Marek Cybulski
"Ojców mowę znać należy : język
elementarzy polskich wydawanych
na Pomorzu Gdańskim w latach
1840–1920 jako narzędzie kształcenia
i wychowania", Aneta Lewińska,
Pelplin 2012 : [recenzja]
Acta Cassubiana 14, 297-299
Marek Cybulski
Aneta Lewińska, Ojców mowę znać należy.
Język elementarzy polskich wydawanych
na Pomorzu Gdańskim w latach 1840-1920
jako narzędzie kształcenia i wychowania,
Wydawnictwo „B ernardinum ”, Pelplin 2012,
ss. 326
D z isie jsz e P o m o rz e G d a ń sk ie , w o k resie z a b o ró w w c h o d z ą c e w sk ład k ró le stw a P ru s, a p o z je d n o c z en iu N ie m ie c - c e sa rstw a n ie m ie c k ie g o , ja k o tzw . P ru sy Z a c h o d n ie , b y ło w e d łu g sta ty sty k n ie m ie c k ic h zam ie sz k a n e p rz e z lu d n o ść p o ls k ą w 3 0 /40 p ro c. (o d setek ó w ró sł i tu ż p rz e d w y b u c h e m p ierw szej w o jn y św iatow ej p rz e k ro c z y ł 40 p ro c.), a p a ń stw o p ru sk ie /n ie m ie c k ie , ja k k o lw ie k d e m o k ra ty c z n e, n ie p rz y c h y ln y m o k ie m p a trz y ło n a p o ls k ą lu d n o ść. P o c z ą tk o w o n a u k ę ję z y k a p o lsk ie g o n a je g o te re n ie p ro w a d z o n o w sz k o ła c h p a ń stw o w y c h , sto p n io w o j ą je d n a k o g ra n ic z a n o , ta k że w la ta c h c z te rd z iesty c h X IX w ie k u z a p rz e stan o ty c h lek cji, a n a p rz e ło m ie X IX i X X w ie k u (co łą c z y ło się z z a p o c z ątk o w a n y m p rzez k a n c le rz a B ism a rc k a k u ltu rk a m p fe m , p o le g a ją c y m n a w a lc e z K o śc io łe m k a to lic k im , a w ię c i p o lsk o śc ią ) w p ro w a d z o n o n a w e t o b o w ią z k o w ą n a u k ę re lig ii p o n ie m ie c k u , co się sp o tk ało z tzw . strajk am i sz k o ln y m i w śró d Polaków .
W tej n iep rz y c h y ln e j d la P o la k ó w i p o lsk o śc i sy tu acji ro d z im i d z ia ła c ze n ie p o d le g ło śc io w i w y d a w a li ele m e n ta rze do n a u k i ję z y k a p o lsk ie g o , p rz e z n a cz o n e p rz e d e w sz y stk im d la p o lsk ic h ro d zicó w , n a n ic h b o w ie m w sy tu acji, g d y nie ro b iła te g o szk o ła, sp o c z ą ł o b o w ią z e k u c z e n ia d z ie c i ję z y k a p o lsk ieg o .
W recen zo w an ej ro z p ra w ie a u to rk a z a ję ła się a n a liz ą ję z y k a o śm iu e le m e n ta rz y w y d a w a n y c h n a P o m o rz u G d a ń sk im w la ta c h 1 8 4 0 -1 9 2 0 . Ja k z a u w a ż y ła Jo la n ta M a ćk iew icz, re c e n z e n t pracy, p re z e n to w a n a k sią ż k a „ p rz y b liż a te k sty sto su n k o w o m a ło zn an e, a n ie w ą tp liw ie w a rte p o z n a n ia ”, a ta k ż e „ A u to rk a stosuje do a n a liz y n a rz ę d z ia lin g w isty k i k u ltu ro w ej (w y k o rz y stu je p o ję c ie ję z y k o w e g o ob razu św iata, persp ek ty w y oglądu, rozp atru je płaszczy zn ę aksjologiczną). W efe k cie daje to p o g łę b io n y i w ie lo a sp e k to w y o g lą d m a te ria łu i u m o ż liw ia w y c ią g n ię cie c ie k a w y c h w n io sk ó w co do te g o , ja k e le m e n ta rze p rz y c z y n ia ły się do k sz ta
ł-298
M
arekC
ybulskic e n ia i w y c h o w y w a n ia d zieci p o lsk ic h w zab o rz e p ru s k im ” (z o statn iej strony o k ładki).
