• Nie Znaleziono Wyników

Prawne i ekonomiczne aspekty procesu rewaloryzacji zabytków

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Prawne i ekonomiczne aspekty procesu rewaloryzacji zabytków"

Copied!
19
0
0

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 792. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Barbara Klimek Katedra Ekonomiki Nieruchomości i Procesu Inwestycyjnego. Stanisław Maciejowski. Katedra Ekonomiki Nieruchomości i Procesu Inwestycyjnego. Prawne i ekonomiczne aspekty procesu rewaloryzacji zabytków 1. Zabytki i ich rodzaje Zabytek uważany jest za szczególne świadectwo epoki lub ważnego wydarzenia historycznego, świadczące o tożsamości narodów, społeczeństw czy grup etnicznych. W potocznym rozumieniu oznacza przedmiot dawny, stary, niekoniecznie o walorach historycznych. Według jednej z definicji, zabytek to „obiekt ruchomy lub nieruchomy, a także zespół obiektów lub miejsc, które stanowią świadectwo epoki albo zdarzenia i mają wartość historyczną, naukową, kulturalną, artystyczną i z tej racji podlegają ochronie prawnej”1. Do zabytków stosuje się też pojęcie dobra kultury lub pomnika historii. Zabytek rozumiany jest także jako „świadectwo dawnej działalności ludzkiej, dokumentujące przeszłość, identyfikujące społeczeństwo kulturalnie, historycznie a często i politycznie”2. Kwestią, której nie można pominąć, jest także czas – stąd stwierdzenie, że „zabytek sztuki to przedmiot stylowo, historycznie lub kulturalnie związany z epoka zakończoną”3. Z prawnego punktu widzenia, zabytek to „nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działal1. Encyklopedia powszechna, PWN, Warszawa 1987, s. 749.. J.P. Pruszyński, Ochrona zabytków w Polsce. Geneza, organizacja, prawo, PWN, Warszawa 1989, s. 16. 2. 3. Ibidem, s. 16..

(2) 124. Barbara Klimek, Stanisław Maciejowski. nością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społeczeństwa, ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”4. Jak wynika z powyższych definicji przy kwalifikowaniu obiektu jako zabytku uwzględnia się nie tylko jego wartość historyczną, lecz także naukową i artystyczną. Obiekt można rozpatrywać w powiązaniu z przestrzenią, mówi się wtedy o zespole zabytkowym. Jest on rozumiany jako powiązana przestrzennie grupa budynków, wyodrębniona ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi. Łączy dwa pojęcia: zespołu – jako elementu sieci osadniczej, obejmującego zgrupowanie miast i osiedli o wzajemnych powiązaniach funkcjonalno-przestrzennych, oraz zabytku, czyli monumentu historycznego, obiektu, posiadającego znaczenie historyczne. Podstawowym kryterium podziału zabytków jest kryterium metodologii i technologii postępowania konserwatorskiego stosowane wobec danego zabytku. Według tego kryterium zabytki możemy podzielić na: 1) zabytki nieruchome, będące w szczególności: – krajobrazami kulturowymi, – układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, – dziełami architektury i budownictwa, – dziełami budownictwa obronnego, – obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, – cmentarzami, – parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, – miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 2) zabytki ruchome, będące w szczególności: – dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, – kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, – numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, – wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. nr 162 poz. 1568 art. 3). 4.

(3) Prawne i ekonomiczne aspekty…. 125. – materiałami bibliotecznymi, – instrumentami muzycznymi, – wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, – przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne, będące w szczególności: – pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, – cmentarzyskami, – kurhanami, – reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie mogą ponadto podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej5. 2. Nieruchomość jako zabytek Pisząc o nieruchomościach zabytkowych, należy nawiązać do definicji zabytku według Karty Weneckiej, powstałej na II Międzynarodowym Kongresie Architektów i Techników Zabytków w 1964 r.: „pojęcie zabytku obejmuje zarówno odosobnione dzieło architektoniczne, jak też zespoły miejskie i wiejskie oraz miejsca będące świadectwem poszczególnych cywilizacji, ewolucji o doniosłym znaczeniu bądź wydarzenia historycznego. Rozciąga się ono nie tylko na wielkie dzieła, ale również na skromne obiekty, które z upływem czasu nabrały znaczenia kulturalnego”6. Takie ujęcie nieruchomości zabytkowej koresponduje z pojęciem nieruchomości w ogóle, gdyż eksponuje zarówno obiekt budowlany, jak i związaną z tym obiektem przestrzeń. Jednym z podziałów nieruchomości zabytkowych jest podział na zabytki żyjące i umarłe. W architekturze za żywe uważa się te budynki i zespoły architektoniczne, które są lub po odbudowie mogą być zamieszkałe; są to budowle świeckie lub kościelne, będące jeszcze w użyciu. Mogą być to: – zabytki, które w całości się dochowały, – zabytki zaniedbane, za które przyjęto uważać obiekty popadłe w częściową ruinę czy to wskutek zdarzeń żywiołowych, czy też upływu czasu, – zabytki odnowione lub uzupełnione w innym aniżeli pierwotny stylu, – zabytki niedokończone, – zabytki, które nie nadają się do odnowienia. 5 6. s. 21.. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 6.. W. Borusiewicz, Konserwacja zabytków budownictwa murowanego, Arkady, Warszawa 1971,.

