Justyna Lamęcka-Adamek
Rozumienie pojęć przez dzieci
sześcioletnie a ich poziom inteligencji
Nauczyciel i Szkoła 3-4 (12-13), 122-132
Justyna Lamęcka-Adamek
Rozumienie pojęć przez dzieci sześcioletnie
a ich poziom inteligencji
W spółczesne przedszkole m a stwarzać m ożliw ie najkorzystniejsze w arunki rozw oju dziecka, dostarczać mu bodźców stym ulujących, w yrów nyw ać braki w y w ołane niekorzystnym i warunkam i środowiskowym i. Pobyt w przedszkolu pow i nien być w ykorzystany do w drażania dziecka do różnych form uczenia się, aby rozpoczęcie nauki szkolnej było dla niego naturalnym następstw em w zrastających m ożliw ości intelektualnych. W iadomości zdobyte przez dziecko w trakcie edukacji przedszkolnej stanow ią istotne podłoże do dalszego kształcenia i rozw oju. Zatem zadaniem nauczyciela jest wyposażenie dzieci w bogaty zasób pojęć oraz zwrócenie uw agi na to, czy w prow adzone przez nich pojęcia na zajęciach program ow ych są praw idłow o ukształtow ane w św iadom ości dzieci, czy są dobrze utrw alone w ich pam ięci, czy potrafią się nim i posługiw ać w różnych sytuacjach życiow ych.
„P o ję c ie ” (ang. — conception, niem . — B egriff, ros. — p o n ja tije ) je s t przedm iotem zainteresowań uczonych różnych dziedzin wiedzy, a szczególnie logi ków, psychologów i pedagogów. Uczeni zajm ująsię różnymi aspektami pojęć, m ię dzy innymi definiują, opisująi analizują pojęcia z różnych punktów widzenia. Wśród uczonych panuje ogólna jednom yślność w tym, że pojęcia są najw yraźniej i naj mocniej zw iązane z m yśleniem człowieka.
Zdaniem Z. Cackowskiego (1968, s. 54) „pojęcie — to myśl, którą wiąże człow iek z określoną nazw ą, myśl znaczącą, czyli odnoszącą się do określonego zespołu cech” .
E. H urlock (1985, s. 211) uważa, że „pojęcia nie są bezpośrednim i danymi sensorycznym i, są raczej w ynikiem szczegółowego zbadania i połączenia — w ią zania razem lub doczepienia — oddzielnych dośw iadczeń zm ysłow ych. W spólne elem enty w różnych przedm iotach bądź sytuacjach służą do łączenia tych przed m iotów lub sytuacji w jed n o pojęcie” .
W. O koń (1996, s. 216) stwierdza, że „pojęcie — to treść m yślow a odpow ia dająca w łaściw ościom elem entów zbioru w chodzących w zakres danej nazwy, na treść pojęcia składa się w ięc zbiór właściwości (cech) charakterystycznych dla
J. L a m ę cka -A d a m e k— Rozumienie pojęć przez dzieci sześcioletnie. 123
zakresu danej nazwy, na zakres pojęcia — zbiór w szystkich desygnatów (przed miotów) danej nazw y” .
Test (ang. test — pró b a ) ,je s t to próba rozpoznaw ania interesujących nas właściwości pew nych przedmiotów. W psychologii i pedagogice próba um ożliwia jąca ustalenie charakteru i poziom u czynności psychologicznych oraz osiągnięć
szkolnych dzieci i młodzieży. N a ogół tekst składa się z racjonalnie dobranego zestawu zadań, które m a w ykonać osoba badana. D obór i układ zadań testow ych (pytań, poleceń, rysunków, obrazków ) zależy od charakteru badanych czynników u interesującej badacza grupy osób” W. O koń (1981, s. 317). W literaturze psy chologicznej w yróżnia się: testy inteligencji, testy uzdolnień, testy uzdolnień spec jalnych, testy osobow ości, testy w iadom ości. W mojej pracy badaw czej w ykorzy stałam dwa różne typy testów : test słow nikow y i test inteligencji.
T e s t s ł o w n i k o w y . „Jest szczególną odm ianą testów osiągnięć szkolnych, polegających na tym , że pozw alają poznaw ać w iedzę pojęciow ą uczniów, a poś rednio, w pew nym stopniu rów nież ich inteligencję, skuteczność pracy dydaktycz nej nauczycieli oraz strukturę pojęciow ą program ów nauczania” (K. Czarnecki 1995, s. 170).
