Sejmik średzki wobec kozaczyzny ukrainnej do 1648 roku

(1)

Roman Sidorski

Sejmik średzki wobec kozaczyzny

ukrainnej do 1648 roku

Meritum 2, 39-46

(2)

SEJMIK ŚREDZKI WOBEC KOZACZYZNY

UKRAINNEJ DO 1648 ROKU

P o lity k a R zeczp o sp o litej w o b e c k o z a c z y z n y k reow ana b y ła przede w sz y stk im p rzez króla i h etm a n ów koron nych, w dalszej za ś k o lejn o ści p rzez tę c z ę ś ć m agnaterii, która z racji sp raw ow an y ch u rzęd ó w senatorskich i p osiad an ia m ajątków na U k rain ie zain tereso w a n a b y ła k w estią kozacką. Ustrój R z ecz p o sp o litej n ie p o zw a la ł w sz a k ż e na sw o b o d n e k szta łtow an ie tej p olityk i b ez p orozu m ien ia z ak tyw n ą p o lity c z n ie c z ę ś c ią szla ch ec k ie g o narodu p o lity czn eg o . R am y p o stęp o w a n ia w o b e c k o z a c z y z n y w y z n a c z a ły k olejn e k on stytu cje sejm o w e, te za ś b y ły p och o d n ą n ie ty lk o k ró lew sk ich c z y h etm ańsk ich inicjatyw , ale ró w n ież u ch w a la n y ch na sejm ikach instruk cji p o se lsk ic h oraz o g ó ln ie jsz y c h p o g lą d ó w i w y ob ra żeń szla ch ec k ic h na ten tem at. D la te g o zasad n ym w y d a je się p o d jęcie szerszy ch n iż d o ty ch cz a s1 badań, które p o z w o liły b y ok reślić, ja k szlach ta p o sz c z e g ó ln y c h r e g io n ó w R z ecz p o sp o litej p ostrzegała problem k o zack i i na ile zorien to w an a b y ła w tym , c o d zia ło się na U krainie. O d p o w ied zi na te p ytania p o m o g ły b y ok re ś lić m iejsce, ja k ie zajm ow a ła w R z ecz p o sp o litej U kraina p o w c ie le n iu jej do K oron y w 1569 roku2, cz y fakt, iż o spraw ach K ijo w sz c z y z n y , B ra cła w sz- c z y z n y i C z ern ich o w szcz y zn y z a c z ę ła w s p ó łd e c y d o w a ć szlach ta z tak o d le  g ły c h teren ó w ja k W ielk o p o lsk a , stał na p rze szk o d z ie do rozw iąza n ia sp e c y fic z n y c h p rob lem ów , z jak im i b oryk ały się p o łu d n io w o -w sc h o d n ie kresy p o w sta łe g o w 1569 roku państwa.

Jednym z bardziej o c z y w isty c h sp o so b ó w na rea liza cję te g o postulatu je s t s ię g n ię c ie p o akta sejm ik o w e. J a k k o lw iek pam iętać trzeba, ż e p o d ej m o w a n e na szla ch eck ich zjazd ach u ch w a ły p o w sta w a ły pod w p ły w e m d ość w ą sk ie g o grona n ajzn a czn iejszy ch na danym terytorium o sób , to jed n a k m u  siały on e zo sta ć za a k cep tow an e p rzez o g ó ł zg ro m ad zo n ych i o d zw iercied la

-1 Wymienić trzeba przede wszystkim prace Piotra Borka Ukraina w staropolskich diariu

szach i pamiętnikach. Bohaterowie, fortece, tradycja, Kraków 2001; idem, Szlakami daw nej Ukrainy. Studia staropolskie, Kraków 2002.

2 Wydarzenie to obrosło w ogromną literaturę, wciąż jednak aktualne pozostaje szczegóło we studium Oskara Haleckiego, Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Ko

rony w roku 1569, Kraków 1915. Z nowszych prac zob. np. K. Mazur, Szlachta wołyńska wobec unii jagiellońskiej w dobie sejmu lubelskiego 1569 r , Przegląd Historyczny, t. ICV

(2004), z. 1, s. 37-52.

