Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 64 (1), 31-34, 2008

Medycyna Wet. 2008, 64 (1) 31

Artyku³ przegl¹dowy Review

Badania rozwoju serca, a tak¿e poszczególnych jego elementów, w tym równie¿ naczyñ krwionoœnych tego narz¹du, prowadzone s¹ od ponad stu lat. W ostatnich kilkunastu latach badania te sta³y siê znacznie bardziej intensywne. Wielu badaczy zajmowa³o siê œledzeniem kolejnych etapów rozwoju naczyñ serca i ich morfo-logii oraz wyjaœnianiem mechanizmów reguluj¹cych ten proces. Pocz¹tkowe prace opiera³y siê przede wszystkim na tradycyjnym barwieniu skrawków tkan-kowych hematoksylin¹ i eozyn¹ (H&E) (7), a tak¿e na nastrzykiwaniu naczyñ serca ró¿nymi substancjami kontrastowymi, np. tuszem z dodatkiem ¿elatyny (18). Metody te nie pozwala³y jednak na dok³adne przeœle-dzenie rozwoju i morfologii naczyñ serca. W podsta-wowym barwieniu histologicznym H&E komórki œród-b³onka wyœcielaj¹cego naczynia krwionoœne nie s¹ bowiem widoczne, a pozosta³e elementy strukturalne tworz¹ce ich œciany nie wybarwiaj¹ siê w charaktery-styczny sposób. Zastosowanie tej metody pozwala tyl-ko na analizê naczyñ du¿ego kalibru, natomiast ma³e naczynia têtnicze czy ¿ylne, a zw³aszcza naczynia w³o-sowate nie s¹ widoczne. Nastrzykiwanie naczyñ serca substancjami kontrastuj¹cymi jest mo¿liwe dopiero w póŸniejszych etapach rozwoju, a wiêc wtedy, gdy system kr¹¿enia wieñcowego jest ju¿ po³¹czony z kr¹-¿eniem ogólnym zarodka. Mimo i¿ ¿adna z tych me-tod nie by³a w pe³ni satysfakcjonuj¹ca i nie dawa³a mo¿liwoœci obserwowania ca³kowitego rozwoju na-czyñ, znajduj¹ one nadal zastosowanie we wspó³czeœ-nie prowadzonych pracach badawczych.

Bardziej precyzyjne poznanie struktur mog³o byæ przeprowadzone dopiero wtedy, gdy zaczêto stosowaæ

metody immunohistochemiczne, w których wykorzys-tywane by³y swoiste znaczniki komórek œródb³onka naczyniowego i ich prekursorów oraz markery miocy-tów g³adkich, wchodz¹cych w sk³ad œciany naczynia krwionoœnego o wiêkszej œrednicy (21). Markery te s¹ ró¿ne dla komórek poszczególnych gatunków zwie-rz¹t. Wœród znaczników najczêœciej dziœ stosowanych mo¿na wyró¿niæ nastêpuj¹ce:

– monoklonalne przeciwcia³o QH1; jest ono swo-iste dla komórek œródb³onka naczyniowego u przepiór-ki japoñsprzepiór-kiej (Coturnix coturnix japonica). Po raz pierwszy zastosowano je w 1987 roku (13). Od tego czasu rozpoczê³y siê intensywne badania nad lokali-zacj¹ naczyñ krwionoœnych serca we wczesnych eta-pach rozwoju u tego gatunku (6, 14, 26, 27);

– lektyna pochodz¹ca z Griffonia simplicifolia I (22), bêd¹ca znacznikiem, miêdzy innymi, komórek œródb³onka naczyniowego u wielu gatunków zwierz¹t, wykazuje powinowactwo równie¿ do b³ony podstawnej, dlatego przy zastosowaniu tego markera wybarwia siê ca³a œciana naczynia w³osowatego i naczynia wiêkszej œrednicy; lektyna ta ³¹czy siê z reszt¹ cukrow¹ znajdu-j¹c¹ siê na powierzchni komórki; przy u¿yciu tego znacznika obserwowaæ mo¿na zarówno naczynia têt-nicze, jak i ¿ylne du¿ej i ma³ej œrednicy oraz kapilary; – przeciwcia³o anty-PECAM 1 (anty-Plateled Endo-thelial Cellular Adhesion Molekule) (19, 20, 23) jest skierowane przeciw cz¹steczce adhezyjnej PECAM 1 znajduj¹cej siê na powierzchni komórek œródb³onka naczyniowego i na prekursorach tych komórek, zasto-sowanie tego markera pozwala na analizê rozwoju naczyñ;