Badania empiryczne przeprowadzono w roku szkolnym 1998/1999 w Miejskim Przedszkolu nr 99 w Katowicach. W badaniach wykorzystano test słownikowy, który został skonstruowany specjalnie do badań. Zawierał 20 pojęć (rzeczowników), a do każdego pojęcia były trzy pytania (definicja, przykład, zastosowanie) — ogółem 60 pytań. A nalizując pojęcia w ystępujące w teście słownikowym , dokonałam po działu na grupy w ystępujące w poszczególnych działach program ow ych:
1) w ychow anie społeczno-m oralne — 5 pojęć 2) w ychow anie um ysłow e — 5 pojęć 3) w ychow anie zdrow otne — 5 pojęć 4) w ychow anie estetyczne — 5 pojęć
Test słow nikow y zawiera: instrukcję dla dziecka, zestaw zadań, „klucz” odpo wiedzi popraw nych dla nauczyciela, m etryczkę dziecka, arkusz odpow iedzi oraz definicje badanych pojęć, „klucz” do ustalenia poziom u rozum ienia pojęć.
Do badania dojrzałości intelektualnej dzieci służą różne testy. Jednym z nich jest test F. G oodenough „N arysuj człow ieka” (H om ow ski 1982, s. 70), poniew aż rysowanie je s t je d n ą z ciekaw szych form wypow iadania się dziecka. Wielu w ybit nych badaczy doceniło i zaaprobow ało w artości tego testu. Zdaniem S. Szumana „korzyści, jak ie p ły n ą z badań nad rysunkami dziecka dla psychologii i pedagogiki są bardzo duże. Rysunki dziecka są przejaw am i jeg o psychiki. Są one m ateriałem , który łatwiej od innych w ytw orów psychiki m ożna poddać szczegółowej naukowej analizie. Trzeba tylko posiąść właściw y klucz do ich interpretacji” . W iększość ba daczy (B. H om ow ski, S. Szuman) stwierdza, że rysunek dziecka jest odbiciem
124 Nauczyciel i Szkoła 3 -4 2001
rozw oju jeg o procesów psychicznych, w iedzy i dośw iadczenia, jak ie zdobyło w swoim życiu. N a ogół sądzi się, że obraz postaci ludzkiej je st najbardziej adekwat nym wskaźnikiem badania rozwoju umysłowego dziecka. Spośród w ielu testów inteligencji skala Goodenough „Narysuj człowieka” („Draw - a - M an”) została uznana za oryginalny pom ysł w pom iarach rozw oju um ysłow ego dziecka, a to szczególnie ze w zględu na jej łatw ość stosow ania oraz dużądiagnostyczność.
Łącznie przebadano 30 dzieci sześcioletnich w tym 20 chłopców (66,7% ) i 10 dziew czynek (33,3% ). A nalizując w artości uzyskanych ilorazów inteligencji za kw alifikow ałam dzieci do 3 grup:
— w y s o k i— 1 8 8 -1 6 0 — 7 dzieci — średni — 159-132 — 15 dzieci — niski — 131-103 — 8 dzieci
Dzieci odpow iadały na pytania dotyczące pojęć z czterech działów program o w ych: w ychow anie zdrow otne, w ychow anie społeczno-m oralne, w ychow anie um ysłow e, w ychow anie estetyczne.