(4) Barbara Klimek, Stanisław Maciejowski. 126. Zabytki umarłe to takie, które znajdują się już w ruinie. Najczęściej są to ruiny zamków, kościołów, opuszczone osiedla, takie jak Pompeje, Herkulanum, Czufut Kale na Krymie (miasto wykute w skale) itp.7 Zabytki nieruchome można również podzielić na: – wpisane do rejestru zabytków, – niewpisane do rejestru zabytków, ale zawarte w ewidencji zabytków8. Zabytki wpisane do rejestru powinny być wpisane do księgi wieczystej na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków. Dzięki temu mogą podlegać publicznej ochronie, ponieważ rejestr zabytków jest podstawowym instrumentem umożliwiającym działania ochronne. Dla wszystkich rodzajów zabytków prowadzone są odrębne księgi. Nieruchomości, które nie zostały wpisane do rejestru zabytków, zawarte są w ewidencji zabytków, będącej podstawą do sprawowania opieki nad zabytkami. Wpisy do ewidencji są niezależne od wpisów do rejestru zabytków i nie wiążą się z nimi te prawa i obowiązki, które ustawa nakłada na nieruchomości zabytkowe zarejestrowane. W literaturze przedmiotu można także spotkać podział nieruchomości zabytkowych oparty na kryterium wartościującym9: – grupa 0 – zabytki klasy światowej, – grupa I – obiekty najwyższej klasy krajowej, w dobrym stanie i nieprzebudowane, – grupa II – zabytki regionalne lub te, które na skutek przebudowy utraciły część swych walorów, – grupa III – obiekty o przeciętnej lub marnej, choć bezspornej wartości, – grupa IV – obiekty, których zły stan techniczny uniemożliwia konserwację, a wartość kulturowa i artystyczna jest znikoma. Powyższa klasyfikacja, pochodząca z 1963 r., miała być w pierwotnym założeniu używana tylko przez fachowców. Niestety nadużywa się jej np. w środkach masowego przekazu, nawet wiele lat po jej uchyleniu (w 1973 r.)10. Innym przykładem klasyfikacji nieruchomości zabytkowych jest podział według stylów i epok oraz możliwości analizowania np. wątku murów, czyli materiału ścian, układu i wymiaru kamienia lub cegieł. Taka analiza pozwala określić czas, w którym powstał dany zabytek. Biorąc pod uwagę obrót nieruchomościami zabytkowymi, dzielą się one na będące w obrocie na rynku: 7 8 9. J. Borowski, Ochrona zabytków, PWN, Poznań 1954, s. 6.. Nieruchomości – zagadnienia prawne, red. H. Kisilowska, LexisNexis, Warszawa 2004, s. 487. Ibidem, s. 480.. P. Dobosz, Administracyjno-prawne instrumenty kształtowania ochrony zabytków, Dajwór, Kraków 1997, s. 77. 10.

(5) Prawne i ekonomiczne aspekty…. 127. – miejskim – kamienice, pałace i wille miejskie, obiekty przemysłowe, obiekty sakralne, obiekty użyteczności publicznej, obiekty wojskowe, – pozamiejskim – zespoły dworskie i pałacowo-parkowe, obiekty związane z produkcją rolną lub przemysłową, zabytkowe zespoły gospodarskie, obiekty wojskowe11. Zgodnie z danymi Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, w Polsce w latach 1999–2004 wzrastała liczba zabytków wpisanych do rejestru zabytków. Według stanu na 31 grudnia 2004 r. było ich 63 327, w tym: zabytki archeologiczne – 5217, zabytki wielkoobszarowe – 874, zabytki architektury i budownictwa – 55 485 (w tym parki i cmentarze – 9595). Ich rozmieszczenie w poszczególnych województwach prezentuje tabela 1. Tabela 1. Obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków w latach 1999–2004 według województw* Województwo. Dolnośląskie. Wielkopolskie. Mazowieckie. Warmińsko-mazurskie Małopolskie. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 6 057. 6 066. 6 117. 6 220. 6 892. 4 980. 5 069. 3 495. 3 492. 3 335. 3 351. 7 314. 5 539. 4 853. 7 335. 5 527. 4 926. 7 323. 5 711. 4 534. 4 540. Lubelskie. 3 342. 3 342. 3 506. Podkarpackie. 3 206. 3 201. 3 250. Opolskie. 2 696. 2 696. Zachodniopomorskie. 2 576. 2 575. 2 644. 2 092. 2 092. 2 148. 58 184. 58 283. Lubuskie Śląskie. Pomorskie. Kujawsko-pomorskie. Łódzkie. Podlaskie. Świętokrzyskie. Polska. 3 343. 3 274 2 714. 2 642 2 431. 1 580. 3 342. 3 274 2 717. 2 641. 2 429. 1 580. 4 621. 2 753. 2 744. 7 496. 5 763. 7 997. 8 086 6 913. 5 582. 5 301. 4 628. 5 026. 5 180. 3 539. 3 348. 3 277. 3 432. 2 768 2 738. 5 273. 4 430. 3 357. 3 414. 3 014. 2 689. 2 727. 2 435. 2 426. 2 342. 1 594. 1 608. 59 848. 3 651. 3 263. 3 024. 2 580. 2 172. 3 195. 2 742. 2 620 2 681. 5 313. 4 219. 2 565. 59 221. 2004. 2 161. 1 615. 62 269. 2 584 2 350 2 115. 1 775. 63 327. * W tabelach 1, 2, 3 i 6 wykorzystano materiały statystyczne z pracy magisterskiej E. Wójcik pt. Procesy rewaloryzacji zabytków w Krakowie na przykładzie wybranych obiektów, AE w Krakowie, Kraków 2006 (praca niepublikowana). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków. A. Pawlikowska-Piechotka, Nieruchomości zabytkowe jako lokata kapitału, „Świat Nieruchomości” 2001, nr 30/31, s. 41. 11.

