Struktura własności i funkcje obiektów zabytkowych odnawianych ze środków Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa w latach 1991-1997

Pełen tekst

(1)Ekonomlcznel w Krakowie. Małgorzata Zięba Kaledra Ekonomiki Nieruchomoui i Procesu InwestycyJnego. Struktura własności i funkcje obiektów zabytkowych odnawianych ze środków Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa w latach 1991-1997 l.. Wstęp. Artykuł niniejszy przedstawia problematykę rewaloryzacji zabytków Krakowa ze szczególnym uwzględnieniem funkcji oraz struktUlY własnościowej obiektów odnawianych. Ograniczenia finansowe zmuszają do dokonywania wyborów, dzielenia zabytków na te, które wymagają natychmiastowej interwencji konserwatorskiej, i na takie, które są świadomie pomijane w trakcie rozdysponowywania środków. Oczywiście, wszystkie zabytki powinny być traktowane tak samo i jest to jeden z kanonów strukturalnej zmiany w podejściu do ochrony zabytków sformułowanych na kongresie miast historycznych w Bergen w 1995 LI Niewystarczające środki przyczyniają się do określenia zasad i kryteriów wyboru obiektów w procesie rewaloryzacji, które pozwolą na najbardziej racjonalne wydatkowanie środków finansowych, w dużym stopniu typu budże towego. Racjonalność oznacza w przypadku finansowania odnowy obiektów zabytkowych także wspieranie takich obiektów, które bez pomocy środków publicznych uległyby zniszczeniu. Problem polega na tym, czy instytucje zajmujące się odnową zabytków Krakowa działają według zasad spełniających postulaty racjonalności i czy ich działalność przyczynia się do poprawy stanu zabytków w stopniu adekwatnym do środków, jakimi dysponują. Z uwagi na rolę Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa (SKOZK) - dysponenta większości środków finansowych przeznaczonych na l. J. Purchla, Dziedzictwo a rozwój.. doświadczeniach Europy Środkowej. Zarządzanie. miastami zabytkowymi a prawa rynkl/. [w:} Miasto historyczne. Potencjał dziedzictwa, Mittdzyna~ rodowe Centrum Kultury, Kraków 1997, s. 17..

(2) I. Małgorzata Zięba. odnowę zabytków w Krakowie, przekazywanych corocznie na Narodowy Fundusz Rewaloryzacji Zabytków Krakowa (NFRZK) - uwzględnione zostały w analizie głównie zagadnienia dotyczące odnowy zabytków, wchodzące w zakres działalności programowej SKOZK. Praca obejmuje lata 1990-1997', przy czym źródłem informacji dotyczących zadań w 1997 r. jest plan rzeczowo-finansowy odnowy zabytków Krakowa za rok 1997.. 2. Cele ochrony zabytków I lei zakres Działania zmierzające do ochrony zabytków mają różny zakres, wszystkie jednak mają na celu zabezpieczenie ich przed zniszczeniem, a działania podejmowane w stosunku do zabytków nieruchornych dodatkowo muszą uwzględ niać zachowanie w odpowiednim, tzn. eksponującym i uzupełniającym ich walory, otoczeniu. Ochrona zabytków jest rozumiana jako proces zabezpieczania przed skutkami upływu czasu oraz wszelkimi zniszczeniami, także wynikającymi z funkcji użytkowych, jakie pełnią. Taki sposób ochrony zakłada również bieżącą dbałość o zachowanie niezmienionego stanu nieruchomości zabytkowej, zbliżonego do pierwotnego. Tak rozumiana ochrona określana jest mianem konserwacji. Podobne znaczenie ma restauracja, czyli przywracanie obiektom ich stanu kompletnego, formy idealnej. W sferze działalności związanej z ochroną zabytków mieszczą się również procesy rekonstrukcji (odbudowy, odtworzenia) całych obiektów z zachowanych fragmentów. Należy również wziąć pod uwagę to, że wszelkie czynności konserwatorskie mają pewien aspekt działań modernizacyjnych z racji użytych materiałów czy zastosowanych metod konserwacji nie istniejących w okresie powstawania obiektu', co wynika z konieczności dostosowania ich do współczesnych funkcji. Precyzyjnie i wyczerpująco pełen zakres działm] w zakresie ochrony zabytków ujmuje pojęcie rewaloryzacji, które równocześnie jest najczęściej używa nym. W myśl założeń Karty rewaloryzacji Krakowa, dokumentu stanowiącego zbiór reguł, do których powinna być dostosowana organizacja procesu odnowy zabytków Krakowa, rewaloryzacja jest to "całokształt świadomych działań zabezpieczających, konserwatorskich, remontowych, adaptacyjnych i kształtu jących, które przy zastosowaniu odpowiednich metod zmierzają do przywrócenia charakteru i wartości historycznej, artystycznej, tradycyjnej i użytkowej pojedynczym budowlom i ich otoczeniu, zespołom urbanistycznym i wiejskim, krajobrazom, dobrom kultury i przyrody tak, by mogły one właściwie i zgod2 Dane dotyczące okresu 1990-1996 pochodzą ze sprawozdań z wykonania planów odnowy zabytków Krakowa w tych latach ze środków NFRZK. publikowanych przez SKOZK w Biuletynach Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa; Plan rzeczowo~finansowy Odnowy zabytków Krakowa na 1997 r. ze środków NFRZK był źródłem informacji o działałności SKORZK na 1997 r. 3 J. Pmszyński, Ochl'ona zabytków li' Polsce, PWN ,Warszawa 1989, s. 32..