T a b e la 1 S ta n ro z u m ie n ia p o ję ć w u ję c iu o g ó ln y m Lp. P o ję c ia R o zum ienie P e łn e C zęścio w e B rak liczba dzieci % liczba dzieci % liczba d zieci % 1 H O D O W L A 14 46,7 10 33,3 6 20,0 2 L A S 25 83,4 5 16,6 — — 3 T E LE FO N 30 100,0 — — — — 4 N A S IO N O 2 6 86,7 1 3,3 3 10,0 5 Z A G A D K A 2 2 73,4 7 23,3 1 3 3 6 A D R E S 12 40,0 6 20,0 12 40,0 7 B A JK A 30 100,0 — — — — 8 S Z K O Ł A 2 9 96,7 1 3,3 — — 9 PR Z Y R O D A 2 2 73,4 2 6,6 6 20,0 10 W Y C IE C Z K A 29 96,7 1 3,3 — — 11 Z N A K I D R O G O W E 2 6 86,7 4 13,3 — — 12 C H O R O B A 2 9 96,7 1 3,3 — — 13 G IM N A S T Y K A 2 9 96,7 1 3,3 — — 14 SZ T U Ć C E 25 83,4 — 5 16,6
J. La m ę cka -A d o m e k— Rozumienie pojęć przez dzieci sześcioletnie. 125 15 P R Z E S Z K O D A 23 76,7 4 133 3 10,0 16 B A R W A 13 43,3 3 10,0 14 46,7 17 O B R A Z 28 93,4 2 6,6 — — IB Ś P IE W 2 2 73,4 7 23,3 1 3 3 19 T E A T R 25 83,4 4 13,3 1 3 3 20 Z A B A W A 30 100,0 — — — — L I C Z B A % 2 4 ,5 8 1 ,5 2 ,9 9 ,8 2,6 8 ,7
Z pow yższej tabeli w ynika, że do grupy pojęć w pełni rozum ianych należą takie pojęcia, jak: telefon (100% ), bajka (100% ), zabawa (100% ). Pojęcia te nie uzyskały żadnej odpow iedzi częściowej lub brakującej. O znacza to, że dzieci doskonale rozum ieją te pojęcia i p o tra fią je zdefiniow ać oraz podać odpow iedni przykład i zastosow anie.
Pełne rozum ienie pojęć to takie, które zostało przez dziecko nazw ane (okreś lone) zgodnie z definicją. Dziecko potrafiło wymienić przynajmniej jeden przykład oraz podać zastosow anie. O gółem poziom pełnego rozum ienia wynosi 81,5% co należy uznać za w ynik bardzo dobry.
W śród badanych pojęć najlepiej rozum iane pojęcia to: bajka (100% ), telefon (100%), zabaw a (100% ), szkoła (96,7% ), wycieczka (96,7% ), choroba (96,7% ), gim nastyka (96,7% ), obraz (93,4%).
Pojęcia, które są rozum iane w pełni przez dzieci, należą w większej m ierze do sfer dziecięcych zainteresowań. Pojęcia te są potocznie używane zarówno w domu jak i w przedszkolu, czyli są zw iązane z bezpośrednim otoczeniem dziecka.
Częściowe rozum ienie pojęcia to takie, których określenia podane przez dzieci nie były w pełni zgodne z definicją danego pojęcia lub dziecko nie potrafiło udzielić odpowiedzi n a je d n o z trzech pytań dotyczących danego pojęcia.
N ajw iększy procent częściow ego rozum ienia uzyskały następujące pojęcia: hodowla (33% ), zagadka (23,3% ), śpiew (23,3% ), adres (20,0% ), las (16,6%), znaki drogow e (13,3% ), przeszkoda (13,3% ), teatr (13,3% ), barw a (10,0% ).
Takie pojęcia, jak: telefon, bajka, zabawa, sztućce nie uzyskały częściow ych odpowiedzi. Średnia częściow ych odpowiedzi w yniosła 9,8%.
Pojęcia takie, jak: hodow la, śpiew, adres, znaki drogowe, przeszkoda nie były dla dzieci pojęciam i nowymi. Dzieci doskonale rozum iały te sło w a -p o ję c ia , je d nak miały trudności w podaniu zastosowania, czy też przykładu do danego pojęcia. Wyrażenie tych pojęć adekwatnie do zadania nie było łatwe dla w szystkich bada nych dzieci. Wszystkie pojęcia, które miały wysoki procent częściowego rozumienia, były niejednokrotnie analizowane w czasie różnych zajęć
wychowawczo-dydaktycz-126 Nauczyciel i Szkota 3 -4 2001
nych. W nioskuję z tego, że dzieci w procesie dydaktyczno-w ychow aw czym choć przysw ajają w iele pojęć, to jednak często bez właściwego i jednoznacznego rozu m ienia ich treści.
Za brak rozum ienia pojęcia, uznaw ałam takie odpow iedzi, które wskazywały na niepraw idłow e opanow anie pojęcia lub kiedy dzieci w ogóle nie określiły (nie udzieliły żadnej odpowiedzi) lub odpowiadały „nie wiem ” .
Pojęcia najmniej rozumiane, czyli te, które uzyskały najwięcej odpowiedzi bra kujących, to: barw a (46,7% ), adres (40,0% ), hodow la (20,0% ), przyroda (20,0% ), sztućce (16,6% ), nasiono (10,0% ), przeszkoda (10,0%).