Morfogeneza naczyñ serca na wybranych przyk³adach

Katedra Nauk Morfologicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa

Skubiszewska D., Dzierzêcka M.

Morphogenesis of heart vessels on chosen examples

Summary

Research studies on the development of the cardiovascular system and its formation during embryologic development have been conducted for a long time. However, such studies have only gained a significant interest less than two decades ago. This can be related to the introduction of immunohistochemical methods, in which endothelium cell markers and their precursors as well as smooth muscle cell markers have been applied, lining the interior surface of a blood vessel wall of a larger diameter. In the process of coronary blood vessel formation two main mechanisms are involved: vasculogenesis and angiogenesis. The formation of vessels occurs in several stages. First a monolayer of endothelial cells begins sprouting to form tubes. These are then transformed into capillaries, veins and arteries.

Medycyna Wet. 2008, 64 (1) 32

– przeciwcia³o anty-aktyna jest swoiste dla alfa--aktyny bia³ka kurczliwego wystêpuj¹cego w miocy-tach g³adkich du¿ych naczyñ krwionoœnych; zastoso-wanie tego znacznika jest mo¿liwe dopiero wtedy, gdy tworzy siê w œcianie naczynia b³ona œrodkowa, bowiem w tej w³aœnie warstwie wystêpuj¹ miocyty g³adkie;

– przeciwcia³o anty-miozyna skierowane jest prze-ciw ³añcuchom ciê¿kim miozyny bêd¹cej bia³kiem kurczliwym miocytów g³adkich naczyñ krwionoœnych, które pojawia siê pod koniec ¿ycia p³odowego (26);

– przeciwcia³o 1E12 swoiste jest dla miocytów g³ad-kich, ale nie barwi¹ce kardiomiocytów (26).

Wiedza na temat rozwoju naczyñ serca w czasie ¿ycia p³odowego powiêkszy³a siê znacz¹co, gdy na pocz¹tku lat 90. ubieg³ego stulecia zastosowano me-todê miêdzygatunkowych chimer komórkowych (14). Metoda ta polega na wszczepieniu fragmentów zawi¹z-ków nasierdzia i w¹troby p³odowej pochodz¹cych od przepiórki do jamy osierdziowej rozwijaj¹cego siê zarodka kurczêcia i œledzeniu migracji przeszczepio-nych komórek. Komórki dawcy i biorcy mo¿na ³atwo odró¿niæ od siebie, poniewa¿ komórki przepiórcze zawieraj¹ w j¹drze charakterystyczne grudki chroma-tyny. W badaniach nad waskularyzacj¹ serca, a bar-dziej szczegó³owo nad pochodzeniem komórek œród-b³onka naczyniowego wa¿ne miejsce zajmuje meto-da, oparta na wykorzystaniu retrowirusów nios¹cych gen reporterowy (gen na b-galaktozydazê) jako znacz-ników prekursorów komórek œródb³onka (10). Ró¿-norodnoœæ wszystkich metod stosowanych dziœ w ba-daniach serca jest bardzo du¿a, a ci¹gle wprowadzane s¹ nowe. Prowadzone s¹ obserwacje na ró¿nych

ga-tunkach zwierz¹t, wœród których poczesne miejsce zajmuj¹ kura i przepiórka. Ich wyniki mog¹ przyczy-niæ siê tak¿e do wyjaœnienia budowy i funkcji serca ptaków w rozwoju pozap³odowym (1). Te dwa gatun-ki zwierz¹t s¹ dobrym modelem doœwiadczalnym, po-niewa¿ ich rozwój p³odowy odbywa siê poza organiz-mem matki i dziêki temu pewne czynnoœci mo¿na po-wtórzyæ na tym samym zarodku. Liczba badañ doty-cz¹cych embriogenezy serca i jego naczyñ u myszy i szczura zwiêksza siê tak¿e z roku na rok. Gatunki te s¹ dziœ czêsto wykorzystywane do badañ molekular-nych i transgeniczmolekular-nych, dlatego te¿ poznanie u nich prawid³owego rozwoju i budowy serca oraz jego na-czyñ jest niezbêdne.