(3) Struktura. własności. i funkcje obiektów zabytkowych .... I. nie z ich przeznaczeniem służyć społeczeństwu współcześnie i w przyszłości stosownie do nowych funkcji użytkowych"4. Tak szeroko rozumiana rewaloryzacja odnosi się w Krakowie w części objętej pracami SKOZK jedynie do obiektów i zespołów zabytkowych o najwyższej wartości zabytkowej - stosownie do przyjętego przez SKOZK programu działań konserwatorskich w ramach "Programu ideowego i kierunków działania SKOZK"5. Stosownie do zasad zawartych w Kracie Rewaloryzacji Krakowa, proces rewaloryzacji obejmuje nie tylko poszczególne obiekty zabytkowe, ale również ich kontekst krajobrazowy i przestrzenny oraz ukształtowanie wnętrz urbanistycznych, wyodrębnionych na podstawie analizy historycznej i strukturalno-krajobrazowej. Odnowa Krakowa powinna obejmować całe zespoły zabytkowe historyczne Krakowa. Proces ten winien objąć również krajobrazy natmalne i kulturowe (cmentarze, zespoły zielone, parki, ogrody i lasy, pomniki przyrody). Zespół zabytkowy wraz z otoczeniem tworzy spójną całość, której szczególny charakter zależy od harmonii elementów składowych - przejawów działalności ludzkiej, budowli, struktur przestrzennych i stref otaczających. Skuteczna realizacja programu rewaloryzacji wymaga równocześnie powstrzymania degradacji ekologicznej Krakowa. Konsekwentne działania w sferze ochrony środowiska zapewniają trwałość efektów rewaloryzacji.. 3. Znaczenie funkcll obiektu dla procesu rewaloryzacli Współczesne koncepcje odnowy zabytków za kluczowy problem w zakresie rewaloryzacji zabytków uważają kwestie wyboru odpowiednich funkcji użytkowych dla poszczególnych zabytków i zespołów zabytkowych historycznych dzielnic. Odpowiednia funkcja zabytku staje się podstawą jego skutecznej ochrony. Poszerzenie zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego - objęcie nią całych dzielnic oraz przejście do aktywnego zarządzania dziedzictwem, zmienia filozofię ochrony miast. Obecnie ochrona, jak pisze J. Purchla, oznaczać musi przede wszystkim mądre zarządzania zmieniającą się funkcją i zmieniającym się potencjałem dziedzictwa historycznego". Duże znaczenie przywiązywane do problematyki funkcji wynika z faktu, iż niewiele zabytków objętych procesem ochrony może zachować swoje pierwotne funkcje i przeznaczenie, a ich zmiana wiąże się z koniecznością dostosowania formy obiektu do nowych funkcji. Zachowanie funkcji oznacza, że wraz z upływem czasu i postępem technicznym wartość użytkowa obiektu zabytkowego nie zmniejszyła się ani też zmiany techniczne i technologiczne oraz. Karla Rewaloryzacji Krakowa, "Biuletyn Odnowy Krakowa" 1982, zeszyt 11-12. s Program ideowy i kierunki dzia/al/ia Spo/ecz/lego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa,. 4. zalącznik. do Uchwaly nr 5/90 SKOZK z dnia 23 października 1990 f .. Biuletyn SKOZK Zeszyt 1/1990 (32), 6 J. PUJ'chla, Dziedzictwo a Akademia. Strategia ochrollY miasta, zabytkowe zespoły szkól wyższych Krakowa, "Biuletyn SKOZK" 1998, zeszyt 40..

(4) postęp materialny nie wymagają zmiany funkcji tych zabytków - ta trwałość funkcjonalna dotyczy głównie budowli pełniących funkcje sakralne. Dążenie do utrzymania tradycyjnego sposobu użytkowania (według programu ideowego SKOZK) nie może dotyczyć wszystkich zabytków ani też ich ochrona nie może zmierzać wyłącznie w tym kierunku. Należy zgodzić się z poglądem J. Pruszyńskiego, że: "Zabytek nieruchomy , aby stanowić trwały element kultury narodowej musi zmieniać swą funkcję wraz z upływem czasu i postępem technicznym, gdyż traktowanie zabudowy historycznej jako swoistego muzeum na otwartej przestrzeni, podobnego do muzeów typu skansenowskiego, nie jest możliwe, tak jak niemożliwe byłoby zamieszkiwanie w muzeum lub używanie jedynie przedmiotów z dawnych epok w życiu codziennym"'. Skuteczna ochrona, w rozumieniu współczesnym, zmierza w kierunku wyboru odpowiedniej funkcji zarówno dla rewaloryzowanych zabytków, jak i całych rewitalizowanych historycznych zespołów miejskich. Funkcje historycznego centrum Krakowa ukształtowały się na przestrzeni stuleci w wyniku naturalnych procesów rozwoju miasta przy zachowaniu "dominującej roli centrum rozrastającej się szybko aglomeracji"8. Począwszy od czasów lokacyjnych, obiekty zabytkowej zabudowy w centrum Krakowa słu żyły przede wszystkim dla celów mieszkalnych, a także jako siedziby warsztatów rzemieślniczych,jako budynki użyteczności publicznej. Wraz z rozwojem miasta rynek stawał się centrum handlowym, a rosnąca zamożność mieszkań ców objawiała się poprzez budowę nowych obiektów o charakterze przede wszystkim reprezentacyjnym oraz oczywiście mieszkalnym. Pierwotne funkcje obiektów zabytkowych w Krakowie przedstawiają się następująco (przy obecnej liczbie zabytków równej 6080 według Rocznika Statystycznego Województwa Krakowskiego z 1997 r.): 133 obiekty sakralne, obiekty o charakterze mieszkalnym i rezydencjonalnym - 5374, budynki użyteczności publicznej 85, obiekty infrastrukturalne - 163, inne - 325. J. Jasieński i J. Piotrowski dzielą podstawowe funkcje miast na wewnętrzne (endogeniczne) i zewnętrzne (egzogeniczne). Do pierwszej kategorii zaliczają wykorzystanie obiektów na cele służące miejscowej ludności, a więc mieszkalnictwo, funkcje komercyjne (handel, rzemiosło, usługi), obiekty będące ośrod kami kultury, placówki administracyjne i użyteczności publicznej oraz infrastrukturę techniczno-ekonomiczną'. Zabytkowe obiekty w centrum miasta pełnią również funkcje o charakterze zewnętrznym, czyli obsługującym również ludność spoza miasta. Chodzi tu o przeznaczenie na placówki administracyjne, oświatowe (szczególnie szkolnictwo wyższe), naukowo-badawcze, centra kultury i rozrywki, placówki służby zdrowia o charakterze specjalistycznym. 7 j, Pruszyński,. op. cit., 5, 35.. J. Skiba, Rewaloryzacja zespołów zabytkowych Krakowa, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1976, s. 168. 9 J. Jasieński, 1. Piotrowski, Zmiany funkcji rewaloryzowanych zasobów zabytkowych Kra~ kowa, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1992, nr 382. 8.