Pojęcia takie jak: las, telefon, bajka, szkoła, wycieczka, choroba, znaki drogo we, gim nastyka, obraz zabaw a, nie uzyskały żadnej brakującej odpowiedzi.
Ogólny stan braku rozum ienia pojęć w ynosi 8,7%.
Brak rozum ienia pojęć dow odzi, że nie zostały one dostatecznie utrwalone w trakcie zajęć.
Pojęcia, które należą do najmniej rozumianych przez dzieci sąpojęciam i z prog ram u w ychow aw czo-dydaktycznego dla grupy sześciolatków. Poniew aż jednak w badanej grupie sześciolatków w ystępuje brak rozum ienia tych pojęć, wnioskuję, że s ą to pojęcia trudne dla dzieci i należą one do słownika biernego.
W procesie nauczania i w ychow ania przedszkolnego, a więc na pierwszym szczeblu edukacji przygotowującej do podjęcia roli ucznia, w umysłach dzieci ko- d u ją się pojęcia, które m ogą być rozum iane w pełni, częściowo lub może w ystąpić brak rozum ienia pojęć. W badanej grupie sześciolatków ogólny w skaźnik pojęć
T a b e la 2
Stan rozumienia pojęć z poszczególnych działów programowych
D z ia ły p ro g ra m o w e R o zu m ien ie (w % ) P e łn e C zęścio w e B rak w y c h o w a n ie z d ro w o tn e 88,0 6,7 5,3 w y c h o w a n ie 81,3 6,7 12,0 s p o te c z n o -m o ra ln e w y c h o w a n ie 78,0 15,3 6,7 u m y s ło w e w y c h o w a n ie 78,7 10,6 10,7 e s te ty c z n e R A Z E M 8 1 ,5 9 ,8 8 ,7
J. La m ę cka -A d a m e k— Rozumienie pojęć przez dzieci sześcioletnie. 127 rozum ianych w pełni wynosi 81,5% , pojęć rozum ianych częściow o 9,8% i pojęć, których dzieci nie rozum ieją tylko 8,7%.
N a podstaw ie analizy tabeli 2 m ożna stw ierdzić, że najw yższy w skaźnik pro centowy pełnego rozum ienia uzyskały pojęcia z w ychowania zdrowotnego (88,0%) i w ychowania społeczno-m oralnego (81,3% ), a najniższy z w ychow ania um ysło wego (78,0% ). N ajw yższy procent rozum ienia częściow ego uzyskały pojęcia z w ychow ania um ysłow ego (15,3% ) i w ychow ania estetycznego (10,6%), a naj niższy z w ychow ania zdrow otnego (6,7% ). N ajw yższy procent braku rozum ienia uzyskały pojęcia z w ychow ania społeczno-m oralnego (12,0% ) i w ychow ania estetycznego (10,7% ), a najniższy poziom z w ychow ania zdrow otnego (5,3%).
K. C zarnecki (1998, s. 129) na podstaw ie licznych badań w łasnych stw ier dza, że „niski poziom inteligencji ogólnej uczniów wpływa w prost na niski poziom znajomości pojęć” . Z. W łodarski (1987, s. 424) pisze: „inteligencja w pływ a za równo na szybkość uczenia się, ja k i na zakres treści m ożliw ych do przyswojenia, a także na sposób, w jak i jednostka może się nimi posługiwać. O soby o wyższej inteligencji uczą się z reguły szybciej i przyswajają w ięcej” . J. Pieter (1970, s. 218), wyjaśnia: „nie ulega wątpliwości, że im wyższa inteligencja, tym lepsze możliwości uczenia się” i dalej dodaje: „wysoki poziom inteligencji jest bez wątpienia dla ucznia korzystny. D zięki tem u uczy się on szybciej niż m asa jeg o kolegów i w obec tego w tym sam ym czasie m oże się nauczyć więcej niż oni” . M. Przetacznikow a ( 1986, s. 254) pisze: „badania w sk azu jąn a istnienie pozytyw nej korelacji między inteli gencją a osiągnięciam i szkolnym i” .
O becnie chciałabym omówić poziom rozum ienia pojęć przez dzieci sześciolet nie o w ysokim , średnim i niskim poziom ie inteligencji. W ykażę także zależność poziomu rozum ienia pojęć przez dzieci kończące edukację przedszkolną od pozio mu ich inteligencji ogólnej.