(6) 108 397. 448. 752. Pałace. 150. 292. Inne. Cmentarze. 236. 366. 2 073. 184. Przemysłowe. Gospodarcze. Mieszkalne. Parki. Dwory. Zamki. 73. 402. 73. 105. 78. 330. 423. 212. 22. 161. 97. Publiczne. 392. 1 168. Obronne. 82. Kujawsko-pomorskie. Sakralne. Rodzaj obiektów Dolnośląskie. 187. 272. 91. 267. 620. 308. 158. 103. 10. 166. 57. 753. Lubelskie. 48. 35. 64. 222. 2 201. 184. 71. 126. 25. 122. 40. 443. Lubuskie. 75. 122. 53. 70. 455. 345. 193. 52. 15. 203. 16. 507. Łódzkie. 380. 252. 49. 414. 1 377. 387. 204. 76. 28. 291. 45. 840. Małopolskie. 436. 195. 57. 135. 960. 622. 318. 181. 10. 365. 33. 800. Mazowieckie. 126. 111. 72. 82. 978. 217. 80. 73. 28. 116. 54. 537. Opolskie. Tabela 2. Liczba zabytków z podziałem według rodzajów w 2004 r. (z wyłączeniem wielkoobszarowych, archeologicznych, przeniesionych do skansenów oraz nieistniejących). 128. Barbara Klimek, Stanisław Maciejowski.

(7) 166. 98. 318. 60. 114. 546. 110. 59. 15. 4. 169. 9. 459. Podlaskie. 48. 99. 88. 299. 754. 236. 142. 76. 11. 215. 472. 123. Pomorskie. 134. 66. 171. 171. 1376. 135. 79. 79. 34. 253. 13. 437. Śląskie. 280. 157. 63. 79. 170. 215. 69. 36. 23. 76. 28. 453. Świętokrzyskie. 139. 491. 160. 135. 1 822. 381. 165. 97. 27. 155. 84. 803. 203. 223. 201. 1 057. 1 329. 899. 440. 328. 25. 380. 37. 971. WarmińskoWielkopolskie -mazurskie. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków.. 245. Inne. Cmentarze. 38. 271. 742. 263. 148. 47. Przemysłowe. Gospodarcze. Mieszkalne. Parki. Dwory. Pałace. Zamki. 17. 230. Publiczne. 54. 752. Obronne. Sakralne. Rodzaj obiektów Podkarpackie. 72. 155. 81. 86. 274. 688. 88. 149. 20. 170. 68. 716. Zachodniopomorskie. Prawne i ekonomiczne aspekty… 129.

(8) Barbara Klimek, Stanisław Maciejowski. 130. W 2004 r. najwięcej zabytków wpisanych do rejestru znajdowało się w województwach dolnośląskim, wielkopolskim, a najmniej w województwach świętokrzyskim, podlaskim i łódzkim. Najliczniejsze są zabytki o charakterze mieszkalnym (30,0%), sakralnym (19,3%), parki (11,4%) oraz zabytki o charakterze gospodarczym (8,7%). Szczegółowe zestawienie danych na ten temat przedstawia tabela 2. Tabela 3. Liczba zabytków wpisanych do rejestru zabytków w 2004 r. według typu własności (z wyłączeniem wielkoobszarowych, archeologicznych, przeniesionych do skansenów i nieistniejących) Województwo. Ogółem. Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Polska. 6 383. Własność Własność Kościołów Własność WspółSkarbu Komunalne Prywatne i związnieuregulowłasność Państwa ków wyznawana niowych 957 1 265 1 687 1 440 827 9. 2 398. 628. 395. 739. 541. 0. 14. 2 992 3 579 2 106 4 343 4 896 2 855 3 094 2 047 2 558 2 948 1 657. 549 248 270 629 713 201 512 239 396 441 244. 713 1 109 470 646 1 066 662 630 423 774 807 303. 774 1 289 658 1 733 1 248 966 752 597 809 962 477. 1 029 635 674 1 229 1 033 637 960 733 588 624 668. 0 0 17 0 61 . 0 0 0 86 0. 19 57 17 34 176 . 214 2 28 28 44. 4 864. 628. 952. 1 717. 615. 0. 10. 6 093. 1 255. 646. 1 638. 912. 76. 37. 2 672. 643. 617. 689. 814. 0. 12. 55 485. 8 553. 11 478. 16 735. 13 132. 1 067. 701. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków.. Aktualnie 30% zabytków stanowi własność prywatną. Dotyczy to głównie zasobów mieszkaniowych, ale również dużej liczby dworów, pałaców i założeń zieleni. Prywatnych nabywców znalazły też obiekty przemysłowe, a nawet pojedyncze budowle obronne, np. forty. Kolejną grupą właścicieli są Kościoły i związki wyzna-.