(3)

40 Roman Sidorski ją w p ew n y m stop n iu o p in ie sze rszy c h k ręg ó w szla ch ty - przynajm niej tej

aktyw nej p o lity c z n ie 3.

Jednym z tych re g io n ó w R z ecz p o sp o litej, w których szlach ta d łu  g o z a c h o w y w a ła dużą n ie z a le ż n o ść od m agnaterii b y ła W ielk o p o lsk a 4 ze w sp ó ln y m sejm ik iem w o je w ó d z tw p o zn a ń sk ieg o i k a lisk ie g o 5. Jak pisał W ło d z im ierz D w o r za cz ek , lauda i instrukcje śred zk ie to, o b ok akt kilku in n y ch sejm ików , „n ajw ażn iejsze p rzejaw y oficjalnej op in ii m as sz la c h e c  k ich przedrozbiorow ej R z e c z p o sp o lite j”6. P rezen to w a n y szk ic sta n o w ić m a p ie rw sz y krok w p lan ow an ych p rzez autora szerszy ch badaniach nad stosu n  k iem p o sz c z e g ó ln y c h sejm ik ó w do k oza czy zn y . D o p iero p oró w n a n ie la u d ó w i instrukcji sejm iku śred zk ieg o z an a lo g iczn y m i u ch w a ła m i p odjętym i przez m ie sz k a ń c ó w p o zo sta ły ch ziem p rzyczyn i się do o ce n y okresu p rzy n a leżn o  ści U k rain y do K oron y w ram ach R zeczp o sp o litej O bojga N arodów .

K o ń c ó w k a X V I w iek u to okres, w którym k w estia k o zack a z a c z ę  ła nabierać w ię k s z e g o n iż w c ześn iej zn aczen ia. N a p ad y na w ło ś c i sz la  ch eck ie, p o n aw ian e z dużą c z ę sto tliw o śc ią w y p ra w y łu p ie ż c z e na teryto ria Chanatu K ry m sk ieg o i Turcji oraz coraz bardziej zd e c y d o w a n e groźby z e strony tej ostatniej sp o w o d o w a ły , ż e w latach 1 5 8 9 -1 5 9 0 u ch w a lo n o p ie rw sz e k on stytu cje sejm o w e m ające zaradzić tym p rob lem om . W tedy te ż sejm ik średzki p o raz p ierw szy zajął sta n o w isk o w spraw ie k o z a c  kiej. Idąc za su gestią króla, p o z w o lo n o w 158 9 roku na u sta n o w ien ie

są d u a lb o p r o c e s u , który p o z w o liłb y u k ró cić ukrainne sw a w o le ń s tw o

3 Zgadzam się tutaj z Jolantą Choińską-Miką, która podważyła wcześniejsze opinie, jakoby „życie sejmikowe było przede wszystkim wyrazem poglądów i nastawień małej grupy ro dzin” (zob. J. Gierowski, Sejmik generalny Księstwa Mazowieckiego na tle ustroju sejmi

kowego Mazowsza, Wrocław 1948, s. 55; zob. też. W. Kriegseizen, Sejmiki Rzeczypospoli tej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 80), por. Między społeczeństwem szlacheckim a władzą. Problemy komunikacji społeczności lokalne - władza w epoce Jana Kazimierza, Warszawa 2002, s. 41-41. Zob. też eadem, Sejmiki mazowieckie w do bie Wazów, Warszawa 1998, s. 29, 63; K. Mazur, W stronę integracji z Koroną. Sejmiki Wołynia i Ukrainy w latach 1569-1648, Warszawa 2006, s. 101. W sprawie przydatności

uchwał sejmikowych do badania opinii publicznej w I RP zob. też: J. Maciszewski, Polska

a Moskwa 1603-1618. Opinie i stanowiska szlachty polskiej, Warszawa 1968, s. 25-28;

idem, Mechanizmy kształtowania się opinii publicznej w Polsce doby kontrreformacji, [w:] Wiek XVII: kontrreformacja, barok. Prace z historii kultury, red. J. Pelc, Wrocław 1910, s. 55-10, w szczególności s. 59-60; E. Opaliński, Kultura polityczna szlachty pol

skiej w latach 1587-1652, Warszawa 1995, s. 19.

