Pedagogiczne spojrzenie na stres i sytuacje stresowe

Włodzimierz Goriszowski

Pedagogiczne spojrzenie na stres i

sytuacje stresowe

Nauczyciel i Szkoła 1-2 (22-23), 19-22

2004

W łodzimierz Goriszowski

Pedagogiczne spojrzenie

na stres i sytuacje stresowe

W aktualnej cyw ilizacji technicznej, dalekiej od ideału hum anizm u - zjaw isko stresu staje się niestety dość pow szechne. Z estresow ani są uczniow ie w szkole, szczególnie ci, których spotykająniepow odzenia w nauce, w obec których nauczy­ ciele są nierzadko uprzedzeni i sw o ją postaw ą, w iecznie krytykującą pow odują u nich stres. Zestresow ana je s t m łodzież w okresie dojrzew ania społecznego trudną sytuacją w rodzinie, niedostatkiem ekonom icznym , brakiem zainteresow ania doro­ słych, przeżyciam i m łodych, nie zaw sze akceptacjąw grupie rów ieśników , zestre­ sow ana je s t także m łodzież kończąca szkołę średnią m glistą w izją przyszłości, trudnościam i dostania się na studia, brakiem perspektyw y zatrudnienia i w ielom a innym i czynnikam i. Sytuacje stresow e nie om ijają ludzi dorosłych: w pływ m a tu wysoki w skaźnik bezrobocia, trudności w adaptow aniu się do now ej, często krót­ kotrwałej pracy uzyskanej po okresie tzw. „kuroniówki” . Częste antagonizmy w rodzi­ nie i w iele innych przyczyn.

Czym je s t stres? N a to pytanie niełatwo jest dać jednoznaczną odpowiedź, gdyż w literaturze istnieje wiele mniej lub bardziej adekwatnych prób jeg o zdefiniowania. Jedna z nich [W. Oniszczenko] definiuje stres jako czynnik charakteryzujący się odpow iedziąorganizm u na szkodliwe sytuacje, jako reakcja na w ym agania fizyczne lub psychiczne stawiane organizmowi. Inna próba zdefiniowania stresu: „to fakt nie­ swoistej reakcji organizmu na wszelkie stawiane mu żądania [H. Selye], to sytuacje w których środowisko oddziaływuje na jednostkę niekorzystnie, pow odując u niej napięcie, stan rozdrażnienia, niem ożność zaradzenia na pow stałą sytuację” .

Takie ujęcie pojęcia stresu je s t na ogół aprobow ane przez pedagogów i socjolo­ gów. Zachodzące w szkole w różnie organizow anych procesach pedagogicznych relacje: jed n o stk a -jed n o stk a (nauczyciel - uczeń), jednostka - grupa (nauczyciel - uczniowie lub uczeń - koledzy szkolni), a także grupa - grupa (nauczyciele - uczniowie lub grupka niesfornych uczniów wobec zdyscyplinow anych kolegów ) - m ogą p o ­ w odow ać stany stresow e charakteryzujące się zaburzeniam i psychicznym i i fizjo­ logicznymi organizm u a nade w szystko pedagogicznym i.

Jeszcze inną próbą zdefiniow ania stre su je st nieum iejętność kontaktu jednostki ze środowiskiem społecznym, brak zje g o strony akceptacji jednostki, nierzadko jej

20

izolow anie od bliskiego otoczenia. W każdej z tych prób tłum aczenia stresu je s t w spólny m ianow nik: jed n o stk a - grupa społeczna J e j poglądy, zachow ania, posta­ w a w obec danej jednostki, je j negatyw na ocena i decyzja usunięcia poza naw ias - a w tedy dana osoba przeżyw a niesprzyjające sytuacje, nie znajduje w ytłum acze­ nia, brak je j społecznego przystosow ania, cierpi i przeżyw a stres. N a tem at stresu istnieje bogata literatura, skupiona w okół prób zdefiniow ania czynników pow odu­ jący ch sytuacje stresow e, radzenia sobie ze stresem , także zadań przeciw działają­ cych sytuacjom stresow ym , uw arunkow anych oddziaływ aniem różnych środo­ w isk ro d zin n eg o , szkolnego, rów ieśniczego, pracy, org an izacji sp o łeczn y ch i innych.

Do autorów zajm ujących się tą problem atyką n ależą bezsprzecznie ujęci w b i­ bliografii skrótow ej tacy autorzy jak: S. Epstein, W. O niszczenko, R. Lazarus, H. Selye, A. Kołątaj, M c Gili, Kozłow ski, J. Reykowski, G rinker i Spiegel, Ł azow ­ ski, M ołyszka, I.L. Janis, T. Tom aszew ski, L. M ellibruda, J. Reszke, H. H olm es, G. W itkin i wielu innych.

