Medycyna Wet. 2010, 66 (5) 335
Praca oryginalna Original paper
Sporód ró¿nych gatunków dziczyzny miêso dzików (Sus scrofa), najbardziej rozpowszechnionego gatun-ku winiowatych, jest pozyskiwane w naszym kraju w najwiêkszych ilociach. Rocznie pozyskuje siê ok. 80-110 tys. dzików, co odpowiada ok. 4 tys. ton miêsa (8) i jest iloci¹ gospodarczo zauwa¿aln¹. Miêso to charakteryzuje siê nisk¹ zawartoci¹ t³uszczu i chole-sterolu, a wysok¹ bia³ka i jest w przewa¿aj¹cej czêci eksportowane do krajów s¹siednich. W Polsce, przy tradycyjnych gustach kulinarnych, spo¿ycie dziczyzny jest niewielkie, niemniej jednak walory smakowe i dietetyczne powoduj¹, ¿e dziczyzna znajduje wiêcej odbiorców (6). Zwierzêta wolno ¿yj¹ce jedz¹, z jednej strony, to, co podpowiada im natura, a z drugiej strony, ich dieta jest wypadkow¹ rodowiskowej charakte-rystyki obszaru, na jakim zwierzê bytuje (5). Dzik jest zwierzêciem wszystko¿ernym, ale i g³ównie konsu-mentem pierwszego rzêdu oko³o 90% jego po¿ywie-nia stanowi pokarm rolinny, którym mog¹ byæ w
za-le¿noci od miejsca bytowania zarówno wysokokalo-ryczne uprawy rolne, jak i mniej wartociowe pêdy rolin, korzonki trawy, a dietê uzupe³niaj¹ owady, li-maki i ma³e ssaki (1, 3). Taki zró¿nicowany sposób ¿ywienia sprawia, ¿e miêso dzików, z jednej strony, nie zawiera pozosta³oci po przemys³owej technolo-gii chowu, substancji chemicznych wp³ywaj¹cych na pogorszenie jakoci miêsa (8), a z drugiej ma znacz-ny wp³yw na wydajnoæ ³own¹ oraz udzia³ i jakoæ ele-mentów zasadniczych pozyskanych z tusz dzików (22). W prawid³owo prowadzonej gospodarce ³owieckiej powinno siê d¹¿yæ do pe³niejszego wykorzystania mo¿liwoci produkcyjnych ³owisk i pozyskania dobrej jakoci zwierzyny grubej. Z drugiej strony, zak³ady przemys³u miêsnego zajmuj¹ce siê ubojem zwierz¹t i przetwórstwem miêsa s¹ zainteresowane pozyska-niem surowca charakteryzuj¹cego siê wysok¹ wydaj-noci¹ rzen¹, przy jednoczenie wysokiej zawartoci cennych elementów zasadniczych, uzyskiwanych
w wy-Wydajnoæ ³owna i udzia³ elementów zasadniczych
w tuszach dzików w zale¿noci od sezonu
i miejsca odstrza³u oraz p³ci
JOANNA ¯OCHOWSKA-KUJAWSKA, KAZIMIERZ LACHOWICZ, MA£GORZATA SOBCZAK, LIDIA NITEK
Katedra Technologii Miêsa Wydzia³u Nauk o ¯ywnoci i Rybactwa ZUT, ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin
¯ochowska-Kujawska J., Lachowicz K., Sobczak M., Nitek L.
Dressing percentage and the percentage of prime cuts in the carcasses of wild boars depending on the season and region of shooting and sex
Summary
The objective of this study was to investigate the effect of the season and region of shooting wild boars as well as their sex on the dressing percentage and the percentage of prime cuts in their carcasses. Investigations have been performed on the carcasses of 40 wild boars (boars and sows) of about 50kg and about 2 years of age shot during spring and autumn in areas characterised by different food availability: forest adjacent to agricultural land, and marsh offering limited supply of food for a wild boar population. After shooting, the carcasses were weighed and eviscerated, and the dressing percentage was calculated. Skinned carcasses were divided into the following prime cuts: ham with hock, loin, shoulder with hock, belly, neck, and yowl. Subsequently, the percentage of prime cuts was calculated.