(9) Prawne i ekonomiczne aspekty…. 131. niowe, w których posiadaniu znajduje się 24% obiektów zabytkowych. Przeważają wśród nich świątynie i obiekty związane z kultem religijnym. Własnością Kościołów i związków wyznaniowych jest również większość cmentarzy. Własność komunalną stanowi 21% zabytków, a własność Skarbu Państwa – 15%. W odniesieniu do 7% zabytków brakuje danych na temat stanu własności. Przyczyną tego mogą być zaszłości związane z obowiązującym po 1945 r. terminem mienia porzuconego lub toczące się postępowania o nabycie praw własności w drodze tzw. zasiedzenia. Najczęściej przedmiotem obrotu na rynku nieruchomości zabytkowych są: – parki i ogrody, – dwory lub zespoły dworskie, – zabytkowe kamienice. 3. Aspekt prawny i społeczny odnowy zabytków Charakter i zakres obowiązków w dziedzinie ochrony zabytków określają normy prawne, które każde państwo wypracowuje indywidualnie. Celem uregulowań prawnych jest zapobieganie niszczeniu zabytków oraz stworzenie podstaw do ich ochrony. W Polsce fundamentem państwowej strategii ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Czytamy w niej, że „Rzeczpospolita Polska (…) strzeże dziedzictwa narodowego” (art. 5), a także „stwarza warunki upowszechnienia i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju” (art. 6). Innym ważnym aktem prawnym jest Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej. W myśl tej ustawy, dział kultura i ochrona dziedzictwa narodowego obejmuje sprawy rozwoju i ochronę materialnego i niematerialnego dziedzictwa narodowego oraz sprawy działalności kulturalnej, w tym mecenatu państwowego nad tą działalnością, m.in. w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Podstawą prawną ochrony dziedzictwa narodowego w Polsce jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Definiuje ona pojęcie zabytku, reguluje kwestie ochrony i opieki nad zabytkami, formy i sposoby ochrony zabytków, kompetencje organów ochrony zabytków, w tym zarówno administracji rządowej, jak i samorządowej, zasady finansowania opieki nad zabytkami, ich ewidencjonowania itd. Podstawowe ustawy i rozporządzenia regulujące sytuację prawną ochrony zabytków to12: – Konstytucja RP, – Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. z 2003 r. nr 159 poz. 1548 z późn. zm.), 12. www.wkz.szczecin.pl/index.html..

(10) 132. Barbara Klimek, Stanisław Maciejowski. – Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 162 poz. 1568), – Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2000 r. nr 46 poz. 543 z późn. zm.), – Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 2003 r. nr 207 poz. 2016 z późn. zm.), – Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. nr 80 poz. 717 z późn. zm.), – Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. nr 92 poz. 880 z późn. zm.), – Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz.U. nr 112 poz. 940), – Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 28 stycznia 2005 r. w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania dofinansowania realizacji zadań z zakresu kultury, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków z Funduszu Promocji Kultury (Dz.U. nr 24 poz. 200), – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego (Dz.U. nr 207 poz. 2109), – Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz.U. nr 212 poz. 2153), – Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych, a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (Dz.U. nr 150 poz. 1579), – Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej, gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz.U. nr 124 poz. 1305), – Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie odznaki „Za opiekę nad zabytkami” (Dz.U. nr 124 poz. 1304), – Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 10 maja 2004 r. w sprawie rzeczoznawców Ministra Kultury w zakresie opieki nad zabytkami (Dz.U. nr 124 poz. 1302), – Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 19 kwietnia 2004 r. w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granicę (Dz.U. nr 84 poz. 798),.

(11) Prawne i ekonomiczne aspekty…. 133. – Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 kwietnia 2004 r. w sprawie organizacji wojewódzkich urzędów ochrony zabytków (Dz.U. nr 75 poz. 706), – Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych (Dz.U. nr 71 poz. 650), – Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczonego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz.U. nr 30 poz. 259), – Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona) sporządzona w La Valetta z dnia 16 stycznia 1992 r. (Dz.U. z 1996 r. nr 120 poz. 564). Podstawowymi organami ochrony zabytków w Polsce (zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami) są: – minister właściwy do spraw kultury, którego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje Generalny Konserwator Zabytków, – wojewoda, w którego imieniu zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje Wojewódzki Konserwator Zabytków. Przy ministrze właściwym ds. kultury działa Rada Ochrony Zabytków jako organ opiniodawczo-doradczy w sprawach realizacji polityki Rady Ministrów w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Ponadto przy Generalnym Konserwatorze Zabytków działa Główna Komisja Konserwatorska jako organ opiniodawczy ds. działań konserwatorskich podejmowanych przy zabytkach. Wojewódzki Konserwator Zabytków kieruje Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków, działa przy nim ponadto Wojewódzka Rada Ochrony Zabytków jako organ opiniodawczy. Ustawa wprowadza obowiązek przygotowywania co cztery lata „Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Oprócz wymienionych instytucji w procesie ochrony zabytków biorą udział przedsiębiorstwa rewaloryzacji zabytków, pracownie konserwacji zabytków, jednostki projektowo-architektoniczne, jednostki finansujące odnowę, rzeczoznawcy wydający oceny i opinie na rzecz organów ochrony zabytków itp. Nieruchomości zabytkowe pełnią również ważną rolą społeczną wynikającą z ich rzadkości, aspektów socjopsychologicznych i politycznych. Rzadkość to ważna cecha zabytków, która wynika z ich wieku. Stają się one najlepszym łącznikiem między przeszłością a przyszłością. Ochrona zabytków może mieć uzasadnienie: – kulturowo-estetyczne – powołuje się na ten argument wiele instytucji i osób odpowiedzialnych za ochronę i utrzymanie zasobów dziedzictwa13, – socjopsychologiczne – ważne jest, by przyszłość była zakotwiczona w przeszłości oraz by dla każdego człowieka zabytek posiadał wartość odczuwaną w inG. Piccinato, Wszystkie miasta są historyczne (ale niektóre bardziej) [w:] Miasto historyczne, potencjał dziedzictwa, red. K. Broński, J. Purchla, Z.K. Zuziak, MCK, Kraków 1997, s. 32–37. 13.