(5) Struktura. wlasności i funkcje. obiektów zabytkowych .... I. Wydaje się jednak, że podział ten jest sztuczny, biorąc pod uwagę, to że żadne miasto, a tym bardziej takie, które przez wieki pełniło funkcję stolicy państwa, uznawane jest za kulturalną stolicę, nie jest zamkniętą enklawą, a wypełnianie zarówno funkcji zewnętrznych, jak i wewnętrznych stanowi rację jego bytu, przy czym precyzyjne rozdzielenie tych funkcji nie jest w pełni możliwe. Obecnie za wiodące funkcje Krakowa uznaje się kulturę, naukę, sztukę oraz turystykę. Polityka rozwoju miasta zmierza w kierunku przywrócenia mu naturalnie właściwych funkcji - miasta historycznego, bogatego w zabytki klasy zerowej, miasta kultury i sztuki, turystyki, miasta nauki i wyższych uczelni oraz nowoczesnego przemysłu wysokich technologii JO • Do realizacji tej wizji Krakowa zmierzają działania instytucji realizujących rewaloryzację zabytków.. 4. Rewaloryzacia zabytków Krakowa prowadzona ze środków NFRZK Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa jest instytucją działającą w Krakowie już od 20 lat. Będąc dysponentem środków finansowych gromadzonych w ramach Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa, które to środki są najpoważniejszym źródłem finansowania odnowy Krakowa, SKOZK stał się jedną z najważniejszych instytucji odpowiedzialnych za realizację tego zadania. Powołanie SKOZK w 1978 r. stało się przełomem w myśle niu o Krakowie w skali kraju. Wysokość środków przeznaczonych na prowadzenie prac konserwatorskich w Krakowie zdecydowanie wzrosła od kiedy, na mocy ustawy z dnia 18 czerwca 1985 r., SKOZK został dysponentem środków NFRZK. Komitet w odnowionym składzie, powołany przez Prezydenta RP, działa od 1990 r. Jego członkami są specjaliści związani profesjonalnie z szeroko rozumianą ochroną zabytków i wybitne osobistości, wspierające swym autorytetem idee rewaloryzacji zabytków Krakowa. Działalność SKOZK to przede wszystkim starania zmierzające do zapewnienia systematycznego dopływu środków finansowych na rewaloryzację zabytków Krakowa. Równie istotne są funkcje konsultacyjno-opiniodawcze oraz wspierająco-kontrolne wobec organów i instytucji odpowiedzialnych za zadania konserwatorskie. Szczególna rola Komitetu przejawia się w momencie opracowywania rocznych planów odnowy zabytków Krakowa, ponieważ to SKOZK zatwierdza je pod względem rzeczowym i finansowym. Podejmując tego rodzaju decyzje, SKOZK kieruje się określonymi kryteriami ujętymi w sformalizowanej formie w planie ideowym i innych dokumentach SKOZK. Procedury wyboru obiektów włączanych do procesu rewaloryzacji. Dysponując środkami NFRZK, Społeczny Komitet decyduje o tym, które obiekty zostaną objęte procesem odnowy. Komitet stara się przy tym koncentrować. \O. Pla/l rozwoju miasta Krakowa /la lata 1997-2001, załącznik do Uchwały nr LXXIl7łO/97. Rady Miasta Krakowa z dnia 5 marca 1997 r..

(6) I. Małgorzata Zięba. swoje wysiłki na konserwacji najcenniejszych zespołów urbanistycznych i najwybitniejszych zabytków miasta. Decyzje o podziale środków Narodowego Funduszu podejmowane są we współpracy z państwowymi i samorządo wymi władzami konserwatorskimi. Program działań konserwatorskich Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa, sformułowany w opracowanym w 1990 r i ciągle aktualnym ideowym planie odnowy zabytków Krakowa, opiera się na następujących zasadach (na potrzeby opracowania przedstawiono je w pewnym skrócie)ll: - preferowanie działaJ] związanych z ochroną zabytków, zabezpieczeniem autentycznej substancji oraz powstrzymaniem procesu destrukcji, - dążenie (o ile to możliwe) do utrzymania lub powrotu do tradycyjnego sposobu użytkowania zabytków, - konserwacja, a w wyjątkowych wypadkach rewaloryzacja, traktowana jako działalność zasadniczo ograniczona do zespołów o najwyższej wartości zabytkowej, - pomoc organizacyjna w ramach wykonawstwa konserwatorskiego, - inspirowanie i wspieranie badań naukowych związanych z ochroną zabytków, - koncepcja uwzględniania w ramach procesu ochrony i rewaloryzacji cało ściowego kształtowania zespołów urbanistycznych. Zgodnie z tymi zasadami są też dobierane zadania w zakresie odnowy zabytków, czego efektem są kompleksowe procesy odnowy poszczególnych zespołów architektonicznych i dążenie do jak naj mniejszego rozproszenia środ ków na małe, pojedyncze obiekty. Decyzje o wyborze obiektu uwzględniają także następujące kryteria": - wartość zabytkowa obiektu, jego znaczenie dla kultury narodowej, równie istotne jest jego miejsce w zespole urbanistycznym, - stan techniczny obiektu oraz stan zachowania jego autentycznej, zabytkowej substancji, - funkcję obiektu i możliwości jego użytkowania po ukOl]czeniu konserwacji, - możliwości współpracy z właścicielem lub użytkownikiem przy współfinansowaniu i współorganizowaniu prac konserwatorskich, - uzyskanie efektów najbardziej pilnych z punktu widzenia miasta. Można podsumować metody wyboru obiektów następująco: konsekwentnie stosuje się zasadę finansowania ze środków NFRZK jedynie zadań konserwatorskich, kierując się kryteriami wartości zabytkowej i stanu technicznego wprowadzonych do planu obiektów i zespołów. Szczególnie duży nacisk kładzie się na uwzględnianie takich programów postępowania konserwatorskiego, które słuI J Program ideowy i kierunki działallia Spotec:mego Komitetu Odnowy Zabytków Kra~ kowa ... ,s.33.. 12 biformacja o dzialalllości SKOZK IV latach 1990-1994. "Biutetyn SKOZK" 1994, nr 36, 5.55 oraz Zasady finansowallia prac w obiektach zabytkowych w 1997 r. ze środków Narodo~. wego FlI1Iduszu Rewaloryzacji Zabytk6w Krakow, materiały uzyskane w ZRZZK..