L e w iń sk a o b ję ła a n a liz ą o siem elem en tarzy , k tó re w latach , g d y n a u k a ję z y k a p o lsk ieg o w szk o łach b y ła n iem o żliw a, b y ły w y d aw an e w T oruniu (4 elem entarze), P elp lin ie (2 elem e n ta rze ), G ru d z ią d z u (1 elem e n ta rz) i S w ieciu (1 e lem en tarz). S ą to: N o w y E le m e n ta r z P o lsk i, z o b r a z k a m i k o lo r o w a n e m i, o p ra c o w a n y p rz e z A . G ą sio ro w sk ie g o (3 w y d a n ia w la ta c h 1844, 1855, 1859), E le m e n ta rz d o ć w i
cze n ia się w p o ls k ié m czytaniu. Z a sto so w a n y ile m o żn o śc i d o c zy ta n ia i p is a n ia j a k o téż g lo so w a n ia i sy lla b izo w a n ia . W sk u tk u c ią g łych sp o strze że ń i d o św ia d
czeń i za p o m o c ą n a tém z n a ją c y c h się n a u czycieli, ułożył, w y p ra c o w a ł i w y d a l F r a n c is z e k M ie r n ic k i, k o n r e k to r p r z y s z k o le m ie js k ié j w S w ie c iu (30 w y d a ń
w la ta c h 1 8 4 6 -1 8 9 6 ), A b e c a d ło n o w e czyli K sią że c zk a p o c z ą tk o w e g o czytania,
z o b ra zk a m i ko lo ro w a n e m i A . G ąsio ro w sk ie g o (3 w y d a n ia z la t 1848,1856, 1884), E le m e n ta r z y k P o lski. Z o b ra zk a m i m a lo w a n e m i A . G ą sio ro w sk ie g o (2 w y d a n ia
z la t 1856 i 1871), E le m e n ta rz p o ls k i n a p isa n y z p o le c e n ia T o w a rzystw a M o r a l
n ych In te re só w . I. Ł y sk o w sk ie g o (w y d an y w ro k u 1878 i w la ta c h 1 8 8 1 -1 8 9 3 ), T oruński E le m e n ta r z P o ls k i z o b ra zk a m i z a stó so w a n y d o p o tr z e b d zieci, u czą cych się w szk o ła c h n ie m ie c k ich (5 ró ż n y c h w e rsji o różnej o b ję to śc i z la t 1 8 9 6 -1 9 1 1 )
i E le m e n ta r z p o lsk i. D zia tk o m p o ls k im o fia ru je „ G a ze ta G r u d z ią d z k a ” (w iele w y d a ń w la ta c h 1 9 1 0 -1 9 2 0 ). P o n a d to je d e n z ty c h p o d ręczn ik ó w , E le m e n ta rz
P o lsk o -n ie m ie c ki, o d e r P o ln isc h = D e u tsc h e s L e se b u c h f ü die u tra g u istsc h e n E le m e n ta rsc h u le n v o n A. R. O n d erka , tzw . ele m e n ta rz O n d erk i, m ia ł 11 w y d a ń n a
S ląsku, w e W ro c ła w iu , a ty lk o je d n o je g o w y d a n ie u k a z a ło się w P elp lin ie. A u to rk a sw e ob serw acje n a te m a t p o m o rsk ich elem en tarzy zaw arła w czterech ro zd ziałach . W p ie rw sz y m z n ich , z a ty tu ło w a n y m E le m e n ta rze j a k o n a rzę d zie
p o ls k ie j e d u ka cji n a P o m o rzu G d a ń skim w la ta c h 1 8 4 0 -1 9 2 0 , p o k ró tc e sc h a ra k
te ry z o w a ła an a liz o w a n e p o d rę c z n ik i, zaś w trz e c h n a stę p n y c h ro z d z ia ła ch p o k a zała, ja k k sz ta łto w a ły o ne k o m p e te n c je ję z y k o w e u c z n ia (ro z d z ia ł 2. pt. R o la
ję z y k a e le m e n ta r z y w k s z ta łto w a n iu k o m p e te n c ji ję z y k o w e j p o ls k ie g o d zie c k a za g ro żo n eg o w yn a ro d o w ien iem ), w ied zę m ło d eg o c z ło w iek a (rozdział 3. pt. Słow o j a k o n a rzę d zie k szta łto w a n ia w ie d zy o św ie c ie ) i p o sta w y m a ły c h czy te ln ik ó w
(ro z d z ia ł 4. pt. J ę z y k e le m e n ta rzy a k szta łto w a n ie ś w ia ta w a rto ści). N a k o ń c u ro z p ra w y zn ajd u je się an ek s, w k tó ry m w u ję c iu ta b e la ry c z n y m szcz e g ó ło w o o p i sane z o stały w sz y stk ie d o stęp n e d ziś eg z e m p la rze b a d a n y c h elem en tarzy , a p o n a d to ch a ra k te ry sty ce p o d d a n a z o sta ła lic z b a w y ra z ó w n a le ż ą c y c h do p ię c iu w y o d rę b n io n y c h w elem en tarzach pó l sem an ty czn y ch (życie ro dzinne, życie szkolne, życie w śro d o w isk u p rzy ro d n iczy m i społeczn y m , życie ludzi w k raju i n a św iecie, rozw ój fiz y c z n y i p s y c h ic z n y c z ło w ie k a ). K siążk ę k o ń c z ą stre sz c z e n ia an g ie lsk o - i n ie m ie c k o ję z y cz n e .
W ro z d z ia le d ru g im L e w iń sk a p o d d a ła an alizie sp o so b y p o sz e rz a n ia p rzez ele m e n ta rze z n a jo m o śc i ro d z im e g o s ło w n ic tw a o ra z fra z e m ó w i te k stó w k lis z o w a n y c h (a w ię c frazeo lo g izm ó w , fo rm u ł p o w ita ln y c h i p o ż e g n a ln y c h , p rzy słó w ,