Tabela 3 R o z u m ie n ie p o ję ć a in te lig e n c ja P o z io m in telig en cji R o z u m ie n ie (w % ) P e łn e C zę ścio w e B rak W ysoki 86,5 8,8 4,7 Średni 77,3 12,4 1 0 3 Niski 68,7 11,0 20,3
D ane z tabeli w skazują na istotny zw iązek pom iędzy rozum ieniem pojęć a po ziom em inteligencji. W skaźniki procentow e św iad cząo tym , że dzieci reprezentu jące w ysoki poziom inteligencji uzyskały w yższe w skaźniki procentow e pełnego
128 Nauczyciel i Szkoła 3 -4 2001
rozum ienia pojęć (86,5%) niż dzieci o średnim (77,3%) i niskim poziomie inteligen cji (68,7% ), a także niższe w skaźniki procentowe częściowego rozum ienia pojęć (8,8% ) niż dzieci o średnim (12,4% ) i niskim poziom ie inteligencji (11,0%). Rów nież u dzieci z w ysokim poziomem inteligencj i niższy jest poziom braku rozumienia (4,7% ) w stosunku do dzieci o średnim (10,3% ) oraz niskim poziom ie inteligencji (20,3%).
D zieci reprezentujące wysoki poziom inteligencji w ykazały też w yższy po ziom pełnego rozum ienia o 9,2% niż dzieci posiadające średni poziom inteligencji i o 17,8% więcej niż dzieci o niskim poziom ie inteligencji.
Różnica w rozum ieniu pełnym w ystępuje rów nież pom iędzy średnim a niskim poziom em inteligencji i wynosi 8,6%.
A nalizując w skaźniki procentow e w rozum ieniu częściow ym , m ożna stw ier dzić, że różnica pom iędzy wysokim i średnim poziom em inteligencji wynosi 3,6%, a między poziom em wysokim i niskim 2,2%. Różnica pomiędzy rozum ieniem częś ciowym u dzieci o średnim i niskim poziomie inteligencji wynosi 1,4%, gdzie dzieci o średnim poziomie inteligencji osiągnęły większy procent odpowiedzi częściowych niż dzieci z niską inteligencją.
Sześciolatki prezentujące wysoki poziom inteligencji uzyskały niższy procent w braku rozum ienia o 5,5% niż dzieci o średnim poziom ie inteligencji i o 15,6% mniej niż dzieci zakwalifikow ane do niskiego poziomu inteligencji. Różnica w bra ku rozumienia między dziećmi o średnim i niskim poziomie inteligencji wynosi 10%. Wyniki badań empirycznych, przeprowadzone wśród 30 dzieci sześcioletnich, pozw oliły określić poziom oraz uwarunkowania rozum ienia pojęć:
1. D iagnoza testow a wykazała, że:
— 81,5% dzieci uzyskało pełne rozum ienie pojęć, — 9,8% dzieci uzyskało częściowe rozum ienie pojęć, — 8,7% dzieci uzyskało brak rozum ienia pojęć.
2. Poziom rozum ienia pojęć przez dzieci sześcioletnie, które ukończyły edukację przedszkolną przedstaw ia się następująco: pełne rozum ienie uzyskały pojęcia: 1) telefon, 2) bajka, 3) zabaw a, 4) szkoła, 5) wycieczka, 6) choroba, 7) gim na styka, 8) obraz. Brak rozumienia pojęć wystąpił w pojęciach: 1) barwa, 2) adres, 3) hodow la, 4) przyroda, 5) sztućce, 6) nasiono, 7) przeszkoda.
3. Istnieje zależność międ2y rozumieniem pojęć a poziomem inteligencji dzieci. Dzieci reprezentujące wysoki poziom inteligencji uzyskały wyższe wskaźniki procento we pełnego rozum ienia pojęć od dzieci o średnim poziom ie inteligencji o 9,2% oraz o 17,8% wyższy od dzieci o niskim poziomie inteligencji. Natomiast wskaź nik procentowy braku rozum ienia pojęć przez dzieci o wysokim poziom ie inteli gencji był niższy o 5,6% od dzieci o średnim poziom ie inteligencji oraz o 15,6% od dzieci o niskim poziomie inteligencji.
