Praca oryginalna Original paper
Wród patologii po³¹czenia przednio-szyjnego u cz³o-wieka opisuje siê, miêdzy innymi, dysplazjê n¹ (dysplasia occipitalis), dysplazjê k³ykci potylicz-nych (dysplasia condyli occipitales) i dysplazjê krêgu szczytowego (dysplasia atlantis). Najczêciej wystê-puj¹ one jako jedna jednostka chorobowa, stanowi¹c zespó³ zmian; stosunkowo rzadko ka¿de z wymienio-nych zaburzeñ obserwowane jest jako samodzielna patologia.
W zakresie medycyny weterynaryjnej odnaleziono tylko nieliczne pozycje literatury opisuj¹ce zagadnie-nie dysplazji potylicznej u psa (9, 12, 14). Autorzy tych publikacji nie wprowadzaj¹ podobnych rozgraniczeñ, a pojêcie dysplazji potylicznej jest wyra¿ane w ró¿-nych kontekstach. Traktowana mo¿e byæ ona jako wro-dzona zmiana otworu wielkiego (foramen magnum), powstaj¹ca w wyniku nieprawid³owego kostnienia koci potylicznej, po³¹czona ze skróceniem krêgu szczytowego (7). W jej efekcie dochodzi do zmiany stosunku dwóch podstawowych parametrów opisuj¹-cych otwór wielki (szerokoæ, wysokoæ), co prowa-dzi do zwiêkszenia jego rednicy w osi d³ugiej. De-fekt ten mo¿e przybieraæ postaæ tzw. dziurki od klu-cza i przebiegaæ bez ¿adnych objawów klinicznych
b¹d wskutek zniekszta³cenia otworu wielkiego do-prowadzaæ do ciê¿kich zaburzeñ w prawid³owym kr¹-¿eniu p³ynu mózgowo-rdzeniowego.
W stosunku do zmian rozwojowych koci potylicz-nej u zwierz¹t u¿ywane jest tak¿e pojêcie hypoplazja potyliczna (hypoplasia occipitalis) (11, 12). Opisywane ono jest jako skrócenie czêci podstawnej koci poty-licznej (pars basilaris ossis occipitalis) i redukcja powierzchni ³uski tej koci (squama occipitalis), co doprowadza do zmniejszenia objêtoci do³u czaszki doogonowego (fossa cranii caudalis).
Opisane obie anomalie mog¹ skutkowaæ wklinowa-niem mó¿d¿ku (cerebellum) i rdzenia przed³u¿onego (medulla oblongata) do otworu krêgowego (foramen vertebrale) krêgu szyjnego pierwszego. Zmianom tym u zwierz¹t czêsto towarzyszy wodog³owie (hydroce-phalus) i syringomyelia (syringomyelia).
Dysplazja potyliczna zosta³a opisana u psów wielu ras. Wydaje siê, ¿e szczególnie predysponowane s¹ osobniki brachycefaliczne o ma³ych wymiarach cia³a oraz przedstawiciele ras miniaturowych (tzw. toy breed dogs), np. pekiñczyki, yorkshire teriery, pudle miniaturowe, lhasa apso, shih tzu, maltañczyki (7, 12, 13, 14). Jednak¿e stwierdzono j¹ tak¿e u osobników ras rednich, takich jak beagle i King Charles spaniele (7, 12).
Dysplazja potyliczna u psów rasy yorkshire terier
kryteria morfometryczne*
)
AGNIESZKA WIEL¥DEK, MARTA KUPCZYÑSKA
Katedra Nauk Morfologicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa Wiel¹dek A., Kupczyñska M.
