¿ pomocy materialnej ze strony polskiej (dotyczyÙo to równieČ uchodĊców, którzy po wojnie wróciliby do Polski)13.
Kwestia ewakuacji uchodĊców byÙa poruszana na forum przez szereg osób z resortu opieki spoÙecznej, spraw we-wn¿trznych oraz zagranicznych. Zajmowali oni róČne stanowiska i to niestety wpÙyn¿Ùo na szereg konß iktów personal-nych. Jednym z nich byÙ konß ikt mi¿dzy F. Haluchem a Jerzym Górszczykiem, kierownikiem referatu Ministerstwa Spraw Wewn¿trznych w Teheranie. Haluch skÙadaÙ uchodĊcom propozycje pozostania w Iranie, sam otwarcie mówiÙ o okropnych warunkach Čycia w Indiach. Z jego zdaniem nie zgadzaÙ si¿ poseÙ K. Bader, który proponowaÙ redukcje w MPiOS i odwo-Ùanie F. Halucha ze stanowiska delegata. Wszystkie sprawy, którymi dotychczas zajmowaÙo si¿ MPiOS, zostaÙyby wtedy przej¿te przez Poselstwo RP w Teheranie14. F. Haluch mógÙ liczy° na poparcie ze strony ministra StaÚczyka, toteČ nie zostaÙ
zdymisjonowany. SkonÞ skowaÙ pismo „Zielony Sztandar” redagowane przez SL (przy jego redagowaniu braÙ udziaÙ wspo-minany juČ J. Górszczyk) oraz zakazaÙ w obozach kolportaČu wszelkiej prasy niezwizanej z materiaÙami wydawanymi przez MPiOS. DziaÙacze SL skrytykowali polityk¿ F. Halucha dotyczc obsadzania stanowisk, na które gÙównie byli mia-nowani zwolennicy delegata. W sierpniu 1943 r. Sekretariat SL oÞ cjalnie zawiesiÙ wspóÙprac¿ z PPS, a dziaÙaczy oskarČono o sympatie piÙsudczykowskie15. Ten antagonizm mi¿dzy dominujcymi polskimi partiami politycznymi na terenie Iranu
spowodowaÙ zmian¿ na stanowisku Delegata. Od wrzeïnia 1944 r. delegatem MPiOS w Teheranie zostaÙ StanisÙaw PokÙadz-ki, wczeïniej b¿dcy czÙonkiem komisji rewizyjnej w delegaturze16. Nominacja jego osoby na t¿ funkcj¿ zostaÙa bez
entuzja-zmu przyj¿ta w kr¿gu brytyjskim, bowiem uwaČano go za kandydata pozbawionego specjalnych kwaliÞ kacji, jednak po wczeïniejszych problemach F. Halucha jego zadaniem byÙo uspokojenie sytuacji. K. Bader uwaČaÙ go za czÙowieka >>„przy-zwoitego oraz taktownego, ale l¿kliwego i sÙabego<<”17. Kolejna zmiana personalna w Delegaturze MPiOS w Teheranie byÙa
spowodowana przeniesieniem Artur Szewczyk, wczeïniejszego zast¿pcy Delegata do nowo utworzonej Delegatury MPiOS w Nairobi. Na jego miejsce zostaÙ mianowany WÙadysÙaw KÙopotowski, wczeïniej peÙnicy funkcj¿ kierownika WydziaÙu Rachunkowego18. Konß ikty mi¿dzy gÙównymi ugrupowaniami polskimi wïród uchodĊców w Iranie spowodowaÙy przede
wszystkim brak stabilnoïci wÙadzy, czego wynikiem byÙy przedstawione roszady personalne. Struktura Delegatury MPiOS w Teheranie
Struktura administracyjna Delegatury MPiOS w Teheranie w pierwszych latach funkcjonowania parokrotnie byÙa zmieniana. Pierwotnie zostaÙa podzielona administracyjnie na Biuro Centralne (oraz z podlegÙymi: sekretariatem, kancela-ri, referatem prawnym oraz referatem statystycznym). Obok Biura utworzono WydziaÙy: Administracyjny, Zaopatrzenia, SpoÙeczny, Organizacyjno-Personalny oraz Zdrowia. Delegatura sprawowaÙa kontrol¿ nad GÙównym Szpitalem Cywilnym w Teheranie, Szpitalem PCK, Centraln SkÙadnic Sanitarn, Ekspozytur w Pahlevi, Przedstawicielstwem Poselstwa RP w Ahwazie, Przedstawicielstwem Poselstwa RP w Meszhedzie. Na skutek duČej iloïci zadaÚ podj¿to decyzj¿ o reorganizacji administracji Delegatury MPiOS w Teheranie. W listopadzie 1942 r. kompetencje zostaÙy rozgraniczone pomi¿dzy: Biuro Ogólne, WydziaÙy: SpoÙeczny (podzielono na: SpoÙeczny i Kulturalno-Oïwiatowy, wydziaÙ ten zajmowaÙ si¿ prowadzeniem ewidencji, organizacj placówek oïwiatowych oraz Čycia kulturalnego) Administracyjny, Zaopatrzenia, oraz samodzielne Referaty: BezpieczeÚstwa, Porzdku, Wojskowy i Techniczno-Budowlany. Doï° szybko, bo w grudniu 1942 r., zlikwidowa-no Biuro Ogólne, WydziaÙ Administracyjny i SpoÙeczny oraz wszystkie referaty. PowoÙazlikwidowa-no do istnienia WydziaÙy: Rachun-kowy, Zaopatrywania, SÙuČby Zdrowia, Kulturalno-Oïwiatowy i Szkolny, Prasowy oraz Komisj¿ Rewizyjn.