Serce, podobnie jak ka¿dy narz¹d w organizmie ¿y-wym musi byæ od¿ywiane. Do jego komórek musz¹ byæ dostarczane odpowiednie iloœci tlenu i substancji od¿ywczych tak, aby mog³o ono prawid³owo funkcjo-nowaæ. W czasie ¿ycia p³odowego, kiedy serce rozwi-ja siê, proces od¿ywiania tego narz¹du mo¿na podzie-liæ na dwa etapy: przed i po utworzeniu siê systemu têtnic wieñcowych i ¿y³ serca. W pocz¹tkowym eta-pie, a wiêc jeszcze zanim powstan¹ te naczynia, od¿y-wianie komórek serca odbywa siê na drodze dyfuzji. Mo¿liwe jest to, miêdzy innymi, dziêki temu, ¿e œcia-na takiego rozwijaj¹cego siê serca jest bardzo cienka i myocardium komorowe posiada liczne cienkie wy-pustki nazywane beleczkami, które zwiêkszaj¹ powierzchniê dyfuzji (9). Przechodzenie cz¹steczek tlenu zawartego w krwi przep³ywaj¹cej przez jamy serca odbywa siê w kierunku od wsierdzia do nasier-dzia. Z czasem warstwa myocardium rozbudowuje siê Ryc. 1. Serce p³odu myszy w 11. dobie ¿ycia p³odowego (ED11), skrawki krojone seryjnie (a, b, c, d, e, f) i barwione H&E; lk – lewa komora serca; pk – prawa komora serca. Zaznaczone w bruŸdzie miêdzykomorowej podzatokowej zawi¹zki naczyñ ¿ylnych (zn) – pow. 52 × i 260 ×

Medycyna Wet. 2008, 64 (1) 33

i stanowi naturaln¹ barierê dla cz¹steczek tlenu. Wów-czas funkcjê od¿ywiania serca przejmuje pierwotny uk³ad naczyñ wieñcowych, powstaj¹cy wokó³ sto¿ka serca, zatoki ¿ylnej i bruzdy przedsionkowo-komoro-wej (26). Przep³ywaj¹ca przez te naczynia krew do-starcza do komórek serca potrzebny tlen (27). Naczy-nia serca s¹ wiêc niezbêdne do tego, by miêsieñ serco-wy móg³ prawid³owo rozwijaæ siê i serco-wykonywaæ swoj¹ pracê.