(12) Barbara Klimek, Stanisław Maciejowski. 134. dywidualny sposób i miał znaczenie symboliczne; trzeba podkreślić, że zabytki pełnią funkcję edukacyjną, dzięki temu zyskują charakter socjologiczny oraz psychologiczny; przekazywanie pewnych wartości z pokolenia na pokolenie jest bardzo istotne, dzięki niemu już od najmłodszych lat można kształtować przywiązanie do miasta, w którym zostaliśmy wychowani. – polityczne – tworzenie muzeów narodowych i narodowych programów konserwacji sprzyja jednoczeniu się władz ze społeczeństwem; – ekonomiczne – chęć wykorzystania odnowionych budynków jako nowego zasobu gospodarczego. 4. Istota, przedmiot i zakres rewaloryzacji Rewaloryzacja nieruchomości zabytkowej ma na celu doprowadzenie jej do takiego stanu, który umożliwia w pełni odbiór jej wartości zabytkowych14. Rewaloryzacja definiowana jest również jako: „całokształt działań konserwatorskich, remontowych, adaptacyjnych i kształtujących, które zmierzają do przywrócenia wartości historycznej, artystycznej, tradycyjnej i użytkowej pojedynczym budowlom, zespołom budowli, zespołom urbanistycznym, krajobrazom, dobrom kultury i przyrody, tak aby mogły one właściwie i zgodnie ze swoim charakterem służyć społeczeństwu”15. A. Kadłuczka twierdzi natomiast, że „pojęcie to jest podrzędne w stosunku do konserwacji jako dyscypliny naukowej i oznacza konkretną metodę, a więc świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania, w którego wyniku mamy osiągnąć określony cel – zachowanie zabytku”16. Przedmiotem rewaloryzacji mogą być: – pojedyncze zabytki architektury, – całe zespoły zabytkowe, – historyczne układy urbanistyczne, – zabytkowe ogrody, – stanowiska archeologiczne. W wypadku pojedynczych zabytków (architektonicznych, archeologicznych) rewaloryzacja obejmuje też właściwe ukształtowanie ich otoczenia. Zakres prac rewaloryzacyjnych ustalany jest indywidualnie dla każdego obiektu i uzależniony jest głównie od ich aktualnego stanu technicznego. Stan ten ustala się na podstawie wnikliwych prac badawczo-dokumentacyjnych. Ich wyniki M. Kurzątkowski, Mały słownik ochrony zabytków. Spotkania z zabytkami, Biblioteka Popularnonaukowa, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 1989, s. 69. 14. 15 16. P. Dobosz, op. cit., s. 98.. A. Kadłuczka, Ochrona zabytków Krakowa, Ossolineum, Kraków 1986, s. 8..

(13) Prawne i ekonomiczne aspekty…. 135. pozwalają określić zakres niezbędnych i uzupełniających prac rewaloryzacyjnych. Ze względu na różnorodność obiektów podejmowane prace konserwatorskie mogą znacznie się od siebie różnić. Rewaloryzacja jest procesem złożonym, na który mają wpływ: charakter przedmiotu rewaloryzowanego, elementy wchodzące w skład obiektu, rozwiązania konstrukcyjno-budowlane, zakładane rezultaty finalne procesu odnowy oraz aspekty techniczne i organizacyjne. Dlatego też z procesem rewaloryzacji wiąże się wiele czynności i działań. Są to: – adaptacja – przystosowanie zabytku architektury do zaspokojenia potrzeb użytkownika, – restauracja – prace mające na celu doprowadzenie zabytku do postaci najlepiej oddającej jego walory artystyczne, – rekonstrukcja – przywrócenie brakującej części zabytku na podstawie śladów lub zachowanych w danym zabytku wzorów, dokumentacji pierwotnej, rysunków itp., – rewitalizacja – zagospodarowanie użytkowe zabytku nieużytkowanego, nadanie zabytkowi niewłaściwie użytkowanemu nowej funkcji, odpowiadającej społecznym potrzebom, a jednocześnie pozwalającej na wydobycie wartości zabytkowych obiektu lub zespołu zabytkowego, – sanacja – usuwanie obiektów uznanych za pozbawione wartości zabytkowych, a szpecące wygląd zabytku i nadmiernie zagęszczające zabudowę; pojęcie związane z zabudową zabytkową i zespołem zabytkowym, – modernizacja – oznacza wyposażenie zabytkowej budowli w instalacje i urządzenia odpowiadające współczesnym wymogom cywilizacyjnym (np. urządzenia sanitarne, wentylacyjne) i technicznym (np. zabezpieczenie przeciwpożarowe, przeciwwłamaniowe), obejmuje wyłącznie roboty zmierzające do podniesienia standardu obiektów, przystosowujące go do pełnienia dotychczasowych funkcji w lepszy sposób, – konserwacja – w ścisłym znaczeniu to działanie mające na celu utrzymanie zabytku w należytym stanie, niestwarzającym zagrożenia dla substancji zabytkowej oraz umożliwiającym postrzeganie i odbiór wartości zabytkowych, – odbudowa – przywrócenie zabytkowi architektury wartości użytkowych, które utracił w następstwie pożaru, wybuchu, katastrofy budowlanej, długotrwałego zaniedbania, działania bojowych środków niszczących, – remont – działanie mające na celu przywrócenie obiektowi budowlanemu wartości użytkowych i estetycznych, które uległy zmniejszeniu w następstwie eksploatacji, wpływów atmosferycznych, obniżenia wytrzymałości materiałów, szkód żywiołowych, w zakresie niepowodującym konieczności odbudowy; w przypadku zabytku o remoncie można mówić wtedy, gdy zakres prac nie obejmuje ingerencji w substancję zabytkową,.