4 E. Opaliński, Elita Władzy w województwach poznańskim i kaliskim za Zygmunta III, Poznań 1981, s. 91-92; J. Dzięgielewski, Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospo

litej w czasach Władysława IV, Warszawa 1992, s. 11; J. Dąbrowski, Senat koronny. Stan sejmujący w czasach Jana Kazimierza, Kraków 2000, s. 142.

5 Na temat tegoż sejmiku zob. pracę Stanisława Płazy Sejmiki i zjazdy szlacheckie wo

jewództwa poznańskiego i kaliskiego. Ustrój i funkcjonowanie (1572-1632), Warszawa

1984.

6 W. Dworzarzek, Przedmowa, [w:] Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskie

go, t. I: (1572-1632), cz. I: 1572-1616, wyd. W. Dworzaczek, Poznań 1951, s. V Autor

wymienił również sejmik krakowski w Proszowicach, ruski w Sądowej Wiszni i sejmik generalny Prus Królewskich.

(4)

i ukarać w in n y c h 7. W ysu n ięto te ż d w a in n e postulaty: „A o ffic ia a lb o s ta 

ro stw p o g ra n ic zn y c h , ż e b y ta m ty ch k ra jó w ru skich, a b y K .J .M . n ie d a w a ł d o ży w o ta , ty lk o a d g ra tia m . J e d n a k p r z e d s ię te r a z [brać] ta k p r z e z p o  sła , j a k o i g o ń c e m ż e b y tym n ie p r z y ja c ie l m ity g o w a n b y ł z a te ra źn ie jsze w y s tę p k i k o za k ó w ”8. P ro p o zy cje te g o typu b ęd ą ju ż stale p rzew ijać się przez

u ch w a ły sejm ik o w e ja k o środki zaradcze w k w estii kozack iej.

W punktach d o ty cz ą cy ch interesującej nas tem atyk i instrukcje p o s e l sk ie z kilku n astęp n ych lat zaw ierają ty lk o je d n o z d a n io w e p o le c e n ia takie ja k „ R a d z ić j a k o b y in so le n tia m N iż o w y c h k o za k ó w p o h a m o w a ć ”9. W idać w yra źn ie, ż e szlach ta w ie lk o p o lsk a n ie n ależała do n acisk a ją cych na u c h w a  le n ie su row ych p rze p isó w zaw artych w k onstytucji sejm ow ej z 15 90 ro k u 10. Trudno się tem u d ziw ić, a c z k o lw ie k w latach d z ie w ię ć d z ie sią ty c h X V I w ie k u za in teresow an ie szlach ty w ielk o p o lsk iej spraw am i ukrainnym i b y ło ch yb a je s z c z e relatyw n ie duże, p od o b n ie ja k sto p ień orientacji w w y d a rz e n iach m ających m iejsce na p o łu d n io w o -w sch o d n ich kresach R z e c z p o s p o li tej. Ś w ia d czą o tym sk ierow an e do k r ó la p o s tu la ta p rzyjęte w P o zn an iu na z je ź d z ie z okazji są d ó w grod zk ich o k o ło 23 w r ześn ia 15 96 roku11. Szlachta w ie lk o p o lsk a n ie ty lk o w y p o m in a k rólow i brak p rzeciw d zia ła n ia najazdom tatarskim i zagrożen iu z e strony Turcji, ale w śród trapiących R z ecz p o sp o litą p ro b lem ó w parokrotnie w y m ie n ia k o za ck ie p rzew iny, o d n o sz ą c się w y r a ź  n ie do n ie d a w n e g o p ow stan ia N a lew a jk i, ch o ć on sam n ie zo sta ł z n azw isk a w y m ien io n y . W ied zia n o te ż w P o zn an iu o podjętej p rzez cesarza próbie z a  cią g n ię c ia k o za k ó w na sw ą służbę: „ O b ie r a ją się w R u si j a k i e ś n o w e r e g i

m enty, b o j a k o p ie r w y , ta k i te r a z c h o r ą g ie w c u d z ą N iż o w i K o z a c y p o d n o s z ą , j u ż n ie J.K .M . z a p a n a m ają, a le k o g o in n e g o m ian u ją. P ro szą , a b y J.K .M . r o zk a za ć r a c z e ł p . h etm a n o w i, a b y ta k ie w o js k o m a ją c, w o jsk o te r a z p o s k r a - m ił, g d y ż a d officiu m in a c z y b y ć p r z y w ie d z e n i n ie m o g ą b e z w o j s k a ”12.