Occipital dysplasia in Yorkshire terrier dogs morphometric criteria Summary
The aim of the study was to describe the morphology of the foramen magnum and the first cervical vertebra in Yorkshire terrier dogs, in which a keyhole-shaped foramen magnum had been recognized. Its aim was also to determine parameters for anatomical structures of the craniocervical junction which have an effect on occipital dysplasia. The study examined cadavers of three adult (female) Yorkshire terrier dogs, fixed in 10% formaldehyde. All dogs had been euthanized at the request their owners: nr 1 because of neurologic symptoms; nr 2 and 3 were neurologically asymptomatic dogs. The degree of skull index (IC), occipital index (IPF), dysplasia (ISD), notch index (IWD), foramen magnum index (IOW) and new biometric criterions introduced by the authors of the study i.e. atlas index (IC1) and dens of axis index (IZC2) were determined. The study showed that the foramen magnum index provides direct numerical information about the size and shape of the foramen. The foramen magnum index discriminates neurologically symptomatic dogs from asymptomatic dogs. Nonetheless, all four indices used in craniometry should be calculated. The results of the research indicated that occipital dysplasia has an effect on the stability of the craniocervical junction, and, therefore, atlas index IC1 and dens of axis index IZC2 should be determined.
Keywords: dog, occipital dysplasia
*) Praca naukowa finansowana ze rodków Komitetu Badañ Naukowych
Wystêpowanie takich obja-wów klinicznych, jak: zmiana w zachowaniu, os³abienie men-talne, drapanie okolicy grzbietu i szyi, bolesnoæ odcinka szyjne-go krêszyjne-gos³upa, ataksja mó¿d¿ko-wa, skolioza czy niedow³ad koñ-czyn powinny kierowaæ
podej-rzenia lekarza weterynarii tak¿e na dysplazjê po-tyliczn¹. Niestety, w postêpowaniu ró¿nicowym jest ona najczêciej pomijana, a w przypadkach podejrzenia lub rozpoznanego wodog³owia obja-wy te traktuje siê jako bezporedni¹ przyczynê zaburzeñ neurologicznych i na tym etapie z regu-³y diagnostyka jest koñczona.
Rozbie¿noæ informacji na temat dysplazji poty-licznej, dysplazji k³ykci potylicznych i dysplazji krêgu szczytowego u psów sk³oni³a autorki do zajêcia siê tym zagadnieniem. Celem badañ by³o opisanie mor-fologii otworu wielkiego i krêgu szyjnego pierwszego u trzech yorkshire terierów, u których zaobserwowa-no tzw. dziurkê od klucza i okrelenie parametrów dla struktur anatomicznych po³¹czenia przednio-szyjnego, zwi¹zanych z dysplazj¹ potyliczn¹. Przeprowadzono analizê morfometryczn¹ tych struktur. Ustalono kry-teria, które powinno braæ siê pod uwagê przy ocenie dysplazji potylicznej.
Materia³ i metody
Materia³ do badañ stanowi³y utrwalone w 10% formal-dehydzie zw³oki trzech psów (samic) rasy yorkshire terier, w wieku 1, 5 i 6 lat, o masie cia³a odpowiednio 2,0, 2,50 i 2,22 kg. Zwierzêta poddano eutanazji na ¿yczenie w³aci-cieli. Psa, którego oznaczono nr 1, upiono z powodu po-g³êbiaj¹cych siê zaburzeñ neurologicznych (g³ównie zwi¹-zanych z niezbornoci¹ ruchow¹), których przyczyna nie zosta³a zdiagnozowana przy¿yciowo. Natomiast pozosta³e dwa (nr 2 i 3) poddano eutanazji z przyczyn nie zwi¹za-nych z uk³adem nerwowym.
Zw³oki poddano szczegó³owej preparacji anatomicznej w celu ods³oniêcia po³¹czenia przednio-szyjnego i otworu wielkiego. Nastêpnie usuniêto sklepienie czaszki (calva-ria) celem ustalenia po³o¿enia poszczególnych czêci móz-gowia w jamie czaszkowej. Wyizolowano mózgowie i do-konano jego ciêcia w p³aszczynie porodkowej, w szcze-linie pod³u¿nej mózgu (fissura longitudinalis cerebri) oraz w p³aszczyznach strza³kowych. Struktury anatomiczne uwidocznione podczas preparacji dokumentowano fotogra-ficznie. Wszystkie u¿yte nazwy oparto na obowi¹zuj¹cym mianownictwie anatomicznym (1).