The results showed that carcasses of wild boars shot in autumn, when a great deal of food is available, were characterised by a higher percentage of cuts with ample adipose tissue, i.e. neck, belly and jowl, in comparison with boars shot in spring. More and higher quality meat was obtained from the carcasses of animals shot in the forest adjacent to agricultural land. Their meat was characterized by a higher percentage of hams and loins despite a large amount of adipose tissue. The effect of the animals sex on the dressing percentage and the percentage of prime cuts was somewhat lower.
Medycyna Wet. 2010, 66 (5) 336
niku rozbioru tych tusz (2, 18). W dostêpnych publi-kacjach okrelano wp³yw wieku, masy tuszy (7, 22, 23) oraz genotypu (16) na wydajnoæ rzen¹ (³own¹) i udzia³ elementów zasadniczych w tuszach dzików. Z uwagi na fakt, i¿ jedn¹ z podstawowych cech biolo-gii dzików jest zmiennoæ masy cia³a dochodz¹ca nie-kiedy do 30% (1), istotne wydaje siê okrelenie wp³y-wu tak¿e innych czynników biologicznych i rodowi-skowych na udzia³ elementów zasadniczych w tuszach tych zwierz¹t.
Celem badañ by³o okrelenie wydajnoci ³ownej oraz udzia³u elementów zasadniczych w tuszach dzi-ków w zale¿noci od sezonu i miejsca odstrza³u oraz p³ci zwierz¹t.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na 40 dzikach (odyñce i lo-chy) o masie tuszy wych³odzonej w skórze ok. 50 kg (co odpowiada wiekowi ok. 2 lat), odstrzelonych wiosn¹ i je-sieni¹ na terenach o zró¿nicowanych warunkach pokarmo-wych: obszarze lenym, granicz¹cym z polami uprawnymi (nadlenictwo Banie) oraz obszarze podmok³ym o ograni-czonej dostêpnoci do wysokokalorycznego po¿ywienia (miêdzyodrze szczeciñskie). Zwierzêta podzielono na gru-py, po 5 sztuk w ka¿dej (tab. 1). Po odstrzale tusze dzików wa¿ono na ³owisku na wadze pomostowej Wagmar B-151, a nastêpnie wytrzewiano i czyszczono. W celu przyspie-szenia wych³odzenia tuszy do jej wnêtrza wsuniêto drew-niane rozpieracze i naciêto pachwiny. Ch³odzenie tusz w warunkach naturalnych trwa³o 8-12 godzin, po czym surowiec by³ ponownie wa¿ony i przekazywany do ch³od-ni punktu skupu dziczyzny. Wskach³od-nik wydajnoci ³ownej (WW£) wyliczono wed³ug wzoru (4): WW£ = (B × 100), gdzie: A masa tuszy przed wypatroszeniem na ³owisku, B masa tuszy po usuniêciu narz¹dów wewnêtrznych. Wy-ch³odzone tusze dzików, po 48 godzinach po odstrzale, prze-wo¿ono do Katedry Technologii Miêsa Zachodniopomor-skiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie, gdzie dokonywano ich dysekcji. Po zdjêciu skóry tusze dzielono na nastêpuj¹ce czêci zasadnicze:
szynkê: stanowi¹c¹ czêæ biodrowo-miednicz¹ tuszy wraz z górn¹ czêci¹ koñczyny tylnej, któr¹ odciêto w sta-wie kolanowym; z przodu odciêta miêdzy przedostatnim a ostatnim krêgiem lêdwiowym, od góry po linii podzia-³u tuszy na pó³tusze,
schab: odciêto od przodu ciêciem wzd³u¿ ¿eber w przestrzeni miêdzy¿ebrowej prostopadle do krêgos³upa miêdzy 2. a 3. ¿ebrem, od ty³u po linii odciêcia udca, od do³u po linii prostej biegn¹cej w odleg³oci od dolnej krawêdzi miênia najd³u¿szego w czêci piersiowej do 4 cm, a w czêci lêdwiowej do 1,5 cm,
³opatkê: odciêto od pó³tuszy ciêciem pó³kolistym, zgodnie z kszta³tem ³opatki, przebiegaj¹cym przez miênie ³¹cz¹ce koñczynê z klatk¹ piersiow¹; przy ³opatce pozosta-wiono górn¹ czêæ koñczyny przedniej,
boczek z ¿eberkami: stanowi³a czêæ ¿ebrowa tuszy po³¹czona z miêniami brzucha,
karkówkê: stanowi¹c¹ czêæ szyjno-karkow¹ tuszy, odciêto od przodu po linii oddzielenia g³owy, od ty³u po linii oddzielenia schabu, od góry po linii podzia³u tuszy, a od do³u wzd³u¿ trzonów krêgów szyjnych i dalej przecinaj¹c ¿ebra równolegle do krêgów piersiowych,
podgardle: stanowi³a czêæ t³uszczowo-gruczo³owa policzka i szyi odciêta od do³u po linii podzia³u tuszy, od przodu po linii odciêcia g³owy, od ty³u po linii odciêcia karkówki.