P o czą tek w ie k u X V II przyn osi sto p n io w y spadek (i tak p rzecież nie n a jw ię k sz e g o ) za in teresow an ia k o za cz y zn ą w śró d szlach ty w ielk o p o lsk iej. L eg a ci k ró lew sc y w y sy ła n i na sejm iki w p ra w d zie n iem al z a w sz e p rzy p o m i nali o kłop otach, ja k ie stw arzali za p orożcy i p rosili o o b m y ślen ie sp osobu rozw ią za n ia te g o problem u, sejm ik jed n ak c z ę sto ign o ro w a ł te apele. Tak b y ło w latach: 1600, 1602, 1614, 1615, 1616, 1618 (drugi sejm ik te g o roku), 7 Por. Volumina Legum (dalej: Vol. Leg.), t. II, R. 1589, 1283-84: Zahamowanie ukrainne-

go swowoleństwa.

8 Instrukcja dana posłom z sejmiku przedsejmowego województw poznańskiego i kaliskiego

w Środzie 31 stycznia 3 lutego 1589 r., [w:] Akta sejmikowe..., t. I: (1572-1632), cz. I: 1572-1616, s. 76.

9 Instrukcja dana posłom sejmowym z sejmiku przedsejmowego województw poznańskiego

i kaliskiego w Środzie 8 lutego 1590 r., [w:] ibidem, s. 91.

10 Vol. Leg., t. II, r. 1590, 1329-1332: Porządek z strony Niżowców y Ukrainy.

11 Postulata województw poznańskiego i kaliskiego doręczone królowi w październiku

1596 r, [w:] Akta sejmikowe..., t. I: (1572-1632), cz. I: 1572-1616, s. 191-198.

12 Ibidem, s. 197. Łączyć trzeba tę wzmiankę z misją Eryka Lassoty, zob. Eryka Lassoty

i Wilhelma Beauplana Opisy Ukrainy, red., wstęp i koment. z. Wójcik, Warszawa 1972,

(5)

42 Roman Sidorski 1624, 1627, 1628 i 1632. D z ia ło się tak n ie za leż n ie od te g o , ja k dram atycz n ie i ob szern ie n ie p rzed staw iłb y król panującej na kresach sytuacji. W 1616 roku p isał np.: „ p r z e k ła d a J.K .M . w m c io m n ie b e z p ie c z e ń s tw o w ielk ie , któ re

n a d R P . p r a w ie w isi, o d s w o w o le ń s tw a k o za ck ieg o , k tó r e g o lid z b a (b o d o 4 0 0 0 0 p o ró żn y c h m ie js c a c h j e s t tych s w o w o ln ik ó w ) i n a w s z y tk o z łe j e s t o d w a g a n ie b e z p ie c zn a R P . N ie p o m o g ły n ic k o m isyje, n ie p o m o g ły s p o s o b y z se jm u d o p o h a m o w a n ia ich p o d a n e , b ie r ze g ó r ę to s w o w o le ń s tw o w do m u ciężkie, d o z w a d z e n ia n a s z p o s tr o n n e m ip a n y , d o z a c ią g n ie n ia n a n a s w o jn y sp o so b n e . C o w ż d y z tym czyn ić, j a k o te k u p y ro zp ro w a d zić , j a k o n a p o ty m za h a m o w a ć , p o d u w a ż e n i e w m c ió w J.K .M . p o d a w a ć r a c z y ”13.

Trzeba jed n a k pam iętać, ż e leg a cje k ró lew sk ie traktow ane b y ły c z ę  śc io w o ja k o sw e g o rodzaju inform acja o stanie p aństw a i n ie u w a ża n o za k o n ie c z n e o d n o sić się do w sz y stk ic h p oru szo n ych w niej p rob lem ów . Brak w zm ia n k i na dany tem at o zn a cza w p raw d zie, ż e n ie b y ł on dla zgrom adzonej na sejm iku szlach ty s z c z e g ó ln ie interesujący, ale w sk a zu je te ż na m ilczą cą ak cep tację m on a rszeg o stan ow isk a, a p o sło w ie z y sk iw a li d zięk i tem u dużą sw o b o d ę w c z a sie debaty sejm ow ej, d otyczącej p o m in ię teg o w instrukcji zagadnienia.