(7) Struktura. własności. i funkcje obiektów zabytkowych .... I. żą zabezpieczaniu autentycznej substancji zabytkowej. Równie istotną przesłan ką konstrukcji planów jest koncentracja na zadaniach kontynuowanych. z unikaniem rozpraszania środków na zadania nowe przed UkOl!CZeniem podjętych. Obecnie za zadania priorytetowe. Komitet uważa przede wszystkim: - konserwację zespołu wzgórza wawelskiego z zamkiem królewskim, archikatedrą i innymi budowlami na wzgórzu łącznie z fortyfikacjami, - kontynuację kompleksowej konserwacji i rewaloryzacji zespołu ulicy. Kanoniczej, - konserwację zabudowy miejskiej w obrębie historycznego centrum miasta, - rewaloryzację bardzo zaniedbanej, dawnej żydowskiej dzielnicy Kazimierz, - dalszą konserwację wartościowych obiektów sakralnych, - konserwację zieleni.. 5. Zasady finansowania prac w obiektach zabytkowych Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa dysponował w latach 1991-1997 środkami w wysokości kilkunastu mln zł rocznie. Dochody NFRZK obejmują: - dotacje z budżetu centralnego przekazywane za pośrednictwem Kancelarii Prezydenta RP, - środki zebrane społecznie i darowizny, zapisy osób fizycznych i prawnych, środki przekazane przez fundacje, - niewykorzystane z roku ubiegłego środki finansowe wykazane na stanie konta na koniec roku kalendarzowego zmniejszone o zobowiązania wynikające z realizacji planu roku poprzedniego, - zwroty właścicieli kwot wydatkowanych na rewaloryzację zabytków z NFRZK na podstawie umów notarialnych, decyzji administracyjnych, zawiadomie!! i porozumień zawartych z Gminą Miasta Krakowa. Dokładne zestawienie wpływów na NFRZK przedstawia tabela 1. Około 95% kwoty będącej w dyspozycji SKOZK corocznie pochodzi z dotacji przekazywanych przez Kancelarię Prezydenta Rzeczypospolitej. Udział środków społecznych w finansowaniu procesu odnowy zabytków jest znikomy - zaledwie ok. 3% rocznie. Wydaje się, że możliwości finansowania rewaloryzacji dzięki ofiarności społecznej wyczerpały się i zachodzi obecnie konieczność znalezienia nowej formuły pokrywania kosztów odnowy zabytków zarówno ze środków państwowych, jak i prywatnych. Środki finansowe z NFRZK przeznaczone są na prace konserwatorsko-remontowe zabytkowej architektl11'Y Krakowa. Zasady gospodarki finansowej NFRZK określają przepisy prawa budżetowego Ustawy o NFRZK, Ustawy o zamówieniach publicznych i inne właściwe przepisy prawa. Zasady finansowania prac rewaloryzacyjnych w obiektach zabytkowych, ze środków NFRZK określane są przez Prezydium SKOZK oraz zatwierdzane.