12 D. UrzyÚska, Polski ruch socjalistyczny na obczyĊnie w latach 1939-1945, PoznaÚ 2000, s. 46.
13 Archiwum Akt Nowych (dalej. AAN), Poselstwo RP w Teheranie, Zarzdzenie o ewakuacji uchodĊców polskich z Iranu posÙa K. Badera z 6.03.1943 r., sygn. 592, k.45.
14 AAN, HI- MSZ- Archiwum MikoÙajczyka, Telegram szyfrowy K. Badera do R. RaczyÚskiego z 23.08.1943 r., k. 122. 15 IPMS, PRL. 51- Prezydium Rady Ministrów- Archiwum Libermanowej, Depesza J. Górszczyka z 27.08.1943 r., k. 124. 16 IMPS, A.11E/ 838, Pismo S. PokÙadzkiego do sekretarza generalnego MPiOS A. UrbaÚskiego z 23.04.1945 r., k. 122. 17 AAN, HI- MSZ, Telegram szyfrowy K. Badera z 12.07.1944 r., k. 852.
Po obj¿ciu delegatury przez F. Halucha w marcu 1943 r. ostatecznie uksztaÙtowaÙa si¿ jej struktura. Sekretariat (z kance-lari) zajmowaÙ si¿ sprawami administracyjnymi. KoordynowaÙ prac¿ Referatów: Prawnego, Personalnego i Wojskowego. Pracownicy sekretariatu tworzyli sprawozdania dla delegatury. Referat Prawny dbaÙ o poprawnoï° przebiegu prac legi-slacyjnych, udzielaÙ pomocy prawnej uchodĊcom. Referat Personalny nadzorowaÙ obsad¿ kadrow delegatury, natomiast referat wojskowy gromadziÙ informacje o poborze wojskowym czy stosunku uchodĊców do sÙuČby wojskowej19. Oprócz
wyČej wymienionych referatów podlegÙych organizacyjnie pod sekretariat powoÙano do istnienia WydziaÙy: Rachunkowy, Zaopatrywania, Ewidencji i Pracy, BezpieczeÚstwa i Porzdku, SÙuČby Zdrowia, Prasowy, Kulturalno-Oïwiatowy. WydziaÙ Rachunkowy prowadziÙ ksi¿gowoï°, zajmowaÙ si¿ sporzdzaniem bilansów oraz sprawozdaÚ Þ nansowych. WydziaÙ Za-opatrywania dbaÙ o aprowizacj¿ uchodĊców w Čywnoï°, odzieČ, lekarstwa, ïrodki czystoïci itp. WydziaÙ ten zarzdzaÙ ferm hodowlan, piekarni, masarni, posiadaÙ wÙasne magazyny. ZatrudniaÙ kierowców do transportu uchodĊców. Kolejny Wy-dziaÙ Ewidencji i Pracy sprawowaÙ piecz¿ nad statystyk zatrudnienia uchodĊców oraz ich relokacj. PomagaÙ w znalezieniu pracy poza obozami. Pod jego jurysdykcj znajdowaÙ si¿ referat pocztowy oraz techniczno-budowlany. WydziaÙ BezpieczeÚ-stwa i Porzdku peÙniÙ rol¿ „obozowej policji”. Jego pracownicy byli umundurowani, rekrutowani wïród m¿Čczyzn powyČej 18 r.Č. WydziaÙ prowadziÙ statystyki dotyczce przest¿pstw, powoÙywaÙ komisje porzdkowe, które byÙy odpowiedzialne za rozstrzygni¿cie w sprawach dotyczcych naruszenia dyscypliny w obozie. WydziaÙ SÙuČby Zdrowia kontrolowaÙ placówki sanitarne, higien¿ w obozach, zaopatrywaÙ placówki sÙuČby zdrowia. WydziaÙ Prasowy wydawaÙ czasopismo „Polak w Ira-nie” (od czerwca 1942 r.). Jego redaktorami byli: Antoni gciborski, B. Skalak, Tadeusz Ehrenberg, Roman Boski20. W opinii
uchodĊców pismo nie spotkaÙo si¿ z uznaniem wïród czytelników, a jedynie przedstawiaÙo w wielu sprawach punkt widze-nia Delegatury MPiOS. WydziaÙ Kulturalno-Oïwiatowy pod kierownictwem Zygmunta Klemensiewicza prowadziÙ kursy j¿zykowe, ïwietlice, organizowaÙ imprezy kulturalne, odczyty. OdgrywaÙ doï° istotn rol¿ w procesie integracji ïrodowiska uchodĊczego. Pocztkowo, do lipca 1943 r., organizacyjnie pod wspomniany wydziaÙ podlegaÙo szkolnictwo polonħ ne w Ira-nie, niestety na skutek organizacji Delegatury MWRiOP (lipiec 1943 r.) to jej przekazano te kompetencje.
Poza Teheranem administracja Delegatury (jej Ekspozytury) dziaÙaÙa w Isfahanie, Meszhedzie oraz Awhazie, jednak najwaČniejsz rol¿ opiekuÚczo-oïwiatow peÙniÙa Ekspozytura w Isfahanie, miejscu, gdzie pojawiÙy si¿ tysice polskich dzieci ewakuowanych z ZSRR. Na kierownika tej jednostki zostaÙ wyznaczony Eugeniusz Mancewicz, jego zast¿pc zo-staÙ Jakub Hoě man. Organizacja administracyjna oraz struktura Ekspozytury byÙa odzwierciedleniem struktury Delega-tury w Teheranie21.