N ie c o w ięc ej u w a g i p o św ię c ił sejm ik średzki U k rain ie w 16 06 roku. P rzyp om n ian o w ó w c z a s k rólow i o j e g o zo b o w ią za n iu w y b u d o w a n ia p ię  ciu za m k ó w „ n a m ie jsc a c h s p o s o b n y c h n a D n i e p r z e ”, co za p isan e b y ło w p a c ta c h c o n v e n ta c h lĄ, z a le c o n o na stałe r o z lo k o w a ć k w arcian ych w p o  b liżu ty c h ż e za m k ó w (a „ n ie w e w ło ś c ia c h ”), a tak że w y r a żo n o ż y c z e n ie , b y „ sw o w o la ty ż u k ra in n a k o z a c k a a b y za w c ią g n io n a i w ła d z a h etm a ń sk a

w c a le z a c h o w a n a b y ł a ”. Jak to o siągn ą ć, m ieli ju ż p o sło w ie uradzić w raz

z p rzed staw icielam i p o zo sta ły ch w o je w ó d z tw w c z a sie sejm u 15.

P o d o b n e p o m y sły na ro z w ią za n ie p ro b lem ó w ukrainnych d o ść cz ęsto p rzew ijały się p rzez średzkie postulaty. W k ró lew sk ich instrukcjach spra w a k ozack a fu n k cjon ow ała zresztą g łó w n ie - ch o ć n ie ty lk o - ja k o p o w ó d zad rażnień w stosu nk ach z Turcją i tak te ż najw yraźniej p ostrzegan o to z a  g a d n ien ie w W ielk o p o lsce . T am tejsza szlach ta p o p rzestaw ała w ię c c z ę sto na o d n iesie n iu się do za g ro żen ia z e strony Porty, za leca ją c o b sa d zen ie załog am i k reso w y c h zam k ów , p rzekazanie „p odarków ” ch a n o w i k rym sk iem u , w y s ła  n ie p o sła do Stam bułu cz y te ż z w o ła n ie p o sp o lite g o ruszenia, g d y b y n ie b e z  p ie c z e ń stw o w o jn y stało się n adzw yczaj w y so k ie . Jak rea listy czn ie patrzono na m o ż liw o śc i za p ew n ien ia b e z p ie c z e ń stw a U k rain ie, p okazuje instrukcja p o selsk a z 1616 roku, w której czytam y: „ W ie lk ą s zk o d ę p r z e z w ta rg n ie -

n ie ta ta rsk ie p o d o ls k ie k ra je p o d j ę ły b e z ż a d n e g o w s tr ę tu i z a h a m o w a n ia

13 Legacja dana Adamowi z Wyszyny Grodzickiemu, posłowi królewskiemu na sejmik przed

sejmowy województw poznańskiego i kaliskiego w Środzie 8 marca 1616 r., z Warszawy 20 stycznia 1616 r., [w:] Akta sejmikowe..., t. I: (1572-1632), cz. I: 1572-1616, s. 482.

14 Por. Vol. Leg., t. II, r. 1607, 1599-1600: O budowaniu zamków.

i kaliskiego w Środzie 9 lutego 1606 r, [w:] Akta sejmikowe..., t. I: (1572-1632), cz. I: 1572-1616, s. 278. Por. Vol. Leg., t. II, r. 1607, 1617-1618: O swywoli Ukrainney.

(6)

o d o b y w a te ló w tam eczn ych , c z e g o p r z y c z y n ą rozu m iem y, ż e k w a rc ia n e g o ż o łn ie r z a z n ie sio n o i p o s p o lity c z ło w ie k n ie m a ją c p r e s id iu m ord in a riu m n ie m ia ł s ię g d z ie śc ią g a ć . P r z e to o p a tr z y ć to m a ją p p . p o s ło w ie z in szem i w o je w ó d ztw y , a b y p r a w u p o s p o lite m u d o s y ć się d z ia ło str o n y k w a r ty j a k o i stro n y k w a r c ia n e g o ż o ł n ie r z a ”16.