Procentowy udzia³ poszczególnych elementów zasadni-czych (UEZ) w tuszy wyliczono wed³ug poni¿szego wzo-ru: UEZ (%) = (B × 100), gdzie: A masa tuszy w skórze wraz z g³ow¹, B masa elementu zasadniczego.
Tab. 1. Schemat badañ
a i n a w o t y b e c s j e i M P³eæ Sezonodsrtza³u a n s o i w jesieñ e n o l e z rt s d o i k iz D m y n o i s e l a z e i n e r e t a n e c ñ y d o 5sz.t 5sz.t y h c o l 5sz.t 5sz.t e n o l e z rt s d o i k iz D m y ³ k o m d o p e i n e r e t a n e c ñ y d o 5sz.t 5sz.t y h c o l 5sz.t 5sz.t A
Tab. 2. Wp³yw sezonu i miejsca odstrza³u oraz p³ci na wydajnoæ ³own¹ i procentowy udzia³ czêci zasadniczych w tuszach dzików
Objanienia: * masa skóry wraz z g³ow¹; a, b rednie oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie przy p £ 0,05
i k i n n y z C i c o n n e i m z æ o n j a d y W a n w o ³ ) % ( * y r ó k s ³ a iz d U ) % ( ) % ( h c y z c i n d a s a z i c ê z c ³ a iz d U a k w ó k r a k schab z³gooplaotnkka¹ zsgzoylnoknak¹ z¿beobcezrkeakmi podgardle u ³ a z rt s d o n o z e S x x x wiosna 77,6a 29,74a 12,56a 15,61a 20,62a 29,96a 15,22a 3,17a x x x jesieñ 78,4a 33,10b 12,71a 15,57a 20,51a 30,14a 16,14b 3,68b u ³ a z rt s d o n e r e T x x x podmok³y 76,6a 30,02a 13,44b 14,99a 20,94b 28,10a 16,08a 3,20a x x x zalesiony 78,3b 32,94b 12,60a 15,60b 20,10a 30,75b 17,24b 3,65b æ e ³ P x x x lochy 77,9a 33,47b 12,89a 15,48a 20,05a 30,98b 16,51a 3,51a x x x odyñce 77,4a 30,71a 13,10a 15,36a 21,21b 30,10a 17,05a 3,54a A
Medycyna Wet. 2010, 66 (5) 337 Wyniki i omówienie
Wyniki badañ przedstawiono w tab. 2. Wskanik wydajnoci ³ownej niezale¿nie od porównywanego czynnika kszta³towa³ siê na poziomie 76,6-78,4%. Ni¿sze wskaniki wydajnoci ³ownej otrzymali inni autorzy (4), wed³ug których waha³ siê on w szerokich granicach od oko³o 48% do 55%, co mo¿e byæ wy-nikiem jego wyliczenia w stosunku do masy tuszy bez skóry i g³owy. Natomiast w niniejszych badaniach wskanik wydajnoci ³ownej wyliczono w stosunku do masy tuszy ciep³ej w skórze. Ni¿sze wartoci wy-dajnoci ³ownej mog¹ wynikaæ tak¿e z wieku zwie-rzêcia, warunków siedliska, iloci dostêpnej w nim karmy lub sezonu odstrza³u. Potwierdzeniem tego s¹ uzyskane wyniki, na podstawie których stwierdzono, ¿e tusze zwierz¹t odstrzelonych jesieni¹ cechowa³y siê nieznacznie wy¿sz¹ wydajnoci¹ ni¿ pochodz¹cych z odstrza³u wiosennego. Podobnie u dzików natural-nie bytuj¹cych na obszarze zalesionym, w bliskim s¹-siedztwie pól uprawnych, zaobserwowano o ok. 2% wy¿sz¹ wydajnoæ w porównaniu ze zwierzêtami z te-renu podmok³ego, cechuj¹cego siê gorszymi warun-kami do ¿erowania i dostêpem do wysokokalorycz-nych upraw rolwysokokalorycz-nych. Nie stwierdzono natomiast istot-nych ró¿nic w wydajnoci ³ownej pomiêdzy lochami i odyñcami, aczkolwiek te pierwsze cechowa³y nie-znacznie wy¿sze wartoci tego parametru.