Problemy organizacyjne MPiOS w Teheranie
Organizacja pomocy uchodĊcom oraz pracy w Delegaturze MPiOS w Teheranie musiaÙa przebiega° doï° szybko, gdyČ dziaÙania ewakuacyjne trwaÙy w momencie jej powoÙania do istnienia, a Teheran byÙ przepeÙniony tysicami uchodĊ-ców transportowanych z Pahlevi. Delegatura w pocztkowym okresie mogÙa liczy° na pomoc ze strony Brytyjczyków, Poselstwa RP w Teheranie, PCK, które walnie przyczyniÙo si¿ do umieszczenia pierwszych uchodĊców w byÙych kosza-rach armii iraÚskiej. Tam zaÙoČono Obóz UchodĊczy nr 1. JuČ w pierwszych dniach kwietnia 1942 r. znajdowaÙo si¿ w nim 4000 uchodĊców cywilnych, z czego ok. 50% stanowiÙy dzieci22. Warunki panujce w obozie byÙy spartaÚskie. DuČa liczba
uchodĊców, nieprzeszkolony personel, który miaÙ si¿ nimi zaj°, oraz niedostateczna iloï° zapasów to tylko najwaČniejsze z caÙej iloïci problemów w pierwszym okresie ewakuacyjnym23. UchodĊcy spali w barakach, które zbudowane byÙy z
ce-gÙy wysuszonej na sÙoÚcu, lub stawianych poïpiesznie namiotach. W obozach nie byÙo ÙóČek, przybysze spali na pryczach, a dopiero w zimie przykrywali si¿ kocami. Ludzie mimo trudnoïci w dostaniu si¿ do miasta opuszczali obozy. Pocztko-wo osobno byli umieszczani w obozach m¿ČczyĊni, kobiety, dzieci, które straciÙy rodziców bdĊ w ZSRR, bdĊ w trakcie podróČy. PóĊniej kobietom z dzie°mi oraz sierotom przydzielano miejsca w budynkach staÙych tak, aby nie naraČa° ich na kolejne przeniesienia i wynikajce z tego niedogodnoïci (np. choroby). Delegatura MPiOS zorganizowaÙa do lipca 1942 r w Teheranie trzy obozy, z których dwa pierwsze znajdowaÙy si¿ w bardzo bliskiej odlegÙoïci od siebie. Do Obozu UchodĊ-czego nr 2 traÞ aÙy kobiety oraz dzieci. W jego pobliČu powstaÙy placówki szkolne24. Nast¿pny obóz nr 3 zostaÙ otwarty na
19 K. Walaszczyk, dz. cyt., s. 188- 189.
20 S. Lewandowska, Prasa polskiej emigracji wojennej 1939- 1945, Warszawa 1993, s. 138.
21 J. Pietrzak, Polscy uchodĊcy na Bliskim Wschodzie w latach drugiej wojny ïwiatowej, RódĊ 2012, s. 194. 22 K. Walaszczyk, dz. cyt., s. 196.
23 Raport pÙk. Rossa o polskiej ewakuacji z Rosji, [w:] I. Beaupre- Stankiewicz, D. Waszczuk- Kamieniecka, J. Lewicka- Howells (red.), Isfahan- miasto polskich dzieci, Londyn 1987, s. 66.
skutek napÙywu ludnoïci do Meszhedu. Obóz nr 3 byÙ oddalony od nich ok. 15 km. Kolejny obóz umiejscowiono w Isfa-hanie i byÙ on przeznaczony tylko dla dzieci. Obóz UchodĊców nr 5 byÙ zlokalizowany na przedmieïciach Teheranu. We wspomnieniach uchodĊców wraČenia z pobytu w Teheranie jawi si¿ jako bardzo pozytywne25.
Obozy posiadaÙy wÙasn administracj¿, na czele której staÙ komendant. Komendant miaÙ prawo stosowa° kar¿ aresztu wobec swoich podwÙadnych26. WaČn funkcj¿ peÙniÙ kwatermistrz, którego zadaniem byÙo zaopatrzenie obozu w ïrodki
gospodarcze. W szeregach administracji obozowej prac¿ znalazÙo wiele ochotniczek Pomocniczej SÙuČby Kobiet27. W
obo-zie zatrudnieni byli równieČ: lekarze, piel¿gniarki, sanitariuszki, higieniïci, dentyïci. Zadania oïwiatowe byÙy realizowane przez referaty nadzorujce szkoÙy, przedszkola, róČnorodne kursy zawodowe. Obóz nr 2 posiadaÙ przedszkole, szkoÙ¿ po-wszechn, liceum oraz gimnazjum. ZnajdowaÙy si¿ tam równieČ ïwietlice, biblioteka, teatr. SzkoÙy zostaÙy zlikwidowane w marcu 1943 r. na skutek ewakuacji uchodĊców do Afryki28.
Drugi etap ewakuacji uchodĊców byÙ juČ bardziej zorganizowany. Aby wspomóc delegatur¿, utworzono jej Eks-pozytur¿ w Pahlevi w lipcu 1942 r. Zatrudnionych tam pocztkowo byÙo 75 pracowników administracyjnych. Byli oni odbierani w porcie Pahlevi i transportowani do Teheranu. WaČn rol¿ w tych dziaÙaniach peÙniÙo wojsko, które dbaÙo o bezpieczeÚstwo, pomoc sanitarn, aprowizacj¿. PrzekazywaÙo takČe informacje o warunkach pobytu. W Pahlevi dziaÙa-Ùa równieČ placówka PCK, która zaj¿dziaÙa-Ùa si¿ problemem doČywiania dzieci29. Delegatura MPiOS zorganizowaÙa
Przedsta-wicielstwo RP w Ahwazie, który byÙ punktem transportowym w ewakuacji gÙównie dzieci z Iranu do Afryki Wschodniej. Przedstawicielstwo miaÙo za zadanie udzieli° pomocy oraz informacji uchodĊcom, który jechali juČ ok. 36 godzin z Tehe-ranu do Ahwazu i oczekiwali na transport do Afryki30.