Z w ielk o p o lsk iej p ersp ek tyw y w sz y stk o w y d a w a ło się d o sy ć proste, a na p o n o sz e n ie ja k ic h k o lw ie k d o d atk ow ych w y d a tk ó w n ie b y ło n ajm n iej szej ochoty. W 1618 roku szlach ta „ z p o d z iw ie n ie m i n ie b e z w ie lk ie j ż a ł o ś c i ” przyjęła, iż król ch ce przerzu cić na barki „ w o ln y ch lu d zi” k o szty p odarków p rzek azyw an ych Tatarom i żo łd u w y p ła c a n e g o k o za k om rejestrow ym . Z a  p ew n ia n ie fu n d u szy na te d w a c e le n a le ża ło od daw na, zd a n iem zg r o m a d zo  n y ch w Ś rod zie, do o b o w ią z k ó w k rólew sk ich , p ro szo n o zatem m onarchę, „a b y to s k ą d inąd, g d y ż s ą sp o so b y, o b m yślić, j a k o p o w in ie n , ra c zy ł, a lb o

w ię c j a k ą ek o n o m iję n a to o b r ó c ić i n a tym se jm ie sk u te czn ie o p a t r z y ć ”11.

W tej samej instrukcji p od aw an o je s z c z e je d e n , c z ęsto p ojaw iający się później w aktach średzkich, sp osób za p ew n ien ia sp okoju na Ukrainie:

„ S ta r o s tw a u krain n e a b y n ikom u innem u, j e d n o lu d zio m r y c e rsk im i tam n a U kra in ie re zy d u ją c y m s ig illa tim ro zd a w a n e b e ł y ”1 . Przy takiej p o sta w ie

szlach ty w o je w ó d z tw n a le żą cy c h do n ajw a żn iejszy ch w R z ecz p o sp o litej, m o ż liw o śc i p row ad zen ia aktyw nej i skutecznej p o lity k i w o b e c k o za cz y zn y b y ły co najm niej ogran iczon e.

W 1623 roku na sejm iku n ad zw y cza jn y m w Środ zie p od jęto d ecy zję o w y sła n iu do króla p oselstw a . W y sła n n ik ó w szla ch ec k ic h z o b o w ią z a  n o w ó w c z a s m .in. do op isan ia, „ ja k ą ż a ło ś ć o b y w a te le w o je w ó d z tw tych [tzn. ruskich i ukrainnych - R .S .] [...] p o n o s z ą ” z p o w o d u n a ja zd ó w tatar sk ic h 19. M ó g ł to b y ć efek t h ip o te ty cz n e g o listu sk iero w a n eg o p rzez szlach tę k reso w ą do W ielk op olan , b o w ie m p o se lstw o w y p ra w io n e z e Środy do króla n o si zn am ion a sw e g o rodzaju w sta w ien n ictw a . Z a p rzy czy n ę n ied o li m ie s z  k a ń c ó w U krainy u w a ża n o w W ielk o p o lsce , tak ja k w c z e śn ie j, brak kwar- cian ych „ d o k tó ry c h o b y w a te le m o g lib y się b y li k u p ić ” oraz n ie w y p e łn ie n ie p o sta n o w ień p rze szły ch k onstytucji sejm o w y ch o k om isji k ozack iej. M im o to w y a sy g n o w a n o tym razem 4 0 tys. zł z rent p o b o ro w y ch na p o m o c dla krajów ruskich. M ia ło to za p ew n e p op raw ić sa m o p o cz u c ie W ielk o p o la n , ale św ia d czy te ż o pew nej solid arn ości z k reso w ą bracią szla ch eck ą 20.

i kaliskiego w Środzie 8 marca 1616 r, [w:] Akta sejmikowe..., t. I: (1572-1632), cz. I: 1572-1616, s. 485.

i kaliskiego w Środzie 2 stycznia 1618 r , [w:] Akta sejmikowe..., t. I: (1572-1632), cz. II: 1616-1632, s. 46.

18 Ibidem, s. 49.

19 Instrukcja dana posłom wysłanym do króla z sejmiku nadzwyczajnego województw po

znańskiego i kaliskiego w Środzie 20 (?) sierpnia 1623 r, [w:] ibidem, s. 151.