W badaniach morfometrycznych uwzglêdniono: ZyZy szerokoæ czaszki (maksymaln¹ odleg³oæ pomiêdzy obu-stronnymi ³ukami jarzmowymi); AP d³ugoæ czaszki (od-leg³oæ miêdzy punktami prosthion akrokranion); W szerokoæ otworu wielkiego; H wysokoæ otworu wiel-kiego z wciêciem dogrzbietowym; h wysokoæ otworu wielkiego bez wciêcia dogrzbietowego; N wysokoæ wciê-cia dogrzbietowego w otworze wielkim, C1³b szerokoæ ³uku dobrzusznego krêgu szczytowego; C1s rozpiêtoæ
(d³ugoæ) skrzyde³ krêgu szczytowego; C2z d³ugoæ zêba krêgu obrotowego oraz C2t d³ugoæ trzonu krêgu obroto-wego (ryc. 1, 2). Wykonano je z zastosowaniem suwmiarki elektronicznej. Ka¿dy z pomiarów by³ dokonywany trzy-krotnie z precyzj¹ do 0,01 mm, a nastêpnie wyliczono z nich redni¹ arytmetyczn¹.
Na podstawie otrzymanych danych wyliczono: indeks czaszkowy IC =ZyZyAP × 100 (2, 5, 6, 10, 14); indeks poty-liczny IPF =WH × 100 (2, 7, 14); indeks stopnia dysplazji
ISD = Nh × 100 (14), który w celu ujednolicenia wyników
i mo¿liwoci ³atwiejszego porównania zosta³ przemno¿ony przez 100; indeks wciêcia dogrzbietowego IWD = NH × 100
(14); indeks otworu wielkiego IOW =WH × 100 (2, 10, 14). Celem obiektywnej oceny wielkoci dwóch pierwszych krêgów szyjnych zaproponowano w³asne indeksy: krêgu szczytowego IC =1 C × 100
1s
C1³b oraz zêba krêgu obrotowego
IZC =2 C × 100
2t
C2z . Otrzymane wyniki zebrano w formie
ta-belarycznej (tab. 1 i 2).
Wyniki i omówienie
Wyliczony w stosunku do badanych psów indeks czaszkowy zawiera³ siê miêdzy 56,69 i 62,96, a wiêc pod wzglêdem morfologicznym reprezentowa³y one typ mesaticefaliczny (tab. 1).
U wszystkich badanych osobników zaobserwowa-no poszerzenie dogrzbietowe otworu wielkiego okre-lanego jako dziurka od klucza (ryc. 1, 2, 3). U psa nr 1 (z przy¿yciowymi objawami neurologicznymi) za-obserwowano tak¿e odbiegaj¹cy od normy wygl¹d struktur tworz¹cych staw szczytowo-potyliczny. Po-wierzchnie stawowe k³ykci potylicznych zachowa³y symetriê, ale ka¿dy z nich przebudowa³ siê w kszta³t wklês³ej litery C (ryc. 2, 3-b). Natomiast do³ki
stawo-r N a k i n b o s o ZyZy AP W H h N C1³b C1s C2z C2t 1 61,15 107,87 17,94 17,65 12,00 5,65 4,08 34,62 6,84 20,96 2 65,10 103,44 13,61 16,96 12,67 4,29 4,35 42,87 7,37 25,16 3 63,77 105,05 13,19 16,14 19,62 6,52 4,22 39,37 7,32 25,00 Tab. 1. Wymiary czaszki, otworu wielkiego, krêgu szczytowego i krêgu obrotowego (mm)
Tab. 2. Wybrane indeksy u¿yte do opisu po³¹czenia przednio-szyj-nego r N a k i n b o s o IC W/H H/W N/h N/H C1³b/C1s C2z/C2t 1 56,69 45 221 46 31 12 33 2 62,96 79 125 34 24 10 28 3 60,69 82 121 68 39 11 28
we doczaszkowe krêgu szczytowe-go przybra³y postaæ wypuk³eszczytowe-go, jed-nolitego ci¹g³ego wa³ka (ryc. 3-d). U tego osobnika stwierdzono po-nadto brak wiêzad³a wierzcho³ka zêba (ligamentum apicis dentis) i zmniejszenie wielkoci krêgu szczytowego. W stosunku do po-zosta³ych dwóch psów (nr 2 i nr 3) nie stwierdzono takich anomalii. Powierzchnie stawowe k³ykci po-tylicznych reprezentowa³y dwie wypuk³e owalne struktury, a do³ki stawowe doczaszkowe tworzy³y dwa wyrane zag³êbienia (ryc. 3-a, c).