Doï° istotnym problemem dla nowego Delegata byÙa kwestia zwizana z opiek zdrowotn. UchodĊcy po trudach drogi znajdowali si¿ w zÙym stanie Þ zycznym, a w obozach pocztkowo nie byÙo dost¿pu do prysznica. Ewakuacja przebiegaÙa doï° szybko, wÙadze miaÙy jednak problemy ze znalezieniem odpowiedniego miejsca do zakwaterowania. UchodĊcy nie byli przyzwyczajeni do iraÚskich upaÙów. W obozach wïród tÙumów chorych mnoČyÙy si¿ epidemie tyfusu plamistego, malarii, zapalenia pÙuc, a wïród dzieci szalaÙy szkarlatyna i koklusz. Co prawda powstaÙ szpital w Pahlevi, lecz nie byÙ on w stanie pomieïci° wszystkich chorych. Nie byÙo fachowej kadry medycznej, brakowaÙo lekarzy, piel¿-gniarek, a chorymi najcz¿ïciej zajmowali si¿ miejscowi lekarze pochodzenia hinduskiego. W Teheranie, w miejscowym polowym szpitalu, nie doï°, Če panowaÙy niedostateczne warunki sanitarne, to brakowaÙo ÙóČek. PracowaÙo w nim tylko czterech lekarzy (2 Polaków i 2 Hindusów) i rozpaczliwie poszukiwano piel¿gniarek ch¿tnych do pracy. Szpital w Tehera-nie zostaÙ przeTehera-niesiony poza teren obozu, a w lipcu 1942 r. wybudowano nowy szpital PCK. Wszystkie te dziaÙania miaÙy na celu popraw¿ sytuacji epidemiologicznej, która z czasem byÙa coraz lepsza i poprawiaÙa komfort Čycia w tak trudnych warunkach (upaÙy, epidemie etc.)31.
Charakterystyka dziaҝaҞ oҲwiatowych prowadzonych przez Delegatur҄ MPiOS w Teheranie
DziaÙania oïwiatowe oraz kulturalne prowadzone na Bliskim Wschodzie rozpocz¿Ùy si¿ juČ w 1940 r., a organizacja szkolnictwa cywilnego oraz junackiego na tym obszarze byÙa moČliwa dzi¿ki obowizujcej przed wojn ustawie o ustro-ju szkolnictwa, zwanej „ustaw j¿drzejewiczowsk”.
Pierwszy zespóÙ szkóÙ na Bliskim Wschodzie powstaÙ w Tel Awiwie 7.12.1940 roku32. W jego skÙad weszÙo: przedszkole,
szkoÙa powszechna, gimnazjum oraz liceum z klas humanistycznymi humanistyczn i humanistyczno-matematyczn. Pocztkowo ucz¿szczaÙo do niej 29 uczniów otwarto tylko dwie klasy, lecz szybko liczba klas zwi¿kszyÙa si¿ do szeïciu. SzkoÙa miaÙa peÙne prawa ïredniej szkoÙy paÚstwowej. Kadra nauczycielska przybyÙa z Bukaresztu. Dyrektorem
zosta-25 >> „ W Teheranie, we wrzeïniu 1942 r. rozpocz¿Ùo si¿ rozÙadowywanie ludnoïci cywilnej, szÙy transporty gÙównie do Afryki. Ojciec mój i ja baliïmy si¿ tej Afryki okropnie, oznaczaÙo to dÙug rozÙk¿, a tutaj, w Teheranie byÙo nam bardzo dobrze” <<. I. Beaupre-Stankiewicz, Drogi do Isfahanu, [w:] Isfahan…, s. 58.
26 Minister J. StaÚczyk na pocztku 1943 r. wypowiedziaÙ si¿ wobec tego procederu krytycznie i zabroniÙ stosowania jakichkolwiek kar. 27 AAN, Poselstwo RP w Teheranie, t. 42, Sprawozdanie z dziaÙalnoïci Delegatury Rzdu Polskiego 4.04 - 15.07.1942 r.k. 270.
28 IMPS, MWRiOP, A. 19.II./7, Szkolnictwo poza Wlk. Brytani, Sprawozdanie ze stanu szkolnictwa na terenu Iranu w okresie od 1.02 do 30.04.1944 r., k.2.
29 J. Pietrzak, dz. cyt., s. 178- 179. 30 TamČe, s. 182.
31 AAN, Poselstwo RP w Teheranie, t. 42, Delegat MPiOS w Teheranie do MPiOS- Sprawozdanie, Pismo z 25.07.1942 r. 32 IPMS, MWRiOP, A. 19. I./7, WydziaÙ Ogólny. Sprawozdania za okres lipiec 1940-czerwiec 1941, k. 8.
Ùa Helena Baryszowa33, natomiast funkcj¿ kierownika peÙniÙ Alojzy JeleÚ. Najwi¿ksz trudnoïci nowo powstaÙej szkoÙy
byÙ brak podr¿czników oraz lektur szkolnych34. Pojedyncze egzemplarze zostaÙy przywiezione z Rumunii, a w
póĊniej-szym czasie problemem podr¿czników zaj¿Ùa si¿ Delegatura MPiOS35. W roku szkolnym 1940/ 1941 szkoÙ¿ ukoÚczyÙo 76
uczniów36. W szkole odbyÙ si¿ teČ pierwszy egzamin maturalny. Komisja egzaminacyjna byÙa powoÙana przez Delegata
MPiOS w Jerozolimie i zatwierdzona przez gen. J. Hallera. W pierwszym roku 20 absolwentów zdaÙo egzamin dojrzaÙo-ïci, wïród nich dwunastu byÙo ČoÙnierzami37. W kolejnym roku uczniowie wojskowi nie ucz¿szczali na zaj¿cia z uczniami
cywilnymi. Kadra pedagogiczna liczyÙa sobie dziesi¿ciu nauczycieli (wïród nich byÙ Janusz J¿drzejewicz) oraz sekretarza, woĊnego i lekarza.