(8) I. Małgorzata Zięba. krakowskiego. Obsługę finansową NFRZK pełni Zarząd Zabytkowych Krakowa. Pełni on równ ież nie odpłat nie, ro lę inwestora zastępczego w stosunku do prac objętych dotacją z NFRZK. Decyzja o dofinansowaniu prac w obiektach zabytkowych podejmowana jest na podstawie indywidualnych wniosków, złożonych przez inwestorów zainteresowanych otrzymaniem środków fi nansowych. Środki są przeznaczane na prace w obiektach stano wiących własność Skarbu Państwa, komunałną , związ ków wyznaniowych i w części budynki prywatne. W wyniku prowadzonych prac przyjęto zasadę, że wszystkie wnioski o dofinansowanie konkretnych obiektów ze środków NFRZK muszą posiadać akceptację służb konserwatorskich oraz mieć uregułowaną syt u ację prawno-własnościową. Ocenione pod kątem spełniania omówionych kryteriów wnioski przekazywane są do Zarządu Rewaloryzacji Zespołów Zabytkowych Krakowa, który zajmuje się przygotowaniem materiałów do planu rocznego odnowy zabytków. Przygotowując plan, ZRZZK bierze pod uwagę projekt budżetu państwa (który jest głównym źrÓ dłem finansowania rewaloryzacji zabytków w Krakowie), prognozę dochodów NFRZK oraz wnioski zaopiniowane pozytywnie przez Komisję Programowania i Oceny Realizacji. Plan jest następnie poddawany ocenie przez komisje problemowe SKOZK. przez. wojewodę. Rewałoryzacji Zespołów. Tabela I. Wysokość wplywów na NFRZK w lalach 1991-1997 Dotacje. z Kancelarii. Środki. spoleczne. Prezydenta RP Rok. Saldo Z roku. udzi a ł. ud ział. Inne. poprzedniego. udział. udział. we wply- kwota we wply- kwota we wply- kwota we wply(w tys. wach (w tys. wach (w tys . wach (w tys. wach zl) zl) ogólem zl) zl) ogólem ogólem ogólem (w%) (w%) (w %) (w %) kwota. 1991 8000 1992 86 10 1993 12000 1994 15200 1995 18300 1996 25000 1997 30000. 70,5 81,4 92,8 96,5 96,52 93,8 95,99. 273,9 495,4 245,4 416,0 597,6 456,1 1000,0. 2,4 4,7 1.9 2,6 3,15 1,7 3,19. 895,2 1098,5 692,4 135,3 62,7 343,9 251,9. 7,9 10,4 5,4 0,86 0,33 1,29 0,8. 2177,1 373,6. 19,2 3,5. -. -. -. -. -. Razem. (w tys. zl). 11 346,2 10577,5 12937 ,8 15751,3 18960,4 26656 ,9 31 251,9. Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów SKOZK.. Wnioski są także weryfikowane pod kątem zapewnienia ciągłości prac rozpoczętych w poprzednich okresach oraz możliwości organizacyjnego przygotowania prac projektowych i reałizacyjnych. Badana jest również zgodn ość planowanych dochodów i sposobów ich wydatkowania z prawem, a w szcze-.

(9) Struktura. własności. i. obiekr6w. gólności. z Ustawą o NFRZK". Do zatwierdzenia planu potrzebna jest również pozytywna opinia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Tryb zatwierdzania planu i jego przygotowania jest zgodny z ustawą budżetową L4. Tabela 2. Podział środków finansowych -dotacje zwrotne w ogfólnej liczbie wydatków z NFRZK w latach 1995-1997 (w zł) Wyszczególnienie. 1995. 1996. 1997. 602000,0 535049,0. 72000,0 563960.83. 230000,0. 2,9%. 2.1%. 0,7% (wed1ug planu). -. 31021983,0. 97,1%. 25601704,0 25841051,17 97,9%. 1875 1700,0 18616356,0. 26321 704,0 26405012,0. Dofinansowanie zwrotne plan wykonanie udział. w wydatkach. ogółem. Bezzwrotna refundacja. plan wykOllanie udział w wydfltkach. 18081307.0 ogółem. -. -. 99,3% (wed1ug p1nnu). Wykonanie sumy wydatków. plan wykonanie udział. w wydatkach. ogółem. 31251983,0. -. Żródlo: opmcowanic wlasne na podstawie malerinłów SKOZK i ZRZZK.. W odniesieniu do obiektów użyteczności publicznej, będących własnością Skarbu Państwa, komunalną i obiektów związków wyznaniowych służących celom kultowym - SKOZK dofinansowuje poniesione przez zarządców tych obiektów koszty za prace objęte planem NFRZK w formie bezzwrotnej refundacji, przekazywanej przez ZRZZK na podstawie umowy cywilnej. Zasady współpracy i forma refundacji środków NFRZK na rewaloryzacje obiektów należących do Gminy Miasta Krakowa, reguluje odrębne porozumienie. Koszty poniesione na prace objęte planem NFRZK w obiektach będących wła snością innych osób prawnych i fizycznych, SKOZK refunduje na zasadach dofinansowania zwrotnego na podstawie umów zawartych w formie aktu notarialnego. Jeżeli w trakcie realizacji nastąpi uszkodzenie obiektu, jego zniszczenie lub przed upływem trzech lat od czasu podpisania umowy nastąpi zmiana stanu własności czy przeznaczenia funkcjonalnego obiektu, następuje natychmiastowy zwrot otrzymanej refundacji (dotyczy to również obiektów, należących do Skarbu Państwa, komunalnych i związków wyznaniowych), Istnieje możliwość umorzenia wierzytelności po zakończeniu prac, jeżeli spełnione są określone warunki, np. ich zakres był zgodny z programem kon13 Ustawa Z dnia 18 kwictnia1985 (', o Narodowym Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krnkaw., Dz.U. 1985,nr21,poz.90. " Ustnw. zdni" 5 kwietnia 1991 r. Prawo budżetowe, Dz.U. 1993, nr 72, poz. 344 z póżn . zm.; Ustawn bud żetowa na rok 1997 z dnia 21 lutego 1997 r., Dz.U. 1997, nr 19, poz. 106..