(14) 136. Barbara Klimek, Stanisław Maciejowski. – renowacja (odnowa) – prace mające na celu utrzymanie lub przywrócenie estetycznego wyglądu zabytku, niewkraczające w zakres technicznego stanu zachowania budowli i jej instalacji, – zabezpieczenie – przedsięwzięcie mające na celu powstrzymanie postępu zniszczeń w zabytku architektury wymagającym odbudowy lub nieużywanym, – translokacja – przemieszczenie zabytku architektury polegające na rozebraniu zabytku i jego zmontowaniu w innym miejscu, – przesunięcie – przemieszczenie zabytku architektury murowanej lub drewnianej w całości, bez demontażu, podejmowane w wypadku koniecznych zmian w układzie urbanistycznym, – przebudowa – przystosowanie zabytku architektury do nowych potrzeb użytkowych, podczas którego mogą nastąpić przekształcenia układu przestrzennego wnętrza oraz zewnętrznego układu budowli, – dobudowa (rozbudowa) – powiększenie przestrzeni użytkowej zabytku architektury przez wzniesienie w jego bezpośrednim sąsiedztwie połączonej z nim komunikacyjnie nowej budowli, – odsłonięcie – uczynienie widocznym zabytku architektury zakrytego nowymi konstrukcjami lub powłokami17. 5. Przebieg procesu rewaloryzacji Proces rewaloryzacji to całokształt czynności podejmowanych przez podmioty działające i zdarzeń niezbędnych do zrealizowania odnowy, remontu, modernizacji itp. i przekazania obiektu do eksploatacji właściwemu użytkownikowi. Proces ten jest złożony i wielopłaszczyznowy; składa się na niego wiele zjawisk ekonomicznych, społecznych i technicznych oraz bierze w nim udział wielu uczestników, wykonujących wiele czynności. W procesie tym wyróżnia się: strukturę przedmiotową, podmiotową i czynnościową. Struktura podmiotowa procesu rewaloryzacyjnego to jego uczestnicy: klient, fundator, właściciel, a zarazem zleceniodawca, jednostki profesjonalne pełniące różne funkcje w tym procesie, biura projektowe, jednostki geologiczne i geodezyjne, jednostki administracji i wreszcie cały system wykonawstwa budowlanego. Struktura czynnościowa obejmuje wiele działań i związków miedzy tymi działaniami, regulacji i obiektywnych prawidłowości kształtujących procesy rewaloryzacyjne. Struktura ta w znacznym stopniu decyduje o sprawności procesu. Zestawienie opracowane na podstawie: M. Kurzątkowski, op. cit., s. 9 i nast.; W. Borusiewicz, op. cit., s. 25. 17.

(15) Prawne i ekonomiczne aspekty…. 137. Struktura przedmiotowa to przede wszystkim zbiór obiektów wyznaczonych do realizacji, charakteryzujących się najczęściej dużym zróżnicowaniem pod względem przeznaczenia, stopnia złożoności, skali dekapitalizacji, a tym samym – wymogów prowadzenia prac rewaloryzacyjnych. Struktura ta wpływa również na charakter i zakres działalności rewaloryzacyjnej18. Na proces rewaloryzacji składają się następujące fazy: – faza I – prace przygotowawczo-badawcze, – faza II – opracowanie dokumentacji konserwatorskiej, – faza III – prace realizacyjne. Faza I obejmuje takie działania, jak: – opracowanie dokumentacji historycznej obiektu na podstawie źródeł archiwalnych, źródeł ikonograficznych i źródeł kartograficznych, – opracowanie inwentaryzacji pomiarowej zawierającej plan sytuacyjno-wysokościowy terenu oraz plan architektoniczno-budowlany przedstawiający konstrukcję i formy architektoniczne budowli zabytkowej, które obejmują rysunki elewacji, przekrojów poziomych i pionowych itp.19 Faza II obejmuje opracowanie zbioru dokumentów, na których podstawie możliwe jest podjęcie oraz prowadzenie robót budowlanych i konserwacja danego zabytku, a także planuje się zakres rzeczowy robót, czas wykonania, nakłady finansowe, a także przeprowadza się kontrolę wykonanego zamierzenia. W fazie tej opracowuje się założenia konserwatorskie, a także projekt podstawowy (budowlany), zawierający rozwiązania dotyczące wszystkich zagadnień technicznych budowy, ustala się charakter i rodzaj zamierzonych robót, stosowane technologie konserwatorskie, zasadnicze materiały oraz przebieg robót. Faza III, czyli właściwe prace realizacyjne, obejmuje: – planowanie i organizację robót, – realizację robót, związaną ściśle z organizowaniem pracy, nadzoru nad przebiegiem wykonawstwa i współpracą pomiędzy kierownictwem technicznym a inspektorem nadzoru inwestorskiego, nadzorem konserwatorskim i autorskim, – sporządzenie sprawozdania i dokumentacji wykonanych prac. Organizacja robót przy rewaloryzacji zabytków wymaga współdziałania służb konserwatorskich, nadzoru budowlanego, organizacji projektowych, przedsiębiorstw wykonawczych oraz nadzoru autorskiego.. 18 Ekonomiczne i organizacyjne problemy działalności remontowo-rewaloryzacyjnej w zabytkowych zespołach miejskich, S. Belniak, L. Kałkowski, J. Kot, S. Maciejowski, AE w Krakowie, Kraków 1991, s. 9 (praca niepublikowana). 19. A. Kadłuczka, op. cit., s. 8–16..