W proces tworzenia naczyñ wieñcowych zaanga¿o-wane s¹ dwa podstawowe mechanizmy: waskuloge-neza i angiogewaskuloge-neza (2, 17). Waskulogewaskuloge-neza polega na tworzeniu nowych naczyñ z prekursorowych komó-rek œródb³onka, czyli angioblastów. Natomiast w an-giogenezie naczynia powstaj¹ przez tworzenie odga-³êzieñ od istniej¹cych ju¿ wczeœniej naczyñ (2-4, 29). W rozwoju naczyñ wyró¿nia siê kilka etapów. Po-cz¹tkowo pojawiaj¹ siê pojedyncze, oddzielne struk-tury, które s¹ zawi¹zkami naczyñ (15, 17). Maj¹ one postaæ skupisk dwóch rodzajów komórek: erytrobla-stów i otaczaj¹cych je angioblaerytrobla-stów. S¹ one zlokali-zowane pod nasierdziem (ryc. 1). Kolejno zawi¹zki te ³¹cz¹ siê ze sob¹ w wiêksze struktury, tworz¹ cewy i z nich kszta³tuj¹ siê kapilary, têtnice i ¿y³y. Zawi¹zki naczyniowe rosn¹ odpowiednio w stronê aorty, zatoki wieñcowej i prawego przedsionka (29), ³¹cz¹ siê z nimi i tym samym nastêpuje po³¹czenie systemu wieñco-wego z kr¹¿eniem ogólnym zarodka. Wielu badaczy podjê³o prace maj¹ce na celu dok³adne okreœlenie po-chodzenia komórek tworz¹cych œcianê naczyñ krwio-noœnych serca (5, 11, 14). Wed³ug informacji pocho-dz¹cych z 1954 r., komórki œródb³onka endothelium naczyñ wieñcowych wywodz¹ siê z nab³onka wyœcie-³aj¹cego wsierdzie – endocardium, który wpukla siê do myocardium i tworzy odga³êzienia (8). W 1992 r. w badaniach u¿yto retrowirusów zawieraj¹cych gen reporterowy. Retrowirusy te by³y znacznikami prekur-sorów komórek œródb³onka (10). Zosta³y one podane w okreœlony obszar serca ptaka, a nastêpnie obserwo-wano ich przemieszczanie wraz z prekursorami ko-mórek œródb³onka. Œledzenie tych koko-mórek mo¿liwe by³o dziêki zastosowaniu odpowiednich metod histo-chemicznych, w wyniku których pojawia³ siê barwny odczyn na b-galaktozydazê. Rok póŸniej przeprowa-dzone zosta³y badania z wykorzystaniem chimer miê-dzygatunkowych (14). Te dwa doœwiadczenia zaprze-czy³y wczeœniejszej tezie, ¿e wsierdzie jest Ÿród³em komórek œródb³onka, a udowodni³y, ¿e prekursorzy tych komórek pochodz¹ z okolic w¹troby p³odowej (14) lub z narz¹du przednasierdziowego i za jego po-moc¹ przenoszone s¹ do serca (10, 14). Doœwiadcze-nia z u¿yciem chimer miêdzygatunkowych wykaza³y tak¿e, ¿e narz¹d przednasierdziowy jest bardzo wa¿n¹ struktur¹, poniewa¿ bierze udzia³ w transportowaniu prekursorów komórek œródb³onka do serca, a tak¿e jest tkank¹, z której one pochodz¹. Narz¹d przednasier-dziowy jest struktur¹ istniej¹c¹ tylko w czasie ¿ycia p³odowego i stanowi równie¿ zawi¹zek nasierdzia –

epicardium, które pokrywa ca³¹ powierzchniê serca (29). Rozwój naczyñ serca jest œciœle zwi¹zany z roz-wojem nasierdzia (12). Pojawienie siê epicardium jest warunkiem niezbêdnym do rozpoczêcia procesu was-kularyzacji serca. Narz¹d przednasierdziowy ma ró¿-n¹ budowê oraz lokalizacjê u ssaków i ptaków. U ssa-ków narz¹d ten zwi¹zany jest z przegrod¹ poprzeczn¹ (29, 25), a u ptaków, pozbawionych tej przegrody, lo-kalizuje siê na powierzchni brzusznej rogów zatoki ¿ylnej (24). U obu wymienionych gromad krêgowców do tych miejsc przylega w¹troba p³odowa. Narz¹d przednasierdziowy pokryty jest komórkami p³askimi powsta³ymi z komórek nab³onka osierdzia i u ssaków ma postaæ pêcherzykowatych nacieków komórkowych, a u ptaków palczastych wyrostków (15). Narz¹d ten w czasie ¿ycia p³odowego rozprzestrzenia siê na po-wierzchni serca, tworz¹c pokrywê, która ulega prze-kszta³ceniu w nasierdzie. W tej rozszerzaj¹cej siê pier-wotnej pokrywie nasierdziowej s¹ obecni prekursorzy komórek tworz¹cych œciany naczyñ serca – angiobla-sty, hematoblaangiobla-sty, niezró¿nicowane komórki mezen-chymy i komórki nab³onkowe (24).