Ustalono, ¿e u badanych psów mó¿d¿ek le¿y w dole czaszki do-ogonowym oraz nie stwierdzono powiêkszenia obszaru komór bocznych (ventriculi laterales). Porównanie makroskopowe roz-miarów rdzenia przed³u¿onego da³o podstawê do stwierdzenia, ¿e u psa nr 1 czêæ tej struktury wy-sunê³a siê poza obrêb otworu wiel-kiego. Nale¿y jednak zaznaczyæ, i¿
z punktu widzenia morfologicznego granica miêdzy rdzeniem przed³u¿onym i rdzeniem krêgowym jest umowna i stanowi j¹ obrys otworu wielkiego (ryc. 4). W pimiennictwie dotycz¹cym po³¹czenia przednio-szyjnego u psów kszta³t wciêcia dogrzbietowego otwo-ru wielkiego okrelany jako dziurka od klucza trakto-wany jest jako odmiana morfologiczna. Obserwowa-no j¹ przede wszystkim u psów brachycefalicznych i przedstawicieli ma³ych ras (3-5, 7, 8, 12). Autorzy cytowanych pozycji nie przeprowadzali jednak ¿ad-nej analizy morfometrycz¿ad-nej otworu wielkiego, jak równie¿ nie dokonali oceny morfologii pierwszego i drugiego krêgu szyjnego.
Wyliczone w badaniach w³asnych odpowiednie in-deksy dostarczy³y szeregu interesuj¹cych informacji. Zgodnie z danymi literaturowymi, wartoæ indeksu po-tylicznego (IPF) wiêksza ni¿ 105 wskazuje na dyspla-zjê potyliczn¹, wartoci zawarte miêdzy 95-105 od-czytywane s¹ jako indeks w¹tpliwy, mniejsze od 95 jako prawid³owy (14). U trzech badanych yorkshire terierów indeks potyliczny mieci³ siê w granicach 121--221 (tab. 2). Otrzymane wyniki pozwoli³y na zakwa-lifikowanie wszystkich trzech osobników jako dotkniê-tych dysplazj¹ potyliczn¹ (14). Fakt ten potwierdza wy-liczony indeks stopnia dysplazji (ISD), dla którego okrelone s¹ trzy zakresy. Stopieñ 1° dla wartoci ISD < 50; stopieñ 2° dla wartoci ISD bliskich 100 oraz stopieñ 3° dla ISD > 100 (13). W badanym materiale indeks ten wyniós³: dla psa nr 1 46, dla psa nr 2 34, a u psa nr 3 68 (tab. 2). Wed³ug omówionej kwalifi-kacji, psy nr 1 i 2 wykazuj¹ 1° dysplazji, natomiast
u psa nr 3 wynik zawiera siê miêdzy 50 i 100, co nale-¿a³oby odczytaæ jako 2° dysplazji. Na podstawie przy-toczonych danych trzeba s¹dziæ, ¿e szacowanie tych indeksów nie pozwala na jednoznaczne powi¹zanie ich wartoci z wystêpuj¹cymi zaburzeniami ze strony uk³a-du nerwowego, choæ okrelaj¹ one dysplazjê potylicz-n¹ i jej gradacjê.