(16) 138. Barbara Klimek, Stanisław Maciejowski. 6. Finansowanie rewaloryzacji obiektów zabytkowych Wśród nakładów na rewaloryzację nieruchomości zabytkowych wyróżnia się nakłady: bezpośrednie, towarzyszące i pośrednie20. Nakłady bezpośrednie obejmują nakłady na prace badawczo-dokumentacyjne, konserwatorskie i remontowo-budowlane. Nakłady towarzyszące dotyczą zabezpieczenia podłoża, modernizacji infrastruktury technicznej w obrębie zespołów zabytkowych, deglomeracji, czyli wyeliminowania obiektów uznanych za uciążliwe i szkodliwe dla substancji zabytkowej, pozyskiwania mieszkań i lokali użytkowych w sytuacji zmiany funkcji obiektu poddanego procesowi rewaloryzacji. Natomiast nakłady pośrednie to te, które zostały poniesione na działania związane z ochroną środowiska naturalnego. Należy wspomnieć, że wśród nakładów na rewaloryzację wyróżnia się też nakłady na eksploatację obiektów po rewaloryzacji. Rewaloryzacja finansowana jest z czterech podstawowych źródeł: środków budżetowych, budżetów terenowych i jednostek pozarządowych, środków społecznych oraz środków prywatnych. Główne źródło finansowania stanowią środki pochodzące z budżetu państwa. Jednostki administracji rządowej dysponują częścią budżetu ustanowionego na rzecz odnowy zabytków. W Krakowie przykładem takiej jednostki jest Społeczny Komitet Odnowy Zabytków, który jest dysponentem środków finansowych pochodzących z Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zespołów Zabytkowych Krakowa. Istotną rolę w finansowaniu procesu rewaloryzacji odgrywają dotacje celowe na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru. Środki te mogą być przyznane przez ministra właściwego ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego oraz Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Budżet terenowy tworzony jest z obowiązkowych opłat, podatków oraz – w niewielkim zakresie – z datków społecznych. Kolejne źródło stanowią środki społeczne, pochodzące przede wszystkim z wpłat dobrowolnych darczyńców i różnych instytucji oraz wpływów z imprez kulturalnych. Niewielki udział w finansowaniu procesu rewaloryzacji mają też środki inwestorów prywatnych. Od momentu wstąpienia do Unii Europejskiej istnieje możliwość finansowania rewaloryzacji i adaptacji zabytków na cele kulturalne z funduszy strukturalnych i tzw. inicjatyw wspólnotowych, które są realizowane bezpośrednio przez Komisję Europejską. Wysokość środków przeznaczonych na procesy rewaloryzacyjne zostanie przedstawiona na przykładzie Krakowa. Według stanu na dzień 30 listopada 2005 r. w Krakowie znajdują się 6532 obiekty zabytkowe, z czego w latach 2000–2005 zrewaloryzowano 599 (tabela 4). Z. Mierzwa, Nakłady na rewaloryzację [w:] Rewaloryzacja obiektów zabytkowych na tle rozwoju gospodarczego kraju, Politechnika Krakowska, Kraków 1986, s. 27–32. 20.

(17) Prawne i ekonomiczne aspekty…. 139. Tabela 4. Liczba obiektów rewaloryzowanych w Krakowie w latach 2000–2005 Liczba obiektów rewaloryzowanych. Narodowy Fundusz Rewaloryzacji Zabytków Krakowa (NFRZK). Lp.. Lata. 1. 2000. 3. 2002. 88. 5. 2004. 93. 2. 113. 2001. 4. 2003. 6. inwestorzy prywatni. 2005. Ogółem. 7. 86. 6. 86. 7. 93. 8. 120 92. 3. 91. 93. 5. 102 101. Źródło: opracowanie na podstawie danych ze sprawozdań finansowych Zarządu Rewaloryzacji Zespołów Zabytkowych Krakowa.. Tabela 5. Źródła finansowania prac remontowo-konserwatorskich w Krakowie w latach 1999–2004 (w tys. zł) Lp. Źródła finansowania 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10. Budżet gminy. Zarząd budynków komunalnych. Narodowy Fundusz Rewaloryzacji Zabytków Krakowa Budżet wojewody. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ministerstwo Edukacji. Ministerstwo Zdrowia. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 11 918,8. 12 373,9. 10 299,2. 24 980,9. 5 851,4. 1 377,1. 575,4. 1239,5. 4 672,0. 2 210,0. 385,8. 973,4. 39 104,4. 41 722,7. 29 063,6. 35 128,0. 33 749,5. 35 454,8. 1 627,2. 4 776,3. 4 429,2. 2 016,3. 1 203,3. 809,7. 1 205,4. 1 286,6. 6 479,8. 1 732,6. 4 328,7. 4 159,9. 2 115,9. 809,3. 1 224,3. 1 310,8. 3 533,3. 3 805,0. –. –. 1 291,0. 1 624,6. –. –. Instytucje uspołecznione. 3 643,8. 5 711,1. 4 044,0. 1 763,3. 1 892,6. 686,1. Właściciele użytkownicy. 10,1. 356,9. 321,8. 1 210,1. 25,0. 35,6. –. –. –. –. 12 259,9. 14 988,3. 55 764,8. 92 820,6. 72 535,2. 88 839,7. 61 546,7. 7 7496,3. Osoby prywatne. 11 Ogółem. Źródło: opracowanie na podstawie danych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków..