Najnowsze badania wykazuj¹, ¿e prekursorzy komó-rek tworz¹cych œcianê naczynia krwionoœnego serca, a wiêc prekursorzy komórek miêœni g³adkich wcho-dz¹cych w sk³ad œciany naczynia du¿ego kalibru i fi-broblasty przydanki pochodz¹ z komórek nab³onka – mesothelium, nasierdzia. Te komórki nab³onkowe ule-gaj¹ transformacji nab³onkowo-mezenchymalnej, w wyniku której trac¹ swoje w³aœciwoœci nab³onkowe i staj¹ siê komórkami mezenchymatycznymi. Nastêp-nie migruj¹ do miejsc, w których powstawaæ bêd¹ na-czynia krwionoœne serca, a po zetkniêciu z komórka-mi œródb³onka przekszta³caj¹ siê w komórki komórka- miêœnio-we g³adkie i fibroblasty przydanki (5, 11, 28). Prekur-sorzy fibroblastów przemieszczaj¹ siê tak¿e do miejsc, w których powstan¹ zastawki serca i pierœcienie w³ók-niste, gdzie stanowiæ bêd¹ elementy sk³adowe ich œcian (15).

Po utworzeniu przez komórki œródb³onka cienkiej œciany naczynia krwionoœnego rozpoczyna siê proces tworzenia b³ony œrodkowej. Polega on na przy³¹cza-niu siê komórek mezenchymatycznych bêd¹cych pre-kursorami miocytów g³adkich do tej pierwotnej œcia-ny naczynia. Dzieje siê to jeszcze zanim dojdzie do po³¹czenia systemu wieñcowego z kr¹¿eniem ogólnym zarodka, a wiêc nim dwie têtnice wieñcowe wytworz¹ po³¹czenie ze œwiat³em aorty (16). Wed³ug niektórych badaczy, udro¿nienie czêœci têtniczej systemu wieñ-cowego z aort¹ i czêœci ¿ylnej z prawym przedsion-kiem u przepiórki japoñskiej pojawia siê w tym sa-mym momencie (26). Gdy ju¿ to po³¹czenie istnieje, rozpoczyna siê kr¹¿enie krwi w systemie naczyñ wieñ-cowych. W tym samym czasie rozwoju b³ona œrodko-wa i b³ona zewnêtrzna têtnic zaczyna siê ró¿nicoœrodko-waæ. W ci¹gle ró¿nicuj¹cych siê miocytach g³adkich, two-rz¹cych b³onê œrodkow¹ pojawiaj¹ siê pierwsze cechy fenotypu komórek kurczliwych (16). Proces

ró¿nico-Medycyna Wet. 2008, 64 (1) 34

wania poszczególnych komórek wchodz¹cych w sk³ad b³ony œrodkowej rozpoczyna siê od proksymalnego odcinka têtnicy i przechodzi w kierunku koniuszka serca. Wed³ug dotychczasowych informacji (15, 27), pierwszym bia³kiem kurczliwym pojawiaj¹cym siê w miocytach g³adkich b³ony œrodkowej têtnic wieñco-wych jest a-aktyna miocytów g³adkich (a-SMA). Na-tomiast w b³onie œrodkowej ¿y³ bia³ko to pojawia siê kilka dni póŸniej, u szczurów w 18. dobie ¿ycia p³o-dowego. Kolejnym bia³kiem pojawiaj¹cym siê w b³o-nie œrodkowej jest odmiana miozyny miocytów g³ad-kich (SM-MHC) (15). Wœród badanych antygenów czêsto wystêpuje antygen 1E12 nale¿¹cy do a-akty-nin. Antygen ten nie jest obecny w miocytach g³ad-kich na ca³ej d³ugoœci têtnicy wieñcowej, zanika w miarê oddalania siê od aorty. U kur i przepiórek 1E12 pojawia siê przed SM-MHC. U ptaków tych ulega on tak¿e ekspresji w b³onie œrodkowej naczyñ ¿ylnych serca (26, 27), podczas gdy u szczurów w ¿y³ach nie wystêpuje (15). Oprócz tego, ¿e komórki tworz¹ce b³o-nê œrodkow¹ naczyñ ró¿ni¹ siê miêdzy gatunkami, to równie¿ pewne odmiennoœci s¹ obserwowane miêdzy b³on¹ œrodkow¹ têtnicy i ¿y³y (26). Zdaniem tych ba-daczy, u przepiórki b³ona œrodkowa istnieje w ¿y³ach tylko w warstwie podnasierdziowej, natomiast w myo-cardium zanika. W têtnicach natomiast b³ona œrodko-wa rozci¹ga siê na ca³ej d³ugoœci naczynia.