Sytuacja polskiej oïwiaty w Iranie diametralnie si¿ zmieniÙa, gdy w 1942 r. wraz z armi gen. WÙadysÙawa Andersa ZSRR38 opuïciÙo kilkadziesit tysi¿cy39 polskiej ludnoïci cywilnej, w tym 14.000 dzieci. MÙodzieČ oraz dzieci
umiesz-czono na terenie Bliskiego Wschodu, w Indiach, Afryce, Meksyku, Nowej Zelandii. Opiek¿ nad nimi oprócz placó-wek konsularnych sprawowaÙo przede wszystkim MPiOS w Londynie, które rozpocz¿Ùo proces tworzenia swoich przedstawicielstw na terenach emigracyjnych. Jednostka ta zaj¿Ùa si¿ problemem organizacji sieci szkolnej, jednak duČa liczba uczniów zacz¿Ùa negatywnie wpÙywa° na procesy dydaktyczno-wychowawcze. ZauwaČyÙ to Minister Pracy J. StaÚczyk oraz skierowaÙ pismo do gen. J. Hallera, w którym apelowaÙ o przekazanie kompetencji zarzdzania placów-kami szkolnymi Urz¿dowi Oïwiaty i Spraw Szkolnych40. Gen. J. Haller ten problem poddaÙ dyskusji na konferencji
we wrzeïniu 1942 r., w której uczestniczyli przedstawiciele MPiOS oraz MWRiOP. DziaÙacze MPiOS proponowali, by stanowisko delegata byÙo formalnie zwizane z ich ministerstwem41. Na skutek rezygnacji ze stanowiska ambasadora
RP w ZSRR funkcj¿ ministra stanu- PeÙnomocnika Rzdu RP na Wschodzie objÙ prof. St. Kot, który dČyÙ do rozdziaÙu kompetencji oïwiatowych od MPiOS i wyraČaÙ ch¿° powoÙania do istnienia urz¿dów na terenie Afryki oraz Iranu (w Teheranie). Problem istnienia delegatury na Wschodzie byÙ coraz obszerniej poruszany na posiedzeniach Rady Na-rodowej RP. W kwietniu 1943 r. jeden z jej czÙonków, Franciszek Wilk zaapelowaÙ, iČ rozwizanie problemu admini-stracyjno-organizacyjnego oïwiaty na Bliskim Wschodzie nie moČe juČ czeka°. Projekt ten zostaÙ poddany gÙosowaniu, jednak nie otrzymaÙ wymaganej iloïci gÙosów42. Pozytywna decyzja zapadÙa 16.04.1943 r., kiedy to gen. J. Haller wydaÙ
rozporzdzenie w sprawie utworzenia delegatur Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych w Iranie (z siedzib w Teheranie), Palestynie (obejmujc Egipt oraz Liban43) z siedzib w Jerozolimie, Afryce z siedzib w Nairobi oraz Meksyku z
sie-dzib przy Poselstwie RP w Meksyku44.
W podróČ do Iranu wysÙano byÙego dyrektora gimnazjum w Nadwórnej Józefa Follprechta, by przedstawiÙ w mi-nisterstwie relacj¿ z obserwacji stanu oïwiaty na Bliskim Wschodzie. J. Follprecht miaÙ teČ obj° stanowisko kierownika Referatu Szkolnego45. Formalne przekazanie urz¿dów delegatom: J. Follprechtowi46 oraz jego zast¿pcy Rukaszowi
Kur-33 H. Baryszowa przed wojn pracowaÙa w prywatnym Gimnazjum eÚskim E. Majewskiej w Warszawie, byÙa czÙonkiem Zwizku Zawo-dowego Nauczycielstwa Polskich SzkóÙ grednich. Zob. J. Draus, Oïwiata i nauka polska na Bliskim i grodkowym Wschodzie 1939- 1950, Lublin 1993, s. 76. 34 IPMS, MWRiOP, A. 19. I./9, WydziaÙ Ogólny Sprawozdania za rok 1941, Szkolnictwo poza Wlk. Brytani, k. 5. Dopiero 25.08.1942 r. gen. Józef Haller powoÙaÙ do istnienia Komisj¿ Oceny Podr¿czników przy Urz¿dzie Oïwiaty i Spraw Szkolnych w Londynie.
35 IPMS, MWRiOP, A. 19. II./14, Sprawa kierownictwa SzkoÙy Polskiej w Tel- Awiwie za rok 1941/ 1942, k. 8. 36 IPMS, MWRiOP, A. 19. II./9, Sprawozdanie Gimnazjum i Liceum w Tel- Awiwie za rok 1940/ 1941, k. 3. 37 TamČe, k. 9.
38 Na skutek polsko-radzieckiej umowy z 1941 r. oraz po ogÙoszeniu amnestii dla Polaków stacjonujcych na terenie ZSRR przybywaÙy ich rodziny wraz z dzie°mi. Gen. Anders majc na wzgl¿dzie pojawienie si¿ mÙodzieČy utworzyÙ rozkazem z dnia 12.09.1941 r. wojskowe formacje mÙodzieČowe zwane oddziaÙami junaków oraz junaczek. Zob. wi¿cej. P. aroÚ, Kierunek wschodni w strategii wojskowo- politycznej gen. WÙadysÙawa Sikorskiego 1940- 1943, Warszawa 1988, s. 32.