J. La m ę cka -A d a m e k— Rozumienie pojęć przez dzieci sześcioletnie. 129 4. A naliza porów naw cza w skaźników procentow ych z poszczególnych działów
programowych wykazała, że: najwyższy jest wskaźnik procentowy pełnego rozu m ienia pojęć z działu w ychow ania zdrow otnego (88,0% ), a najniższy z w ycho w ania estetycznego (78,7% ). N ajw yższy w skaźnik procentow y braku rozum ie nia w ystąpił w pojęciach z działu w ychow ania społeczno-m oralnego (12,0% ) oraz w ychow ania estetycznego (10,0% ), natom iast najniższy z w ychow ania zdrow otnego (5,3%).
Z zebranego w toku przeprow adzonych badań w łasnych m ateriału i dokład nej jego analizy, w ynikają następujące wnioski:
1. Poziom rozum ienia pojęć przez dzieci kończące edukację przedszkolną je st w y soki i w ynosi 81,5% . R ozum ienie częściowe i brak rozum ienia w ynoszą razem 18,5% deficytu rozum ienia dzieci sześcioletnich, to je st 1/5 rozum ienia w sto sunku do 100% rozum ianych pojęć z wychowania przedszkolnego. Św iadczy to o tym, że edukacja przedszkolna dzieci sześcioletnich daje możliw ość popraw nego kształtow ania i rozum ienia pojęć objętych program em nauczania. Jedno cześnie poziom słabego rozum ienia pojęć je st niski i wynosi 8,7%, co oznacza, że edukacja przedszkolna pozw oliła na dobre rozum ienie pojęć objętych progra m em nauczania.
2. D okładna analiza wybranych pojęć z program u nauczania dla dzieci sześciolet nich pozw oliła ustalić pojęcia, które są w pełni rozum iane przez dzieci (telefon, bajka, zabaw a, szkoła, w ycieczka, choroba). Św iadczy to o znacznym stopniu zainteresowań dzieci poszczególnymi słowami - pojęciami. Znamienny jest przy tym fakt, że te najlepiej znane pojęcia (zabawa, bajka, telefon, choroba), należą w w iększej m ierze do sfery dziecięcych zainteresowań. Jednocześnie pojęć takich jak: barwa, adres, hodowla, przyroda, sztućce, nasiono, przeszkoda, które w ydaw ałyby się dostępne poznaniu dziecka sześcioletniego, badana grupa nie rozumiała.
W nioskuję zatem, iż dzieci w procesie dydaktyczno-w ychow aw czym przyswa- ja ją w ie le słów bez w łaściwego i jednoznacznego rozum ienia ich treści. 3. M ożna stwierdzić, że wysoki poziom inteligencji ma istotny wpływ na rozum ie
nie pojęć, gdyż dzieci o wysokim poziomie inteligencji osiągnęły wysoki lub średni poziom rozumienia pojęć. Natomiast dzieci o średnim lub niskim poziomie inteli gencji osiągnęły średnie lub niskie wyniki w teście. Zatem inteligencja je st czyn nikiem istotnie różnicującym poziom rozum ienia pojęć przez dzieci.
Wyniki statystycznych obliczeń potwierdziły, że inteligencja ma znaczny wpływ na rozum ienie pojęć.
4. Rozum ienie pojęć z poszczególnych działów programowych je st zróżnicowane. Najlepiej rozum iane pojęcia należą do działu w ychow ania zdrow otnego, a naj słabiej do działu w ychow ania społeczno-m oralnego i estetycznego. W nioskuję
130 Nauczyciel i Szkoła 3— 4 2001
z tego, że pojęcia z działów w ychowania, które były rozum iane słabo, dotyczą zagadnień, które nie zostały w ystarczająco dokładnie opracow ane na zajęciach lub są rzadko przez dzieci używ ane i nie należą do pojęć bliskich dzieciom, znajdujących się w słow niku czynnym sześciolatka.
Teorie rozpatrujące wpływ poziom u inteligencji na rozum ienie pojęć, stały się inspiracją do rozpoczęcia badań eksperym entalnych nad rozum ieniem i inteligen cją. Badania nad zależnością pow odzenia szkolnego od inteligencji prow adziła w okresie m iędzyw ojennym M aria G rzyw ak-K aczyńska (1935, s. 75). „W ykazały one w ysoką korelację m iędzy wynikam i szkolnym i a inteligencją. Stw ierdza to w spółczynnik korelacji 0,68, ja k rów nież fakt, że ani jeden uczeń o bardzo niskiej inteligencji (I.I. poniżej 80) nie uzyskał dobrych w yników w nauce, ani też ani jeden uczeń o wybitnej inteligencji (I.I. powyżej 120) nie otrzym ał złych ocen szkolnych” .