Indeks wciêcia dogrzbietowego (IWD) dla badanych trzech yorkshire terierów zmienia³ siê od 24 do 39. W oparciu o dane z literatury wyniki te mo¿na uznaæ za prawid³owe. W badaniach obejmuj¹cych 75
doros-Ryc. 1. Schemat pomiarów: a) czaszka widok od góry; b) otwór wielki widok od ty³u; c) krêg szczytowy (bez ³uku dogrzbietowego) widok od do³u; d) krêg drugi szyjny widok z boku
Objanienia: 1 d³ugoæ czaszki (AP); 2 szerokoæ czaszki (ZyZy); W szerokoæ otworu wielkiego; N wysokoæ wciêcia dogrzbietowego; h wysokoæ otworu wielkiego bez wciêcia dogrzbietowego; 3 rozpiêtoæ (d³ugoæ) skrzyde³; 4 szerokoæ ³uku do-brzusznego; 5 d³ugoæ trzonu krêgu obrotowego; 6 d³ugoæ zêba krêgu obrotowego
Ryc. 2. Widok ³uski potylicznej z otworem wielkim u psa nr 1 Objanienia: h wysokoæ otworu wielkiego bez wciêcia grzbietowego; H wysokoæ otworu wielkiego z wciêciem do-grzbietowym; N wysokoæ wciêcia dogrzbietowego w otworze wielkim; W szerokoæ otworu wielkiego
³ych pekiñczyków stwierdzono nastêpuj¹ce IWD: w wiêkszoci przypadków, bo u 44 psów, zawiera³ siê w granicach od 20 do 40; u 13 osobników wyniós³ powy¿ej 40 (do maksymalnej wartoci 58), a w 18 przy-padkach poni¿ej 20 (nie okrelaj¹c najni¿szego pro-gu). Nale¿y podkreliæ, ¿e w cytowanych badaniach a¿ u 73 pekiñczyków stwierdzono wciêcie dogrzbie-towe otworu wielkiego (dziurka od klucza), w tym u 4 przybra³o ono postaæ wciêcia izolowanego pomostem kostnym od otworu wielkiego. ¯aden z badanych psów nie wykazywa³ przy¿yciowych zaburzeñ neurologicz-nych, dlatego autorzy twierdz¹, ¿e wystêpowanie wciê-cia dogrzbietowego w otworze wielkim u pekiñczy-ków jest prawid³ow¹ odmian¹ morfologiczn¹ (14).
Zupe³nie odmiennie wygl¹da natomiast analiza po-równawcza indeksu otworu wielkiego (IOW). Wed³ug Simoensa i wsp. (14), rednie miano tego indeksu dla pekiñczyków wynosi 91,8, przy czym skrajne
warto-ci zawieraj¹ siê miêdzy 54 a 153. Wyniki uzyskane w badaniach w³asnych u dwóch yorkshire terie-rów (nr 2 i nr 3) oscylowa³y w gra-nicach 80, a wiêc mieszcz¹ siê w zakresach w³aciwych dla pekiñ-czyków. Natomiast u psa nr 1 in-deks otworu wielkiego wyniós³ 45, czyli zasadniczo wykroczy³ poza przytoczone wy¿ej normy (tab. 2). Tak niskiej wartoci tego indeksu nie odnotowano u ¿adnego z ba-danych osobników rasy pekiñczyk. W przypadku yorkshire terierów IOW wyranie zró¿nicowa³ psa nr 1 (z objawami neurologiczny-mi) od pozosta³ych.