39 J. Wróbel szacuje liczb¿ ewakuowanych na ok. 115 tys. ČoÙnierzy i ludnoïci cywilnej. Zob. J. Wróbel, UchodĊcy polscy ze Zwizku Sowieckiego 1942- 1950, RódĊ 2003, s. 42.
40 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./14, Pismo J. StaÚczyka z 19.06.1942 r. do Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych w sprawie pomocy powstajcym szkoÙom, k. 1.
41 AAN, Zbiór akt polskich wÙadz emigracyjnych w Londynie, Odpis pisma J. StaÚczyka z 28.09.1942 r. do Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkol-nych w sprawie delegatur, sygn. 9, k. 80.
42 IMPS, MSZ, A. 5. III./ 71, Rezolucja Rady Narodowej RP w sprawie opieki na mÙodzieČ szkoln, k .1. 43 IMPS, MWRiOP, A. 19. III. /10, Pismo StanisÙawa Rzerzychy, k. 1.
44 IMPS, MWRiOP, A. 19. II./ 52, Rozporzdzenie Ministra Kierownika Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych z dnia 16.04.1943 r., k. 1. Wyda-ne rozporzdzenie nie miaÙo niestety podstawy prawWyda-nej- gen. Haller bezprawnie powoÙaÙ si¿ na dekret z 1.05.1941 r. Zob. wi¿cej: W. Chmielewski, Powstanie delegatur polskiej administracji szkolnej na uchodĊstwie, „Rozprawy z Dziejów Oïwiaty” 2012, t. XLIX, s. 45- 47.
45 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./14, Pismo J. Hallera do St. Kota w sprawie szkolnictwa na Wschodzie, k. 1. 46 PeÙniÙ sw funkcj¿ do stycznia 1945 r.
dybasze47 (funkcj¿ przestaÙ peÙni° we wrzeïniu 1943 r.) w Jerozolimie, StanisÙawie Sztabie (zaraz po nim StanisÙawowi
Rzerzysze48) staÙo si¿ moČliwe dopiero w maju 1943 r. 49. Istniejcy stan prawny administracji oïwiatowej na uchodĊstwie
w niedÙugim czasie ulegÙ zmianie. Na skutek ïmierci gen. Sikorskiego (w lipcu 1943 r.) w dniu 14.07.1943 r. utworzono Ministerstwo WyznaÚ i Oïwiecenia Publicznego na czele z ministrem ks. Zygmuntem KaczyÚskim. KaczyÚski wydaÙ akt b¿dcy podstaw dalszego funkcjonowania delegatur Ministerstwa WyznaÚ i Oïwiecenia Publicznego w dniu 4.08.1943 r.50. Od tego momentu delegatura z siedzib w Iranie obj¿Ùa swym nadzorem pedagogicznym takČe Indie.
Rozmieszczenie sieci szkolnej w Iranie zwizane byÙo bezpoïrednio z powstawaniem obozów uchodĊczych. Pierwsze obo-zy byÙy zakÙadane poïpiesznie w pierwszej poÙowie roku, na przeÙomie kwietnia i maja 1942 r. Wi¿kszoï° uchodĊców, którobo-zy przybyli do Iranu, traÞ aÙa tutaj drog morsk z Krasnowodzka i byÙa kierowana do Pahlevi, portu nadkaspħ skiego. W pierw-szych dniach wywieziono w gÙb kraju ok. 2000 ČoÙnierzy, bowiem nie spodziewano si¿ tak duČej grupy uchodĊczej. WedÙug danych poselstwa RP w Teheranie do Pahlevi przybyÙo ok. 15 000 cywilów51 (póĊniej okazaÙo si¿, Če ta liczba zostaÙa
zawyČo-na). Ostatecznie liczba wynosiÙa 12 600 cywilów oraz ok. 22 000 ČoÙnierzy52. Wspomnie° tutaj naleČy, iČ ok. 40% uchodĊców
stanowiÙy dzieci53. Oprócz kwestii aprowizacyjnych i medycznych wÙadze musiaÙy zadba° takČe o utworzenie polskich szkóÙ.54
Pocztkowo szkoÙy byÙy zakÙadane w halach czy magazynach, gdyČ nie byÙo dostatecznych warunków lokalowych lub teČ dziaÙaÙy na powietrzu. O przydziale dziecka do danej klasy decydowaÙo ïwiadectwo albo krótki, pobieČny spraw-dzian wiadomoïci55. Obozowe szkoÙy w Teheranie obejmowaÙy: 6-klasow szkoÙ¿ powszechn i 4-klasowe gimnazjum
przy Obozie UchodĊczym nr 1 i nr 2. Do koÚca wrzeïnia 1942 r. uczyÙo si¿ w nich ok. 2500 dzieci. Po przyj¿ciu drugiej fali uchodĊczej wÙadze utworzyÙy w Teheranie kolejnych 5 szkóÙ56. Drugim co do wielkoïci polskim oïrodkiem staÙ si¿ Isfahan.
W kwietniu 1942 r. przybyÙo do niego ok. 900 dzieci, pocztkowo otworzono 5 szkóÙ, jednak szybko okazaÙo si¿, Če ta liczba byÙa niewystarczajca. W 1943 r. uruchomiono pierwsze liceum. Szkolnictwo polonħ ne w Isfahanie wyróČniaÙo si¿ rozwini¿tym przygotowaniem zawodowym. Organizowano kursy stolarstwa, ïlusarstwa, szycia, haĞ u, koronkarstwa, dywaniarstwa, kierowców samochodów57. Ahwaz byÙ miejscem nietypowym, jeČeli chodzi o sposób utworzenia obozu,
gdyČ znajdowaÙ si¿ tam obóz przejïciowy, wi¿c tworzenie pierwszych placówek oïwiatowych byÙo utrudnione. W 1942 r. dziaÙaÙy tutaj dwie szkoÙy, jednak nauka zostaÙa w nich zawieszona58.