Chocia¿ na ca³ym œwiecie prowadzone s¹ badania dotycz¹ce rozwoju naczyñ serca i ich budowy, to na-dal wiele zagadnieñ dotycz¹cych szczególnie rozwoju i budowy naczyñ ¿ylnych jest s³abo poznanych. Zain-teresowanie rozwojem naczyñ ma równie¿ swoje wa¿-ne konsekwencje w klinice kardiologiczwa¿-nej, niekiedy bowiem dochodzi do zaburzeñ formowania siê naczyñ w rozwijaj¹cym sercu. Poznanie morfogenezy naczyñ serca jest zatem szczególnie istotne dla zrozumienia niektórych mechanizmów rz¹dz¹cych tym procesem oraz zaburzeñ w ich prawid³owej strukturze i przebie-gu.

Piœmiennictwo

1.Bartyzel B. J., Kobryñ H., Przespolewska H.: Serce ptaków – elementy ana-tomii i fizjologii. Medycyna Wet. 2004, 60, 246-248

2.Bernanke D. H., Velkey J. M.: Development of the coronary blood supply: changing concepts and current ideas. Anat. Rec. 2002, 269, 198-208. 3.Coffin J. D., Poole T. J.: Embryonic vascular development:

immunohisto-chemical identification of the origin and subseguent morphogenesis of the major vessel primordial in quail embryos. Dev. 1988, 102, 735-748. 4.Coffin J. D., Poole T. J.: Endothelial cell origin and migration in embryonic

heart and cranial blood vessel development. Anat. Rec. 1991, 231, 383-395. 5.Dettman R. W., Denetclaw W. Jr., Ordahl C. P., Bristow J.: Common epicar-dial origin of coronary vascular smooth muscle, perivascular fibroblast, and intermyocardial fibroblast in the avian heart. Dev. Biol. 1998, 193, 169-181. 6.Kattan J., Dettman R. W., Bristow J.: Formation and remodeling of the coro-nary vascular bed in the embryonic avian heart. Dev. Dyn. 2004, 230, 34-43. 7.Lewis F. T.: The question of sinusoids. Anat. Anz. 1904, 25, 261-269. 8.Licata R. H.: Human embryonic heart in the ninth week. Am. J. Anat. 1954,

94, 73-125.

9.Manasek F. J.: Embryonic development of the heart. I. A light and electron microscopic study of myocardial development in the early chick embryo. J. Morphol. 1968, 125, 329-366.

10.Mikawa T., Fischman D. A.: Retroviral analysis of cardiac morphogenesis: discontinuous formation of coronary vessels. Dev. Biol. 1992, 89, 9504-9508.

11.Mikawa T., Gourdie R. G.: Pericardial mesoderm generates a population of coronary smooth muscle cells migrating into the heart along with ingrowth of the epicardial organ. Dev. Biol. 1996, 174, 221-232.

12.Morabito C. J., Kattan J., Bristol J.: Mechanisms of embryonic coronary artery development. Curr. Opin. Cardiol. 2002, 17, 235-241.

13.Pardanaud L., Altmann C., Kitos P., Dieterlen-Licvre F., Buck C. A.: Vasculo-genesis in the early quail blastodisc as studies with a monoclonal antibody recognizing endothelial cells. Dev. 1987, 100, 339-349.