(10) I. Małgorzata Zięba. serwatorskim, były prowadzone terminowo i na wysokim poziomie, był to wysokiej rangi obiekt. Dane zawarte w tabeli 2 wskazują znikomy udział dotacji zwrotnych w ogólnej sumie wydatków na rewaloryzację zabytków ze środków NFRZK (w roku 1997 zaledwie 0,7% środków). W 1995 l'. kwoty przyznawane w charakterze dotacji zwrotnej stanowiły 2,9% wydatków, a w 1997 l'. już tylko 0,7%".. 6. Struktura obiektów odnawianych w latach 1991-1997 ze środków SKOZK Dzięki prawie dwudziestoletniej działalności SKOZK odnowiono w Krakowie znaczną liczbę zabytków. Ilość remontów kapitalnych i częściowych wykonanych ze środków Wojewódzkiego Funduszu Odnowy Zabytków Krakowa i Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa od początku działalności Społecznego Komitetu przedstawiają tabele 3 i 4. W latach 1978-1988 odnowiono całkowicie lub częściowo 893 obiekty (na 6080 obiektów zabytkowych w Krakowie), co stanowi 14,4% wszystkich zabytków w Krakowie. Kubatura wyremontowanych zabytków wyniosła 447913 m3 • W latach 1990-1997 procesem rewaloryzacji ze środków NFRZK, a także dofinansowanych z NFRZK objęto 863 obiekty, z tego kilkadziesiąt (ok. 80) obiektów remontowano kompleksowo. Liczba zabytków, których odnowa była finansowana w całości lub w części z NFRZK kształtowała się jak przedstawiono w tabeli 4. W latach 90. liczba zabytków rokrocznie odnawianych ze środków N arodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa utrzymuje się na poziomie ok. 93-118 obiektów rocznie. Przy czym remonty prowadzone ze środków NFRZK stanowią 84% wszystkich konserwacji prowadzonych pod nadzorem inwestorskim ZRZZK. Większość z nich to remonty kontynuowane - w 1995 r. zaledwie 12 obiektów na 98 to nowe przedsięwzięcia, w 1996 r. na 114 obiektów 106 zadań to prace kontynuowane w obiektach objętych kompleksowym remontem. Konsekwentnie stosowana jest zasada prymatu kontynuowania i kończenia zadml rozpoczętych nad rozpoczynaniem nowyc11. Przedkładanie renowacji obiektów monumentalnych, zespołów zabytkowych nad odnowę pojedynczych obiektów o mniejszej wartości, powoduje dużą koncentrację środków w stosunkowo niewielkiej liczbie obiektów remontowanych kompleksowo. W 1995 r. rewaloryzacja 10 dużych zabytków (na 98 obiektów odnawianych łącznie ze środków NFRZK), pochłonęła 37,2% wszystkich wydatków6919928 zł z kwoty 18 616 356 zł wydatkowano w kilku zaledwie obiektach: zespół budowli wzgórza wawelskiego, archikatedra na Wawelu, Bazylika 15 Wcdlug P/anu rzeczowoJillallsowego Odnowy Zabytków Krakowa lIa rok 1997 ze środ~ k6w NFRZK, Biuletyn SKOZK 1997, z. 39, s. 39..

(11) Struktura. własności. i funkcje obiektów. Mariacka, kolegiata św. Anny, kościół św. Piotra i Pawła, kościół św. Krzyża, zespół klasztorny dominikanów, Willa Decjusza, Collegium Novum, Kopalnia Soli w Wieliczce. Podobnie w roku kolejnym, 1996, rewaloryzacja 13 obiektów pochłonęła 11 743 547,43 zł, czyli 44,5% całkowitych rocznych wydatków na odnowę zabytków Krakowa. Tak duża koncentracja środków i prac w kilku obiektach pozwala na kompleksową rewaloryzację najważniejszych obiektów i zespołów zabytkowych i jednocześnie znacznie podnosi efektywność prac konserwatorskich. Wydaje się, że wyznaczenie takich priorytetów, znacznie przyspieszyło i usprawniło kompleksową odnowę zabytków Krakowa. Tabela 3. Zestawienie ilościowe remontów kapitalnych i częściowych wykonanych w latach 1978-1988 Rok 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 Razem Źródło:. Liczba obiektów oddanych po remoncie kapitalnym częściowym 9 9 2 4 3 2 7 9 II 12 12 80. Wydatki na rewaloryzację (w mln zł). 40 46 59 64 45 63 94 98 101 103 100 813. 310,0 334,4 378,0 397,0 519,2 605,0 852,3 I 150,0 2 120,8 2762,7 3490,0 12919,4. Bili/etYli SpolecZ/lega Komitetu Odnowy Zabytków KrakOlvCl, 1988, zeszyt 4 (29).. Tabela 4. Obiekty rewaloryzowane w Krakowie w latach 1990-1997 ze NFRZK Rok 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997. Razem. Liczba obiektów odnawianych ze środków NFRZK. Wydatki na. 133 113 75 93 118 99 114 118 863. Źródlo: opracowanie własne na podstawie materiałów SKOZK.. środków. rewaloryzację. (w zl) 6127600 11 346200 10 577 500 12937800 15751300 18960341 26656995 31251983 127093483.

(12) I. Małgorzata Zięba. Hierarchię zadań ustala się biorąc pod uwagę nie tylko wartość kulturową, stopień zagrożenia substancji zabytkowej, ale także możliwość współpracy z właścicielami, na zasadzie wspólnego finansowania prac, zyskując dzięki temu pomnożenie globalnych środków przeznaczonych na konserwację. Struktura własnościowa odnawianych zabytków kształtuje się od kilku lat podobnie. Dokładnie prezentuje to tabela 5.. Tabela 5. Struktura własnościowa obiektów rewaloryzowanych ze środków NFRZK w latach 1995-1997 Liczba obiektów odnawianych ze środków NFRZK. Właściciel. Skarb Państwa w tym:. szkoły wyższe.. Obiekty odnawiane ze. PAN, PAU środków. NFRZK. Związki. wyznaniowe w tym: Kościół katolicki Kościół ewangelickowaugsburski i prawosławny Kongregacja wyznania mojżeszowego. Obiekty odnawiane ze środków NFRZK. Gmina Kraków Obiekty odnawiane ze środków NFRZK Prywatne Obiekty odnawiane ze środków NFRZK Źródło:. 1995. 1996. 1997. 33 9 33,7%. 39 13 34,2%. 41 19 34,7%. 37 32 l 4 37,8%. 46 42 l 3 40,4%. 46 40 2 4 39,0%. ł6. 14 12,3%. 21 17,8%. 13. ł6. 13,3%. 14,0%. 10 8,5%. 16,3%. opracowanie własne na podstawie materiałów ZRZZK z lat 1995-1997.. Zdecydowanie najwięcej obiektów odnawianych ze środków NFRZK to zabytki będące własnością związków wyznaniowych. Liczba tych obiektów to ok. 40% rocznie w latach 1995-1997. Równocześnie blisko 90% z nich należy do Kościoła katolickiego: 32 obiekty na 37 odnawianych w 1995 r., 42 na 46 w 1996 l'. i 40 na 46 planowanych w 1997 r." Zaledwie kilka z tej grupy zabytków jest własnością innych kościołów - Kongregacji wyznania mojżeszowego, Kościoła ewangelicko-augsburskiego i Kościoła prawosławnego. Znaczenie zabytków sakralnych w Krakowie jest oczywiste i wynika z roli, jaką religia odegrała w dziejach narodu, a zatem i naszego miasta. Pierwsze budowle kościelne to zarazem pierwsze na obszarze Krakowa budowle murowane, pierwsze przykłady architektury monumentalnej. Stąd od początku kształto wania się obrazu miasta stały się one głównymi jego wyznacznikami. Znaczenie zabytków sakralnych w Krakowie jest ogromne i potrzeby konserwatorskie są równie duże, przerastające możliwości finansowe Kościoła, który finansuje 16 Według. Planu rzeczowowfina1lsowego Odnowy Zabytków Krakowa /la rok /997 ....