W yniki badań w łasnych są zbieżne z wynikam i badań M. G rzyw ak-K aczyń- skiej, szczególnie w tym twierdzeniu, że „ani jeden uczeń o wybitnej inteligencji nie otrzym ał złych ocen”, poniew aż rów nież w m oich badaniach ani jedno dziecko 0 w ysokiej inteligencji nie osiągnęło niskiego poziom u rozum ienia pojęć. W spół czynnik korelacji, który otrzymałam w wyniku badań, również był wysoki i wyniósł 0,82, co potw ierdziło wpływ inteligencji na rozumienie.
B adania nad czynnikam i determ inującym i pracę szkolną dziecka, prow adziła w latach 1 9 5 7 /5 8 -1 9 5 9 /6 0 M aria Tyszkow a. S tw ierdziła (1964, s. 268), że „poziom spraw ności um ysłow ej stanowi istotny czynnik determ inujący przebieg 1 wyniki uczenia się dziecka. Jednak dobry poziom sprawności umysłowej nie gwa rantuje autom atycznie pozytywnych wyników w nauce. Niski poziom intelektualny utrudnia jednak uczenie się” . N a podstawie badań własnych rów nież mogę stw ier dzić, że poziom inteligencji stanowi istotny czynnik determ inujący proces rozu m ienia pojęć. W badaniach, które przeprowadziłam , dzieci z niskim poziom em in teligencji osiągnęły średni i niski poziom rozum ienia pojęć. Zatem „niski poziom inteligencji utrudnia uczenie się” .
B arbara B ieleń (1983, s. 92) przeprow adziła w roku 1981 badania wśród dzieci przedszkolnych. Celem badań były czynniki w arunkujące efektyw ność od działywań dydaktycznych na rozwój myślenia oraz związki i zależności występują ce między tym i czynnikami. Analiza wyników badań doprow adziła do wniosku, że „w yniki uogólniania dzieci o wybitnej sprawności um ysłowej oraz o sprawności w yraźnie wyższej od przeciętnej są wyższe od wyników uogólniania dzieci o prze ciętnej spraw ności um ysłow ej i sprawności niższej od przeciętnej” .
Wyniki moich badań są zbieżne z wynikami B. Bieleń, gdyż dzieci, które uczest niczyły w badaniach i prezentow ały poziom inteligencji w ysoki, uzyskały wyższe wskaźniki procentow e pełnego rozum ienia pojęć od dzieci o średnim poziom ie
J. L a m ę cka -A d a m e k— Rozumienie pojęć przez dzieci sześcioletnie. 131 inteligencji o 9,2% oraz o 17,8% wyższe od dzieci o niskim poziom ie inteligencji. Spora liczba dzieci (8) o średnim poziom ie inteligencji osiągnęła poziom pełnego rozum ienia pojęć, co rów nież zgadza się z wynikami B. Bieleń, która stw ierdziła, że „dzieci o średnim poziom ie inteligencji w wielu rozw iązaniach dorów nywały dzieciom o w ysokim ilorazie inteligencji” .
K azim ierz Czarnecki (1998, s. 129 w: J. Łysek) w latach 1991-1993 prow a dził badania nad w iedzą pojęciow ą klas początkowych. Jedno z pytań szczegóło wych dotyczyło błędnej i brakującej znajom ości pojęć szkolnych i ich przyczyn, jako zjawiska trudności i niepowodzeń w uczeniu się szkolnym. K. Czarnecki stwier dził, że „uczniowie o niższej inteligencji m ąjątrudności w rozumieniu i zrozumieniu pojęć ogólnych i abstrakcyjnych” oraz, że: „niski poziom inteligencji ogólnej uczniów wpływa w prost na niski poziom znajom ości pojęć szkolnych” .
W badaniach, które przeprow adziłam , zachodzi duża zbieżność z wynikami K. Czarneckiego, poniew aż dzieci o niskim poziom ie inteligencji, które uczestni czyły w badaniach osiągnęły w yższe w skaźniki procentowe w braku rozum ienia pojęć o 15,6% od dzieci prezentujących wysoki poziom inteligencji oraz o 10,0% od dzieci o średnim poziom ie inteligencji.