14.Poelmann R. E., Gittenberger-de-Groot A. C., Mentink M. M. T., Boken-kamp R., Hogers B.: Development of the cardiac coronary vascular endo-thelium, studied with antiendothrlial antibodies, in Chicken-Quail Chimeras. Circ. Res. 1993, 73, 559-568.

15.Ratajska A.: Rozwój osobniczy naczyñ wieñcowych oraz niektóre zagadnie-nia jego regulacji. Post. Biol. Kom. 2002, 29, 503-525.

16.Ratajska A., Fiejka E.: Prenatal development of coronary arteries in the rat: morphologic pattern. Anat. Embryol. 1999, 200, 533-540.

17.Rongish B. J., Torry R. J., Tucker D. C., Tomanek R. J.: Neovascularization of embryonic rat hearts cultured in oculo closely mimics in utero coronary vessel development. J. Vasc. Res. 1994, 31, 205-215.

18.Rychter Z., Ostadal B.: Mechanism of the development of coronary arteries in the chick embryo. Folia Morphol. 1971, 19, 113-124.

19.Schlaeger T. M., Qin Y., Fujiwara Y., Magram J., Sato T. N.: Vascular endo-thelial cell lineage-specific promoter in transgenic mice. Dev. 1995, 121, 1089-1098.

20.Scholz D., Schaper J.: Platelet/endothelial cell adhesion molecule-1 (PECAM-1) is localized over the entire plasma membrane of endothelial cells. Cell. Tis. Res. 1997, 290, 623-631.

21.Skubiszewka D.: Morfogeneza ¿y³ serca myszy i szczura w rozwoju p³odo-wym oraz ich topografia u osobników doros³ych. Praca doktorska, SGGW, Warszawa 2005.

22.Tomanek R. J., Haung L., Suvarna P. R., O’Brien L. C., Ratajska A., San-dra A.: Coronary vascularization during development in the rat and its rela-tionship to basic fibroblast growth factor. Cardiovasc. Res. 1996, 31, E116--E126.

23.Vecchi A., Garlanda C., Lampugnani M. G., Resnati M., Matteucci C., Stop-pacciaro A., Schnurch H., Risau W., Ruco L., Mantovani A., Dejana E.: Monoclonal antibodies specific for endothelial cells of mouse blood vessels. Their application in the identification of adult and embryonic endothelium. Eur. J. Cell. Biol. 1994, 63, 247-254.

24.Virágh S., Gittenberger-de-Groot A. C., Poelmann R. E., Kalman F.: Early development of quail heart epicardium and associated vascular and glandu-lar structures. Anat. Embryol. 1993, 188, 381-393.

25.Virágh S., Kalman F., Gittenberger-de-Groot A. C., Poelmann R. E., Moor-man F. M.: Angiogenesis and hematopoiesis in the epicardium of the verte-brate embryo heart, [w:] Bockman D. E., Kirby M. L. (wyd.): Embryonic origin of defective heart development. Ann. NY Acad Sci USA 1990, 588, 455-458.

26.Vrancken Peeters M.-P. F. M., Gittenberger-de-Groot A. C., Mentlik M. M. T., Hungerford J. E., Little C. D., Poelmann R. E.: Differences in development of coronary arteries and veins. Cardiovasc. Res. 1997 (a), 36, 101-110. 27.Vrancken Peeters M.-P. F. M., Gittenberger-de-Groot A. C., Mentlik M. M. T.,

Hungerford J. E., Little C. D., Poelmann R. E.: The Development of the coronary vessels and their differentiation into arteries and veins in the embryonic quail heart. Dev. Dyn. 1997 (b), 208, 338-348.

28.Vrancken Peeters M.-P. F. M., Gittenberger-de-Groot A., Mentink M. M. T., Poelmann R. E.: Smooth muscle cells and fibroblasts of the coronary arteries derive from epithelial-mesenchymal transfomation of the epicardium. Anat. Embryol. 1999, 199, 367-378.

29.Wada A. M., Willet S. G., Bader D.: Coronary vessel development. A unique form of vasculogenesis. Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol. 2003, 23, 2138--2145.

Adres autora: dr Daria Skubiszewska, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa; e-mail: mizz@gazeta.pl