Bior¹c pod uwagê procentowy udzia³ skóry w tuszy dzików stwierdzono, ¿e niezale¿nie od badanego czyn-nika wynosi³ on rednio ok. 31,66% i by³ istotnie wy¿-szy od wartoci uzyskanych przez Skewes i wsp. (16) dla dzików o ró¿nym genotypie. By³o to prawdopo-dobnie zwi¹zane z faktem, ¿e autorzy w swoich obli-czeniach nie brali pod uwagê masy g³owy. Jak wynika z uzyskanych danych, dziki odstrzelone jesieni¹ oraz zwierzêta pochodz¹ce z obszaru zalesionego charak-teryzowa³y siê wiêkszym, odpowiednio, o ok. 10,15% i 8,86% udzia³em skóry w porównaniu z dzikami od-strzelonymi wiosn¹ oraz na terenie podmok³ym. Istot-nie wy¿szym udzia³em skóry cechowa³y siê rówIstot-nie¿ tusze loch w porównaniu z odyñcami.
Niezale¿nie od sezonu i miejsca odstrza³u oraz p³ci dzików najwy¿szym udzia³em procentowym w tuszy charakteryzowa³a siê szynka z golonk¹ (rednio ok. 30,0%). Drugim co do wielkoci elementem tuszy by³a ³opatka z golonk¹ (ok. 20,6%). Udzia³ procentowy schabu w tuszy wynosi³ ok. 15,4%, natomiast karkówki ok. 12,9%. Elementy o ni¿szej jakoci miêsnej, tzn. boczek z ¿eberkami i podgardle stanowi³y, odpowied-nio, ok. 16,4% i 3,5%. W dostêpnym pimiennictwie nie ma zgodnoci odnonie do procentowego udzia³u czêci zasadniczych w tuszach dzików. Podobny udzia³ procentowy czêci zasadniczych, jaki uzyskano w ba-daniach w³asnych otrzymali inni autorzy (7, 21). Na-tomiast ni¿sze wartoci udzia³u w tuszy dzików szyn-ki, ³opatki i schabu przedstawiaj¹ Rede i wsp. (14). Niektórzy autorzy (1, 4, 19) s¹ zdania, ¿e dziki
posia-daj¹ doskonale rozwiniête szynki, ³opatkê oraz kar-kówkê, a ich udzia³ procentowy w tuszach jest zawsze taki sam, bez wzglêdu na to, z jakiej tuszy pochodzi dany element.
Z porównania otrzymanych w niniejszych badaniach wartoci procentowego udzia³u czêci zasadniczych w tuszach dzików z danymi uzyskanymi dla wiñ (10, 18) wynika, ¿e tusze dzików charakteryzuj¹ siê s³a-biej rozwiniêtymi najbardziej cennymi elementami szynk¹, ³opatk¹ oraz schabem, silniejsz¹ natomiast karkówk¹. Jest to zgodne równie¿ ze spostrze¿eniami innych autorów (7, 15, 21). Stosunkowo wysoki udzia³ karkówki wi¹¿e siê prawdopodobnie ze sposobem poszukiwania po¿ywienia przez dziki (rycie), a tym samym du¿ego obci¹¿enia prac¹ miêni karku (4, 7, 21).