W celu okrelenia wielkoci krê-gu szczytowego wprowadzono in-deks IC1, porównuj¹cy dwa para-metry, jakimi s¹ szerokoci ³uku dobrzusznego i rozpiêtoæ (d³ugo-ci) skrzyde³. Otrzymane wyniki u poszczególnych psów wynios³y, odpowiednio, 12, 10 i 11 (tab. 2). Mimo ¿e ró¿nice nie s¹ znacz¹ce, to jednak wartoæ indeksu wskazuje na skrócenie szero-koci ³uku dobrzusznego krêgu szczytowego u psa nr 1 w stosunku do dwóch pozosta³ych, a wiêc przebudo-wê dysplazjê krêgu szyjnego I. Nale¿y tu podkreliæ, i¿ tak¿e w ocenie makroskopowej stwierdzono zasad-niczo odmienn¹ morfologiê tego krêgu. Porównanie badanych krêgów szczytowych wskazuje, ¿e u psa nr 1 jest on znacznie mniejszy, choæ wszystkie osobniki charakteryzowa³a podobna wielkoæ (masa) cia³a. W omawianym przypadku zaobserwowano wyranie wê¿szy ³uk dobrzuszny i nadmiernie wypuk³y ³uk do-grzbietowy tego krêgu.
Podobnie, aby okreliæ parametry krêgu szyjnego drugiego zastosowano indeks okrelaj¹cy stosunek d³ugoci zêba C2 do d³ugoci trzonu C2 (IZC2). Wy-niós³ on u psa nr 1 33, natomiast dla psów nr 2 i 3 by³ równy liczbie 28 (tab. 2). Wartoci te wskazuj¹ na wyrane skrócenie zêba C2 u yorkshire teriera nr 1, co musia³o naruszaæ prawid³ow¹ stabilnoæ szczytowo--obrotow¹. W przypadku tego osobnika nie stwierdzo-no ponadto obecstwierdzo-noci wiêzad³a wierzcho³ka zêba. Struktura ta utrzymuje po³o¿enie zêba C2 w pozycji poziomej, uniemo¿liwiaj¹c jego wysuniêcie spod wiê-zad³a poprzecznego krêgu szczytowego i uniesienie tego krêgu do góry. Wiêzad³o wierzcho³ka zêba prze-ciwdzia³a tak¿e naciskowi zêba C2 na wiêzad³o po-przeczne krêgu szczytowego. A wiêc u psa nr 1 w sto-sunku do stawu szczytowo-obrotowego stwierdzono nieprawid³ow¹ morfologiê.
W medycynie weterynaryjnej, jak to zaznaczono we wstêpie, dysplazja potyliczna obejmuje wspólnym mianem nieprawid³owe ukszta³towanie otworu wiel-kiego (dysplazja potyliczna), k³ykci potylicznych
(dys-Ryc. 3. £uska potyliczna z otworem wielkim, k³ykcie potyliczne oraz do³ki stawowe doczaszkowe krêgu szczytowego: a) i c) pies nr 2; b) i d) pies nr 1
Objanienia: 1 wciêcie dogrzbietowe w otworze wielkim; 2 k³ykcie potyliczne
Ryc. 4. Przekrój mózgowia w p³aszczynie porodkowej pies nr 1
Objanienia: 1 rdzeñ przed³u¿ony; 2 mó¿d¿ek; 3 komora boczna
plazja k³ykci potylicznych) oraz skrócenie pierwsze-go krêgu szyjnepierwsze-go (dysplazja pierwszepierwsze-go krêgu szyj-nego) (7). Jednak przez wiêkszoæ autorów traktowa-na jest jako kontrowersyjtraktowa-na odmiatraktowa-na w prawid³owej morfologii otworu wielkiego u psów ma³ych ras (3-5, 8, 12). Zaobserwowane w badaniach w³asnych zmia-ny, które wyst¹pi³y w po³¹czeniu przednio-szyjnym u psa nr 1 nale¿y potraktowaæ jako przypadek patolo-giczny. Obok kszta³tu otworu wielkiego w postaci tzw. dziurki od klucza stwierdzono tak¿e anomalie doty-cz¹ce k³ykci potylicznych, krêgu szczytowego, krêgu obrotowego oraz brak wiêzad³a wierzcho³ka zêba. Wszystkie te aspekty przyczyni³y siê do niestabilno-ci po³¹czenia przednio-szyjnego. Nale¿y podkreliæ, ¿e w opisanym przypadku fakt stwierdzenia dysplazji z zastosowaniem indeksu IPF i ISD nie pozwoli³ na zró¿nicowanie badanych osobników. Na stwierdzenie omawianej patologii nie ma tak¿e decyduj¹cego wp³y-wu obecnoæ wciêcia dogrzbietowego otworu wielkie-go i jewielkie-go wysokoæ (IWD). Natomiast zdecydowan¹ rolê odgrywa indeks otworu wielkiego (IOW) okre-laj¹cy kszta³t oraz wielkoæ tej struktury w oparciu o dwa parametry: szerokoæ (W) i wysokoæ bez wciê-cia dogrzbietowego (h).