Porów nane w ybrane w yniki badań osób innych z w ynikam i badań w łasnych, świadczyć m ogą o tym, że poziom inteligencji dziecka wpływa w sposób znaczący na poziom rozum ienia pojęć.
1. K ształtow anie pojęć u dzieci w wieku przedszkolnym to zadanie trudne i ważne. Trudne, poniew aż pojęcia stanow ią uogólnienie wiedzy o przedm iotach, zjaw is kach, sytuacjach zachodzących w otaczającym św iecie. W ażne, poniew aż pojęcia są podstaw ow ym narzędziem orientacji w otoczeniu. Zatem wpływ anie na rozum ienie pojęć przez dzieci w w ieku przedszkolnym ma ogrom ne znacze nie i może pozytyw ne lub negatyw nie rzutow ać na podejm ow anie przyszłych działań.
W łaściw ie rozum iane pojęcia stanow ią podstaw ę do nauki w szkole i ułatw iają rozum ienie kontaktu słownego ze strony dorosłych, jak i w grupie rówieśniczej. 2. Pojęcia ro zw ijająsię stopniow o, w raz z nabyw aniem dośw iadczeń w kontakcie
bezpośrednim z rzeczyw istością (przedmiotam i, zjaw iskam i), a ich liczba i ja kość są uw arunkowane przez poziom inteligencji jednostki oraz w arunki środo w iskow e w jakich ona żyje, rozwija się i działa. Z tego w zględu podstawow ym i sposobami pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym powinny być metody czyn ne i sam odzielne dośw iadczenia dziecka oraz inspirowane przez nauczyciela sy tuacje dydaktyczne.
3. Do określania zasobu rozum ianych przez dziecko pojęć konieczna je st znajo mość celów nauczania, znajom ość procesów dochodzenia do zrozum ienia, dobór odpow iednich metod badania oraz um iejętność posługiw ania się nimi.
132 Nauczyciel i Szkota 3 -4 2001
Zatem każdy nauczyciel w pracy w ychowaw czo-dydaktycznej pow inien wyko rzystyw ać testy słow nikow e, gdyż są one jed n y m z podstaw ow ych narzędzi spraw dzania stanu i poziom u rozum ienia przez dzieci pojęć. D okładna analiza testów pozw oli wskazać, które zagadnienia czy pojęcia program ow e nie zostały przez dzieci zrozum iane. Dzięki tem u nauczyciel będzie m ógł odpow iednio or ganizow ać proces dydaktyczny i planow ać pracę zarów no grupową, ja k i indy w idualne w yrów nyw anie braków.
4. W procesie kierow ania poznaniem dziecka niezastąpiony je s t nauczyciel, jako ten, który obserwuje dziecko w codziennej jego pracy i może ustalić stopień jego pow odzenia. D latego nauczyciel pow inien posiadać w iedzę z różnych dziedzin i stale ją p o g łę b ia ć i uzupełniać.
Bibliografia
B ieleń B., Rozw ój m yślenia dzieci, W arszawa 1983.
C ackow ski Z., O teorii p o znania i poznaw ania, W arszawa 1968.
C zarnecki Κ ., Szko ln a w iedza p o jęcio w a uczniów klas p o czątkow ych, K ato w ice 1995.
C zarn eck i Κ ., Ź ró d ła tru d n o ści i niepow odzeń u czniów klas p o czą tko w yc h w uczeniu się p o jęć szkolnych (wyniki badań) [w:] Łysek J. (red.), N iepo w odzenia szkolne, K raków 1998.
G rzyw ak-K aczyńska M., Powodzenia szkolne a inteligencja, W arszawa 1935. H om ow ski B., B adania n a d rozwojem psychicznym dzieci i m łodzieży na p o d staw ie rysunku p o sta ci ludzkiej, W rocław - W arszawa - K raków - G dańsk - Łódź 1982.
H urlock E.B., R ozw ój dziecka, W arszawa 1985. O koń W., Słow nik pedagogiczny, W arszawa 1981. O koń W., N ow y sło w n ik pedagogiczny, W arszawa 1996.
Przetacznik M., W łodarski Z., P sycholologia w ychowawcza, W arszawa 1986. Tyszkow a M., Czynniki determ inujące p ra cę szkolną dziecka, W arszawa 1964.