(18) 140. Barbara Klimek, Stanisław Maciejowski. Jak wynika z danych zaprezentowanych w tabeli 5, w latach 2000–2004 znacznie wzrosły wydatki na prace remontowo-konserwatorskie (prawie o 22 mln zł w 2004 r. w porównaniu z 2000 r.). Głównym udziałowcem w finansowaniu tych prac był NFRZK (ok. 45%), aczkolwiek w tym okresie środki finansowe wydatkowane przez fundusz wykazały tendencję spadkową. Na uwagę zasługuje fakt, że od 2003 r. rosną środki właścicieli-użytkowników. 7. Podsumowanie Zagadnienia odnowy, rewaloryzacji obiektów zabytkowych, zespołów zabytkowych, czy też całych historycznych ośrodków miejskich lub wiejskich są przedmiotem zainteresowania przedstawicieli wielu dziedzin nauki i praktyki. Źródeł zainteresowania tą tematyką jest wiele. Zagadnienia z zakresu rewaloryzacji dotyczą przede wszystkim historii narodu i jego społeczności, tożsamości i świadomości narodowej, elementów kulturotwórczych łączących przeszłość z teraźniejszością i przyszłością. Zabytkowe obiekty budowlane będące swoistym bogactwem narodowym mają znaczny udział w całości zasobów budowlanych. Są to obiekty z różnych epok, o różnych rozwiązaniach architektonicznych, funkcjonalnych i użytkowych, związane ze sferą usługową i produkcyjną. Celem działalności rewaloryzacyjnej jest przywrócenie obiektom lub całym zespołom zabytkowym dawnych wartości historycznych, kulturowych i przestrzennych, ale również podnoszenie walorów użytkowych i przystosowanie do współczesnych funkcji. Proces ten jest niezwykle złożony i ciągle doskonalony. Szczególną rolę w tym procesie odgrywa system finansowania odnowy. Przekształcenia w systemie gospodarczym wymusiły zmiany w sposobach i źródłach finansowania rewaloryzacji. Wyrazem tych zmian jest m.in. możliwość finansowania odnowy z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Literatura Borowski J., Ochrona zabytków, PWN, Poznań 1954. Borusiewicz W., Konserwacja zabytków budownictwa murowanego, Arkady, Warszawa 1971. Dobosz P., Administracyjno-prawne instrumenty kształtowania ochrony zabytków, Dajwór, Kraków 1997. Ekonomiczne i organizacyjne problemy działalności remontowo-rewaloryzacyjnej w zabytkowych zespołach miejskich, S. Belniak, L. Kałkowski, J. Kot, S. Maciejowski, AE w Krakowie, Kraków 1991 (praca niepublikowana). Encyklopedia powszechna, PWN, Warszawa 1987. Kadłuczka A., Ochrona zabytków Krakowa, Ossolineum, Kraków 1986..

(19) Prawne i ekonomiczne aspekty…. 141. Kurzątkowski M., Mały słownik ochrony zabytków. Spotkania z zabytkami, Biblioteka Popularnonaukowa, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 1989. Mierzwa Z., Nakłady na rewaloryzację [w:] Rewaloryzacja obiektów zabytkowych na tle rozwoju gospodarczego kraju, Politechnika Krakowska, Kraków 1986. Nieruchomości – zagadnienia prawne, red. M. Kisilowska, LexisNexis, Warszawa 2004. Pawlikowska-Piechotka A., Nieruchomości zabytkowe jako lokata kapitału, „Świat Nieruchomości” 2001, nr 30/31. Piccinato G., Wszystkie miasta są historyczne (ale niektóre bardziej) [w:] Miasto historyczne, potencjał dziedzictwa, red. K. Broński, J. Purchla, Z.K. Zuziak, MCK, Kraków 1997. Pruszyński J.P., Ochrona zabytków w Polsce. Geneza, organizacja, prawo, PWN, Warszawa 1989. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. nr 162 poz. 1568). Wójcik E., Procesy rewaloryzacji zabytków w Krakowie na przykładzie wybranych obiektów, AE w Krakowie, Kraków 2006 (praca niepublikowana). Legal and Economic Aspects of Restoring Historic Monuments The aim of this article is to review the most important issues connected with the process of restoring historic monuments. The authors begin by defining the nature of historic monuments and buildings. They proceed to classify historic monuments according to type and form of ownership, and present the numbers of historic monuments by region in Poland. Another problem tackled by the authors is the legal and social aspect of preserving historic monuments. They present a list of the key legislation regulating this issue. The main part of the article is devoted to defining the nature and basic concepts connected with the restoration of historic monuments as well as the structure of the restoration process. The authors also present the types of investment outlays incurred on restoration work and their sources of financing, illustrated in quantitative terms using the example of Kraków..

(20)

Cytaty

Powiązane dokumenty

The aim of this work is to verify the above-mentioned assumptions, by studying the carbonation rate and products of synthesized C-S-H phases with different C/S and further to

W Piotrkowie Trybunalskim zapoznał się ze świetną drużyną skautową prowadzoną przez Stefana Roweckiego, późniejszego głównego komendanta ZWZ-AK. Tutaj poma­

Effective Passivation of Black Silicon Surfaces via Plasma-Enhanced Chemical Vapor Deposition Grown Conformal Hydrogenated Amorphous Silicon Layer.. Özkol, Engin; Procel, Paul;

Toxicity issues greatly reduce the number of reactions with in vivo potential, leaving reactions 6 (self- aldol – enamine catalysis), 14 (vinylphosphonate allylic substitution

II z umowy o preliminaryjnym pokoju i rozejmie, zawartej między RP i ZSRR 18 marca 1921 uroczyście w sali Czam ogłowców o godzinie 2030 w Rydze, ratyfi­ kowanej

schepen zijn ongeveer :tweeMaal zo duur sis een normale trawler, maar.. daarmee is de kaiiteitsvraag:dan ook elemaal

# Code for needed change Indicated by # Code for needed change Indicated by 1 New ways of appraising value [CP; DC; RC; PAP] 21 Pre demolition audit [DC] 2 Formulating circular

Investigation Study of the Influence of Pole Numbers on Torque Density and Flux- Weakening Ability of Fractional Slot Concentrated Winding Wheel-Hub Machines.. Zhu, Zichong ;