Kadra nauczycielska nie posiadaÙa peÙnych kwaliÞ kacji, do pracy nauczycieli byÙy powoÙywane ochotniczki z Pomocni-czej SÙuČby Kobiet. W listopadzie 1943 r. utworzono kurs doksztaÙcajcy dla nauczycieli szkóÙ powszechnych w Teheranie. Program takiego kursu obejmowaÙ zaj¿cia ze wszystkich przedmiotów szkolnych, wiedzy o Polsce, wychowania Þ zycznego59.
Organizacja takich kursów miaÙa na celu zach¿ci° kandydatów do zawodu nauczyciela do podnoszenia kwaliÞ kacji, gdyČ praca nauczyciela nie byÙa dobrze pÙatna – miesi¿czny zarobek wynosiÙ ok. 4 funtów. Dla porównania miesi¿czne uposaČenie maszynistki w Delegaturze MPiOS wynosiÙo 30-35 funtów, maszynistki w obozie ok. 8 funtów, natomiast sanitariuszki ok. 9 funtów60. Wynagrodzenie nauczycieli rosÙo jednak wraz ze staČem pracy lub nabyciem peÙnych kwaliÞ kacji. W szkoÙach 47 Rukasz Kurdybacha sÙuČyÙ na Wschodzie w Samodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich do 31.12.1942 r. W Jerozolimie spotkaÙ si¿ z nim StanisÙaw Kot, który zaangaČowaÙ go w prowadzenie dziaÙalnoïci wydawniczej podr¿czników szkolnych w Podkomisji dla Oceny Pod-r¿czników Szkolnych na Wschodzie. Zob. wi¿cej: K. Bartnicka, Rukasz Kurdybacha (1907-1972). Stan badaÚ i problematyka badawcza, [w:] „Rozprawy z Dziejów Oïwiaty” 1988, t. 31, s. 113- 114.
48 StanisÙaw Rzerzycha przed wojn byÙ dyrektorem gimnazjum w WoÙkowysku. Zob. M. J. Górszczyk, Szkice emigracyjne. Rumunia, Iran, Palestyna, Egipt, Warszawa 1948, s. 124.
49 AAN, MPiOS, sygn. 106, k. 18,19.
50 IMPS, MWRiOP, A. 19. II./52, Rozporzdzenie MWRiOP w sprawie utworzenia delegatur, k. 1.
51 J. Zajc, W Szkocji i na grodkowym Wschodzie. II tom pami¿tników wojennych. Dwie wojny, Londyn 1967, s. 97- 107. 52 IMPS, A. 11./64, Poselstwo RP w Teheranie do MPiOS, k. 2.
53 K. Wróbel-Lipowa, gladami polskich dzieci- tuÙaczy w czasie II wojny ïwiatowej, „Annales Universitatis Mariae Curie- SkÙodowska Lublin Polonia”, t. LX, Lublin 2005, s. 236- 238.
54 W Iranie do koÚca 1942 r. funkcjonowaÙo 31 szkóÙ powszechnych, 8 gimnazjów, 1 liceum, 3 przedszkola. Zob. wi¿cej: Z. aroÚ, Wojenne losy ludnoïci polskiej na obczyĊnie w latach 1939-1947, Warszawa – Londyn 2004, s. 68.
55 M. Dutkiewicz, Moje wspomnienia Rosji Sowieckiej, Iranu i Afryki, [w:] H. Chudzio (red.), Z mrozów Syberii pod sÙoÚce Afryki, Kraków 2012, s. 192. 56 AAN, Poselstwo RP w Teheranie, Delegatura MPiOS w Teheranie do MPiOS, Sprawozdanie z dziaÙalnoïci szkolnictwa w Iranie za okres 10 kwietnia-15 wrzeïnia 1942 r., sygn. 592, k. 3.
57 J. Draus, dz. cyt., s. 99- 100. 58 K. Walaszczyk, dz. cyt., s. 201- 202. 59 J. Wróbel, dz. cyt., s. 77.
60 AAN, MPiOS, MemoriaÙ SL w Iranie, sygn. 92, k.10. W roku 1944 r. uposaČenie nauczycieli pracujcych na uchodĊstwie wzrosÙo i wahaÙo si¿ od 10 do 20 funtów. Zob. IMPS, MWRiOP, A. 19. II./6, Normy wynagrodzeÚ nauczycieli szkóÙ rozmaitych typów oraz pracowników admini-stracji szkolnej w Iranie, k. 1.
w Iranie nauczyciele pracowali na dwie zmiany – od 7.00 do 12.00 oraz w niektórych szkoÙach od 16.00 do 19.30. Rok szkolny trwaÙ 8 miesi¿cy. Problemem byÙo m.in. obsadzenie stanowiska nauczyciela j¿zyka angielskiego61.W poszerzanie dziaÙalnoïci
placówki ch¿tnie wÙczali si¿ uczniowie, którzy dziaÙali w samorzdzie uczniowskim, róČnych kóÙkach przedmiotowych, druČynach harcerskich. KoÙo Rodzicielskie organizowaÙo kolonie, uroczystoïci okolicznoïciowe, bezpÙatne doČywianie dzie-ci62. WspóÙpraca wÙadz oïwiatowych, kadry pedagogicznej, rodziców oraz samych uczniów przebiegaÙa poprawnie.