Ró¿nice w udziale czêci zasadniczych uzyskiwa-nych z tuszy dzika pomiêdzy otrzymanymi w bada-niach w³asnych a wartociami podawanymi przez po-szczególnych autorów mog¹ zatem wynikaæ z odchy-leñ przy podziale tusz na elementy zasadnicze (np. odmienne linie ciêæ). Tak¿e genotyp (16) oraz sposób hodowli (dziki wolno ¿yj¹ce oraz hodowlane) (9, 17, 21) móg³ mieæ wp³yw na wymienione ró¿nice. Mog³y byæ one spowodowane tak¿e zmiennymi warunkami ¿erowania, co wp³ywa na niejednakowe ot³uszczenie i wiêkszy rozwój bardziej obci¹¿onych prac¹ miêni zwierz¹t (1, 4, 7, 11). Potwierdzeniem tego mog¹ byæ wyniki niniejszych badañ, na podstawie których stwier-dzono, ¿e dziki odstrzelone w sezonie jesiennym ce-chowa³y siê wiêkszym udzia³em elementów o najwiêk-szym stopniu ot³uszczenia, tj. boczku z ¿eberkami oraz podgardla w porównaniu z dzikami odstrzelonymi w okresie wiosennym. Nie stwierdzono natomiast istot-nych ró¿nic pomiêdzy udzia³em najbardziej cenistot-nych elementów zasadniczych tusz dzików, tj. szynki i ³o-patki oraz schabu u dzików odstrzelonych w ró¿nym sezonie.
Tusze dzików odstrzelonych na terenie podmok³ym charakteryzowa³y siê istotnie wy¿szym (o ok. 6,3%) udzia³em karkówki oraz wy¿szym udzia³em ³opatki z golonk¹, natomiast w tuszach dzików odstrzelonych na terenie zalesionym stwierdzono wy¿szy udzia³ schabu (o ok. 3,9%) i szynki z golonk¹ (o ok. 8,6%) oraz o ok. 12,3% wy¿szy udzia³ podgardla.
Z porównania procentowego udzia³u czêci zasad-niczych w tuszach dzików w zale¿noci od p³ci wyni-ka, ¿e nieznacznie wy¿szym udzia³em szynki, karków-ki i boczku z ¿eberkami cechowa³y siê odyñce. Z ko-lei lochy charakteryzowa³y siê wy¿szym udzia³em ³opatki oraz nieznacznie wiêkszym udzia³em schabu w tuszy. Nie obserwowano natomiast wp³ywu p³ci na zró¿nicowanie udzia³u podgardla w tuszy. Wy¿sz¹ pro-centow¹ zawartoæ miêsa w tuszy knurów w porów-naniu z lochami trzody chlewnej odnotowali tak¿e inni autorzy (12, 13).
Medycyna Wet. 2010, 66 (5) 338
Podsumowanie
Jak wynika z przedstawionych danych, z tusz dzi-ków odstrzelonych jesieni¹, a wiêc w okresie zwiêk-szonej poda¿y pokarmu, uzyskuje siê wiêcej elemen-tów o znacznym stopniu ot³uszczenia, tj. karkówki, boczku z ¿eberkami i podgardla. Wiêcej surowca miês-nego i tym samym wiêksze iloci jakociowo lepsze-go miêsa mo¿na uzyskaæ równie¿ z tusz dzików natu-ralnie bytuj¹cych na terenach granicz¹cych z polami uprawnymi, które cechuj¹ siê wy¿szym udzia³em najbardziej cennych elementów, tj. szynki i schabu, pomimo ich wiêkszego ot³uszczenia. Natomiast nie-znacznie mniejszy wp³yw na wydajnoæ ³own¹ i udzia³ procentowy elementów zasadniczych w tuszy ma p³eæ zwierz¹t.
Pimiennictwo
1.Baranowska M., Walkiewicz A.: Dzik jest zwierzêciem ³ownym, a czy mo¿e byæ hodowlanym? Przegl. Hod. 1995, 8, 8-10.
2.Borzuta K.: Potrzeba doskonalenia polityki skupu surowca wieprzowego w przemyle miêsnym. Trzoda chlewna 2003, 7, 30-32.
3.DHuart J. P.: Habitat utilization of old word wild pigs, [w:] Barret R. G., Spitz F. (wyd.): Biology of Suidae. IRGM, Grenoble 1991, s. 30-48. 4.Dzier¿yñska-Cybulko B., Fruziñski B.: Dziczyzna jako ród³o ¿ywnoci.
PWRiL, Poznañ 1997.
5.Herrero J., García-Serrano A., Couto S., Ortuño V., García-Gonzalez R.: Diet of wild boar Sus scrofa L. and crop damage in an intensive agroeco-system. Eur. J. Wildlife Res. 2006, 52, 245-250.