(13) Struktura. wlasnośc;. I. i ftmkcje obiektów zabytkowych .... część prac. Przyjęto zasadę, że jeżeli przeznacza się środki ZNFRZK na określony zakres prac w budynkach sakralnych, to Kościół ze swojej strony stara się łożyć na inne, uzupełniające zadania w tym samym obiekcie, dzięki czemu ogólna suma funduszy jest znacznie większa. Drugą, równie liczną grupę zabytków poddanych zabiegom konserwatorskim ze środków NFRZK stanowią budynki należące do Skarbu Państwa. Kolejno w latach 1995,1996 i 1997 stanowiły one 33,7%, 34,2% i 34,7% obiektów odnawianych. Większość z nich to obiekty pełniące funkcje naukowe, dydaktyczne czy muzealne a więc faktycznie stanowiące własność całego społeczeństwa i jemu służące. Obiekty pełniące funkcje kulturalne i należące do Ministerstwa Kultury i Sztuki to aż 15% ogółu zasobu zabytkowego w Krakowie.. Tabela 6. Funkcje rewaloryzowanych obiektów na podstawie danych z 1997 l'. Funkcje i przeznaczenie obiektów. Liczba obiektów. Muzealna Kulturalna Sakralna. Naukowo-dydaktyczna Mieszkalna" Handlowo-komercyjna Cmentarze Budynki użyteczności publicznej i administracyjne a. 21 17 37 27 30 5 5 6. Udział (w. %). 18 14,4 31,4 22,9 25,4 4,2 4,2 5,1. obejmuje również funkcje mieszkalne klasztorów -19 obiektów. Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów ZRZZK.. Zabytki należące do Gminy Kraków, stanowią kolejno 16,3%,12,3%,17,8% odnawianych przez SKOZK. Budynki zabytkowe prywatne stanowią zaledwie odpowiednio: 13,3%, 14,0% i 8,5% obiektów objętych działaniami konserwatorskimi przez SKOZK i ZRZZK w latach 1995-1997, chociaż nieruchomości zabytkowe, należące do osób prywatnych stanowią blisko połowę budynków mieszkalnych w zabytkowej strefie A. Wynika to jednak z określe nia już w 1990 l'. priorytetowych zadań konselwatorskich, gdzie jednym z kryteriów jest m.in. możliwość współpracy z właścicielami i czytelna sytuacja prawno-własnościowa. Współpraca z właścicielami prywatnymi nie układa się najlepiej. W 1996 l'. przyznano dotacje dla 10 obiektów prywatnych, z czego w trzech przypadkach właściciele zrezygnowali z dotacji lub nie przystąpiono do realizacji z uwagi na nieuregulowane sprawy formalno-prawne. Brak ustawy reprywatyzacyjnej uniemożliwia również szersze objęcie pracami obiektów prywatnych, które są szczególnie zaniedbane na obszarze Kazimierza. Wybierając obiekty przeznaczone do rewaloryzacji brano również pod uwagę funkcje społeczne poddane działaniom konserwatorskim zabytków. Analiza planu zadań na 1997 r. wskazuje na wyraźne preferencje dotyczące ogółu.