W ym ienieni autorzy (a je s t to zaledw ie tylko kilkanaście nazw isk z całej plejady uczonych zajm ujących się stresem ) ustosunkow ali się do problem u z punktu w i­ dzenia tych dyscyplin naukow ych, które sam i reprezentow ali. Stąd też najw ięcej rozw ażań nad stresem , jeg o przyczynam i, pow staw aniem , objaw am i i skutkam i m am y w opracow aniach fizjologów , gdyż to oni badali zm iany zachodzące pod w pływ em stresu.

D rugąniem niej liczn ąg ru p ę badaczy stanow ili psychologow ie i psychiatrzy do­ patrując się w skutkach u badanych narastania stresu, zaburzeń psychicznych, neuro- i psychopatii.

K olejną grupą badających reakcje stresow e, uw arunkow ane oddziaływ aniem środowiskowym byli socjologowie, zajm ujący się między innym i relacjam i społecz­ nym i a stosunkow o najm niej licznągrupę stanowili niestety pedagodzy, a przecież środow isko szkolne należy niestety do najczęściej stresogennych, szczególnie w sytuacji okresow ych ocen, subiektyw nych podejść części uczących, w pływ sys­ tem u w ym agań i oceniania (i to nie zaw sze obiektyw nego), niew ystarczające ro ­ zeznanie sytuacji dziecka w rodzinie, jeg o indyw idualnych potrzeb, zainteresow ań i zam iłow ań m usi prow adzić do pow staw ania stresu w je g o różnorodnych fazach. D o tego dochodzi brak działania pedagogicznego, w yrażającego się dostarczaniem w ystarczającej porady radzenia sobie ze stresam i. Sytuacje stresow e narastają z w iekiem , z działalnością ekonom iczną i społeczną, co obrazuje w ykres.

A ktualna literatura dotycząca stresu, je g o przyczyn i skutków dostarcza bardzo dużo m ateriału poznaw czego, często pow stałego z badań, w eryfikacji hipotez, lecz zbyt mało m am y jeszcze informacji ja k sobie radzić ze stresem.

W łodzim ierz Goriszowski - Pedagogiczne spojrzenie na stres i 2 1

C zynniki pow odujące stres i sytuacje stresow e

Źródło: opracow anie w łasne autora

zw alczanie pow stających sytuacji stresow ych, daw anie odporu tym sytu­ acjom , przekształcanie takich sytuacji w pozytyw ne,

zachow anie postaw y spokoju, rów now agi psychicznej i doprow adzanie do homeostazy,

polubienie stresu, ja k o czynnika w yzw alającego aktyw ność intelektualną bądź społeczną. W idzenie stresu jak o uaktyw niającego do bardziej skutecz­ nego działania.

R olą pedagoga byłoby w pływ anie na uczniów i ich rodziców w przyjęciu je d n e ­ go z w ym ienionych rozw iązań oraz poradnictw o w radzeniu sobie ze stresem w dążeniu do osiągnięcia hom eostazy w życiu osobistym . To cel niełatw y, w ięc trze­ ba poszukać skutecznych środków. Temu służy bogata literatura m erytoryczna, zarówno m edyczna ja k i psychologiczno-pedagogiczna.

22

Bibliografia:

1. B ryant R., H arvey A .G ., Z esp ó l ostrego stresu, W arszaw a 2003.

2. Juczyński Z., O gińska-B ulik N . (red.), Zasoby osobiste i społeczne sprzyja­

ją c e zdrow iu je d n o s tk i, Ł ódź 2003.

3. K ołątaj A ., P ochw ala stresu, K ielce 1993.

4. List-Turlejska M ., Stres traum atyczny, W arszawa 2002.

5. W ro n a-P o lań sk a H ., Z d ro w ie ja k o fu n k c ja tw ó rczeg o ra d z e n ia so b ie z e

stresem , K raków 2003.

S u m m a r y

In his pedagogie essay (he author defines the notion o f stress, specifying the authors w ho deal with these issues (E. Epstein, W. Oniszczenko, R.Lazarus, H.Selye, A. KoHataj, M e Gill, J. Reykowski, T.Tomaszew- ski, L. M ellibruda, J. Reszke and others).

These authors have presented th e ir attitude tow ards stress from th e p o in t o f view o f th e scien tific disciplines that they represent. Physiologists, psychologists, sociologists and pedagogues have dedicated greatest considerations to the subject o f stress, its causes, form ation, sym ptom s and its effects.