6.Hoffman L. C., Wiklund E.: Game and venison meat for modern consumer. Meat Sci. 2006, 74, 197-208.
7.Korzeniowski W., Bojarska U., Cierach M.: Wartoæ od¿ywcza miêsa dzi-ków. Medycyna Wet. 1991, 47, 279-281.
8.Korzeniowski W., ¯mijewski T.: Przydatnoæ miêsa dzików do produkcji wêdlin. Mat. Konf. Nauk. ¯yw. Cz³ow., Hotelarstwo, Piekarstwo, ICE; HI 04-05. 02. 2000 Bydgoszcz, s. 119-123.
9.Niklitschek J.: Características cárnicas de jabalí (Sus scrofa L.) domestica-dos, sacrificados a dos pesos; Rendimiento al beneficio y composición física
de canales. Thesis Licenciatura Agronomia. Univ. Austral de Chile. Facultad de Ciencias Agrarias. Valdivia, Chile 2003.
10.Pezacki W.: Przetwarzanie jadalnych surowców rzenych. PWN, Warszawa 1984.
11.Pielowski Z.: Waga odyñców. Dlaczego odyñce w tym samym wieku maj¹ zró¿nicowan¹ masê cia³a? Braæ £owiecka 2002, 10, 22-23.
12.Pietrzak M.: Wp³yw p³ci wiñ na kszta³towanie siê w³aciwoci rzenej. Przegl. Hod. 1993, 1, 16-18.
13.Pospiech E., Borzuta K., Grzekowiak E.: Mo¿liwoæ przy¿yciowego kszta³-towania jakoci miêsa i miêsnoci tusz wieprzowych. Gosp. Miêsna 1998, 5, 28-34.
14.Rede R., Pribisch V., Reheliæ S.: Untersuchungen über die Beschaffenheit von Schlachttierkörpern und Fleisch primitiver und hochselektierter Schweine-rassen. Fleischwirtschaft 1986, 66, 898-907.
15.Ristiæ S., ¯ivkoviæ J., Aniæiæ V.: Prilog poznavanju kvaliteta mesa divljih svinja. Tehnol. Mesa 1987, 28, 69-72.
16.Skewes O., Morales R., Gonzalez F., Lui J., Hofbauer P., Paulsen P.: Carcass and meat quality traits of wild boar (Sus scrofa s.L.) with 2n = 36 karyotype compared to those of phenotypically similar crossbreeds (2n = 37 and 2n = 38) raised under same farming conditions. 1. Carcass quantity and meat dressing. Meat Sci. 2008, 80, 1200-1204.
17.Vega J de la.: Las otras carnes en Chile: características y consumo. Valdivia: Fundación para la Innovación Agraria/Universidad Austral de Chile. 2003. 18.Wajda S., Borzuta K., Strzy¿ewski A., B¹k T.: Procentowy udzia³ elementów
zasadniczych w tuszach wieprzowych o ró¿nej miêsnoci. Gosp. Miêsna 1995, 2, 19-24.
19.Zin M., Znamirowska A., Stanis³awczyk R.: Znaczenie dziczyzny. Gosp. Miêsna 2002, 4, 28-30.
20.¯mijewski T., Korzeniowski W.: Technological properties of wild boars meat. El. J. Pol. Agric. Univ. 2001, 4, 2.
21.¯mijewski T., Korzeniowski W.: Tissue composition of wild boars carcasses. El. J. Pol. Agric. Univ. 2000, 3, 2.
22.¯ochowska J.: Wykorzystanie miêsa zwierz¹t ³ownych do produkcji wêdzo-nek. Praca dokt., Wydz. Rybactwa i Technologii ¯ywnoci AR, Szczecin 2004.
23.¯ochowska J., Lachowicz K., Gajowiecki L., Sobczak M., ¯ych A., Kotowicz M.: Wydajnoæ ³owna, udzia³ elementów zasadniczych oraz wyciek cieplny i pH miêsa dzików o ró¿nej masie. Folia Univ. Agic. Stetin., Sci. Alim. 2004, 238, 147-154.
Adres autora: dr in¿. Joanna ¯ochowska-Kujawska, ul. Kazimierza Królewicza 3, 71-550 Szczecin; e-mail: joanna.zochowska-kujawska@zut. edu.pl