Uzyskane wyniki upowa¿niaj¹ do stwierdzenia, ¿e w przypadku okrelania dysplazji potylicznej u psów powinny byæ brane pod uwagê wszystkie cztery in-deksy opisuj¹ce wzajemne stosunki parametrów otwo-ru wielkiego. Poniewa¿ zmiana ta ma bezporedni wp³yw na stabilnoæ po³¹czenia przednio-szyjnego, konieczna jest tak¿e analiza morfometryczna oraz
wyliczenie zaproponowanych indeksów krêgu szczy-towego i krêgu obroszczy-towego.
Pimiennictwo
1.Anon.: Nomina Anatomica Veterinaria. World Association of Veterinary Anatomist, Gent, Belgium 1992.
2.Chrószcz A., Janeczek M., Wojnar M., Pospieszny N.: Morphological ana-lysis and morphometry of the foramen magnum of American Staffordshire terrier breed newborns. Medycyna Wet. 2006, 62, 1002-1004.
3.De Lahunta A.: Veterinary Neuroanatomy and Clinical Neurology. Saunders W. B. Company, London 1983.
4.Dewey C. W.: A Practical Guide to Canine and Feline Neurology. Blackwell Company, Iowa 2003.
5.Evans H. E.: Anatomy of the Dog. Saunders W. B. Company, Philadelphia 1993.
6.Janeczek M., Chrószcz A., Wojnar M., Pospieszny N.: Analiza kraniome-tryczna czaszek psów rasy staffordshire terrier. Medycyna Wet. 2005, 61, 789-791.
7.Lorenz M. D., Kornegay J. N.: Handbook of Veterinary Neurology. Saunders W. B. Company, St. Louis 2004.
8.McAllister H., Kelay K. J.: Diagnostic Radiology and Ultrasonography of Dog and Cat. Saunders Company, London 2000.
9.Mulrhead T., McMlure T. J., Bourque A., Pack L.: Osteochondrosis of the occipital condyles and atlanto-occipital dysplasia in a Belgian horse. Can. Vet. J. 2003, 44, 984-986.
10.Onar V., Mutus R., Kahveciogluk K. O.: Morphometric analysis of the foramen magnum in German Shepherd dogs (Alsatians). Ann. Anat. 1997, 179, 563-568.
11.Rusbridge C.: Neurological disease of the Cavalier King Charles Spaniel. J. Small Anim. Pract. 2005, 46, 265-272.
12.Rusbridge C., Knowler S. P.: Coexistence of occipital dysplasia and occi-pital hypoplasia/syringomyelia in the Cavalier King Charles Spaniel. J. Small. Anim. Pract. 2006, 47, 603-606.
13.Sharp N. J. H.,Weeler S. J.: Small Animal Spinal Disorders. Diagnosis and Surgery. Elsevier Mosby, Edinburgh 2005.
14.Simoens P., Poles P., Lauwers H.: Morphometric analysis of the foramen magnum in Pekingese dogs. Am. J. Vet. Res. 1994, 55, 34-39.
Adres autora: lek. wet. Agnieszka Wiel¹dek, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa; e-mail: agnieszka_wieladek@sggw.pl