Podsumowanie
Dla polskiej grupy uchodĊczej istotn spraw w czasie pobytu w Iranie byÙa pomoc ze strony tamtejszego Minister-stwa Pracy i Opieki SpoÙecznej. Taka nadeszÙa z inicjatywy pierwszego delegata MPiOS w Teheranie W. Styburskiego. UchodĊcy otrzymali od wÙadz takČe moČliwoï° uczestniczenia w Čyciu spoÙeczno-kulturalnym, a dzieci miaÙy moČliwoï° ucz¿szczania do szkóÙ. Organizacja szkolnictwa na terenie Iranu byÙa zjawiskiem bardzo waČnym w perspektywie dalszej drogi Čyciowej uchodĊców. WÙadze poÙoČyÙy nacisk na rozwój szkolnictwa zawodowego, doksztaÙcanie mÙodzieČy na róČnorakich kursach zawodowych. Szczególnie waČn kwesti byÙ nabór kadry pedagogicznej. Delegatura MPiOS po obj¿ciu w niej kierownictwa przez F. Halucha, mimo pewnych sporów politycznych i personalnych, walnie przyczyniÙa si¿ do utworzenia nowych szkóÙ, zatrudnienia w nich nauczycieli i pracowników.
Archiwalia:
[1] Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie- zespoÙy: Ambasada RP w Londynie, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Mini-sterstwo WyznaÚ Religħ nych i Oïwiecenia Publicznego, Poselstwo RP w Teheranie, Prezydium Rady Ministrów- Archiwum Libermanowej [2] Archiwum Akt Nowych w Warszawie- zespoÙy: Archiwum MikoÙajczyka, Ministerstwo Pracy i Opieki SpoÙecznej Rzdu RP w Londynie,
Ministerstwo Spraw Zagranicznych Poselstwo RP w Teheranie, Zbiór akt polskich wÙadz emigracyjnych w Londynie Bibliografia:
[3] Bartnicka K., Rukasz Kurdybacha (1907- 1972). Stan badaÚ i problematyka badawcza, [w:] „Rozprawy z Dziejów Oïwiaty” 1988, t. 31 [4] Beaupre- Stankiewicz I., Waszczuk- Kamieniecka D., Lewicka- Howells J. (red.), Isfahan- miasto polskich dzieci, Londyn 1987 [5] BeÙdowski L. (red.), Polacy w Indiach 1942- 1948 w ïwietle dokumentów i wspomnieÚ, Warszawa 2002
[6] Chmielewski W., Powstanie delegatur polskiej administracji szkolnej na uchodĊstwie, „Rozprawy z dziejów oïwiaty” 2012, t. XLIX [7] Draus J., Oïwiata i nauka polska na Bliskim i grodkowym Wschodzie 1939- 1950, Lublin 1993
[8] Dutkiewicz M., Moje wspomnienia Rosji Sowieckiej, Iranu i Afryki, [w:] Chudzio H. (red.), Z mrozów Syberii pod sÙoÚce Afryki, Kraków 2012 [9] Górszczyk M. J., Szkice emigracyjne. Rumunia, Iran, Palestyna, Egipt, Warszawa 1948
[10] HuÙas M., Goïcie czy intruzi? Rzd polski na uchodĊstwie IX 1939- VII 1943, Warszawa 1996
[11] Kroll B., Struktura polskich centralnych wÙadz emigracyjnych w latach 1939- 1945, „Czasopismo Historyczno- Prawne” 1976, t. 28, z. 2 [12] Kulnianin J., Z badaÚ nad dziaÙalnoïci spoÙeczn i opiekuÚcz rzdu RP na emigracji w latach 1939- 1944, „Dzieje Najnowsze” 1987, nr 2 [13] Lewandowska S., Prasa polskiej emigracji wojennej 1939- 1945, Warszawa 1993
[14] Pietrzak J., Polscy uchodĊcy na Bliskim Wschodzie w latach drugiej wojny ïwiatowej, RódĊ 2012 [15] ȺPolska sÙuČba zagraniczna po wrzeïniu 1939 r., Londyn 1954
[16] UrzyÚska D., Polski ruch socjalistyczny na obczyĊnie w latach 1939- 1945, PoznaÚ 2000
[17] Walaszczyk K., grodkowy Wschód w latach II wojny ïwiatowej. Relacje i dziaÙania polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych w Iranie, Iraku i Afganistanie, ToruÚ 2012
[18] Wróbel- Lipowa K., gladami polskich dzieci- tuÙaczy w czasie II wojny ïwiatowej, „Annales Universitatis Mariae Curie- SkÙodowska Lublin Polo-nia”, t. LX, Lublin 2005
[19] Wróbel J., UchodĊcy polscy ze Zwizku Sowieckiego 1942- 1950, RódĊ 2003
[20] Zajc J., W Szkocji i na grodkowym Wschodzie. II tom pami¿tników wojennych. Dwie wojny, Londyn 1967 [21] Zgórniak M. (red ProtokoÙy posiedzeÚ Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, t.4,.), Kraków 1998
[22] aroÚ P., Kierunek wschodni w strategii wojskowo- politycznej gen. WÙadysÙawa Sikorskiego 1940- 1943, Warszawa 1988 [23] aroÚ Z., Wojenne losy ludnoïci polskiej na obczyĊnie w latach 1939-1947, Warszawa – Londyn 2004
Netografia:
[24] Haluch F., Ustawa o uÙatwieniach w poszukiwaniu i wydobywaniu mineraÙów bitumicznych, Drukarnia Towarzystwa SzkoÙy Ludowej, 1938, hĴ -p://w.bibliotece.pl/books/e998c8a9c2e840ec9b734a0885acea99/, 02.11.2014 r
61 AAN, MPiOS, Sprawozdanie z dziaÙalnoïci Delegatury MPiOS w Teheranie na czas od 1 do 31.05.1943 r., sygn. 131, k. 15. 62 TamČe, k. 12.