(14) I. Małgorzata Zięba. przeznaczenia obiektów. Dokładne zestawienie funkcji odnawianych przez Społeczny Komitet Odnowy Zabytków, ze środków NFRZK, obiektów prezentuje tabela 6. Pierwszeństwo w konserwacji mają obiekty pełniące funkcje społecznie najbardziej użyteczne, a więc: oświata i nauka (szkoły wyższe i średnie, placówki naukowo-badawcze), które stanowią ponad 1/5 ogółu zabytków rewaloryzowanych przez SKOZK, muzealnictwo i kultura, łącznie obejmujące ponad 30% wszystkich obiektów odnawianych. Jednak najliczniejszą grupę stanowią obiekty pełniące funkcję sakralną - 31 ,4%. Jak zostało to omówione, zabytki kościelne, sakralne mają ogromną wartość kulturową, historyczną i zabytkową, a jednocześnie w latach wcześniejszych, ze względów politycznych były w dużym stopniu zaniedbane co spowodowało daleko posuniętą dewastację i konieczność natychmiastowej intelwencji konserwatorskiej. Stosunkowo najmniej odnawia się obiektów pełniących funkcje handlowo-komercyjne - zaledwie 4,2%. Jest to zgodne z postulatem finansowania rewaloryzacji zabytków przez użytkowników i właścicieli, tym bardziej, że funkcje przez te zabytki pełnione, są z istoty swej dochodowe. Niewiele jest zabytków pełniących funkcje administracyjne i użyteczności publicznej - 5,1 % oraz mieszkalne. Oprócz obiektów spełniających funkcje sakralno-mieszkalne, zaledwie 9,3% obiektów to budynki stricte mieszkalne. Tu również postuluje się finansowanie odnowy z przychodów z czynszów, co w obecnych warunkach, w sytuacji gdy wysokość opłat czynszowych niewiele ma wspólnego z kosztami utrzymania i renowacji kamienic, nie jest możliwe w pełni.. 7. Uwagi. końcowe. Zasady działania Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa oraz wynikające z nich priorytety w doborze zabytkowych nieruchomości, których rewaloryzacja zostanie dofinansowana ze środków NFRZK, sprawdziły się w praktyce, a ich efektywność potwierdza liczba wyremontowanych obiektów zabytkowych. Zabytki odnawiane ze środków Funduszu stanowią tą część zabytkowego zasobu Krakowa, która nigdy nie była ani nie będzie dochodowa. Są to muzea, ośrodki kultury (teatry, domy kultury i in.), placówki naukowo-badawcze, obiekty sakralne, a więc obiekty, których funkcje wpasowują się w realizowaną obecnie wizję miasta. Realizują one funkcje miasta stanowiące o tożsamości i specyfice. Jednak jedną z najistotniejszych funkcji miasta jest mieszkalnictwo. W Krakowie znikoma część z ok. 5000 kamienic mieszkalnych objęta jest procesem rewaloryzacji. Przyczyną tego stanu są dwa główne problemy: niska dochodowość mieszkań w połączeniu z komplikacjami prawno-własnościowymi SKOZK w niewielkim stopniu finansuje odnowę prywatnych kamienic mieszkalnych, głównie ze względu na ich niewyjaśnioną sytuację prawną. Niestety te problemy będą się pogłębiać, ponieważ niskie czynsze nie pozwalają na renowację tych obiektów, a podniesienie czynszów.

(15) Struktura. własności. i funkcje obiektów zabytkowych.". I. będzie mialo poważne konsekwencje społeczne, wlącznie z możliwością wyludnienia mieszkal] zlokalizowanych w zabytkowym centrum miasta i przeznaczenia ich na bardziej dochodowe cele , np. pomieszczenia biurowe lub powstawania swoistych gett - dzielnic ludzi bogatych w centrum i obszarów na obrzeżach miast zamieszkanych przez uboższe warstwy ludności. Taki z kolei scenariusz jest niepożądany nie tyle ze względów ekonomicznych, ale i społecznych. Oczywiście dotowanie rewaloryzacji wszystkich rodzajów obiektów zabytkowych nie jest możliwe z uwagi na ograniczone środki finansowe ani też nie będzie sprzyjało wytworzeniu mechauizmów finansowania odnowy zabytków ze środków wlaścicieli i użytkowników. Przede wszystkim dla powodzenia procesu rewaloryzacji zabytków nie wystarczy dzialalność polegająca na dotowaniu procesu oduowy zabytków. Należy d1)żyć do tego, aby w rewaloryzację zabytków Krakowa włączyć również środki prywatne, glównie podmiotów gospodarczych i wlaścicieli nieruchomości zabytkowych. Podstawową przeszkodą jest brak odpowiednich regulacji prawnych, które stanowiłyby bodzuiec do angażowania środków ze sfery prywatnej. Skuteczność działań konserwatorskich wymaga wspólpracy wła ścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych. Dla osiągnięcia tego celu należy wykorzystać nowoczesne techniki marketingowe, strategie promocyjne, uruchomić działania o charakterze jlublic relations. Efektem takich działań powinnu być zmiana spolecznej percepcji procesu rewuloryzacji, tuk aby nie byl on postrzegany juko kosztowna uciążliwość. Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa przyczynił się do widocznej poprawy stanu zasobu zabytkowego Krakowa, jednak ograniczone środki, jakimi dysponuje, pozwalają na odnowę tylko wybranych grup obiektów. Konieczne jest wypracowanie nowych sposobów finansowania rewaloryzacji. Efekt działm] konserwatorskich zależy od funkcji, jaką zabytkowe obiekty peł nią, a to wymaga stworzenia instrumentów stymulujących pożądane sposoby wykorzystania tych obiektów.. The Ownership Structure and Functlons of Historie Buildings and Monuments Restored Using NFRZK Funds In the Years 1991-97. This 'tudy attempts to summarise the activities of the Public Committee for the Restoratiou of Historie Buildings and Monuments in Kraków (Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa - SKOZK), one of the most important institutions engaged in the rcnovation af historie buildings and mOllumcnts in lhe city, Beginning with an explanatioll af the basic goals behind the protcction of historie buildings and mOJlumcnts and the seope or rcnovatiol1, conservation, restoration and reconstrllction, the author disclIsses modern. concepts for protecting historie urban complexes. which ascribe particular importance to selccling proper fUl1ctions for historie buildings and mOlluments, changing those rUBetians,. ar łeaving them as they are. The authar deseribes the principłes of SKOZK, in partieular the procedures and criteria for selecting bllildings and mOJlmnents of historical interest, whose revnlorisntion will be financed from the resourccs of the National Fund for the.

(16) I. Małgorzata Zięba. Revalorisation of Historie Buildings and Monumellls in Kraków (Narodowy Fundusz Rewaloryzacji Z"bytków Krakowa - NFRZK). The "uthor "Iso considers the principles governing the distribution of NFRZK resources - due to these peinciples, close to 100% of. subsidies for rellovation wark cannot be reclaimed. However, analysis of the stOlcture or historie buildings and monuments shows that łhese are fair procedures which make it possible la finance conservation and renovation wark in buildings llseful to the community and thus nOtH'evenue generating, e,g., serving the goals or culture, art and science..

(17)