(7)

44 Roman Sidorski W aktach z lat d w u d ziesty ch X V II w ie k u w id a ć m im o w sz y stk o , że szlach ta w ie lk o p o lsk a coraz gorzej orien tow a ła się w spraw ach ukrainnych. W styczn iu 1624 roku p o s ło w ie m ieli d o w ie d z ie ć się „ z a c zy im p o z w o le 

n iem K o z a c y d o O rd y w p a d li e t in p e r ic u lu m ru sk ie k ra je i R.P. w d a l i ”21,

ch o ć n a jo cz y w istsza o d p o w ie d ź b y ła rzecz ja sn a taka, ż e k o za cy n ik o g o o p o z w o le n ie n ie pytali. W 1625 roku z a m ie sz c z o n o w instrukcji p o le c e  n ie, b y do b e z p ie c z e ń stw a U krainy „ ja k o n a jle p i p iln o ś c i p r z y ło ż y ć [...],

a b y j a k o n a jg ru n to w n i o p a tr z o n a b y ł a ”22. R o zu m ia n o p rzez to zbadanie,

c z y cała kwarta i in n e p r o v e n ta d ocierają do żo łn ierz y oraz p rzyp om n ien ie, ż e starostow ie w in n i m iesz k a ć w zam kach ukrainnych, utrzym ując je d n o  c z e śn ie p o czty zbrojne. N ajbardziej d obitn ie św ia d czy jed n ak o n ie w ied zy W ielk o p o la n instrukcja z w r ześn ia 1630 roku, a w ię c u ch w a lo n a tu ż p o p o  w stan iu Tarasa F ed orow icza: „ N ie d a w n o p r z e s z ł y z a c ią g i w ie lk ie k rw ie

ro zla n ie w o js k a K .J.M . i R.P. u k ra in n eg o z w o jsk ie m za p o r o w s k im n ie m o że być, j e d n o z w ie lk ą ż a ło ś c ią i s z k o d ą R.P. a p o c ie c h ą n ie p r z y ja c ió ł n aszych . P r z e to p o p y ta ć s ię m a ją p p . p o s ło w ie , z j a k i p r z y c z y n y to s ię k rw ie ro zla n ie s t a ł o ”23. N ic d ziw n eg o , ż e p ro p on ow an o w c ią ż te sam e, n ie sk u teczn e sp o 

sob y za p ew n ien ia sp okoju na U k rain ie, je ś li n ie orien to w a n o się zu p ełn ie w p rzyczyn ach k ozack ich buntów , n ie m ając n a w et na ich tem at u zn a w a  n y ch za w ia ry g o d n e w yob rażeń .

N ie w ie le zm ie n iło się w latach trzy d ziesty ch i czterd ziestych X V II w iek u . Interesująca je s t ty lk o instrukcja p o selsk a z roku 1638, u ch w a lo n a przed sejm em na którym p rzyjęto słyn n ą k on stytu cję uznającą nierejestro- w y c h k o za k ó w za „ w c h ło p y o b ró c o n e p o s p ó l s t w o ”24. C zęste w o w y m c z a  sie bunty k o za ck ie sk ło n iły ró w n ież W ielk o p o la n do p o szu k iw a n ia n o w y ch sp o so b ó w u k rócen ia ukrainnej sw a w o li. P o s ło w ie m ieli p rosić h etm an ów o o b m y ślen ie tak ich środ k ów zaradczych , które „ b e z c ię ża r u R z e c z y p o s p o li

te j p o z w o liły b y u trzym ać za p o r o ż c ó w w p o w in n o ś c i p o d d a ń s k ie y ”. O prócz

od b u d o w y K udaku w y su w a n o je s z c z e jed en , n ie bardzo orygin aln y postulat:

„ W ię c m n ie m a m y ż e b y y to b y ł d o b r y h a m u lec n a z a trz y m a n ie ta k w y u z d a - n e y sw a w o li, g d y b y K .J.M . p o d a w a ł n am za m k i u kra in n e z lu d zi w o ie n n y c h s u b je c ta p r z y s ię g ą in su p e r o b o w ią za n y c h , a b y tam z a w s z e m ie s z k a li y p o c z  ty c h o w a li g r o m a d n e ”25.

i kaliskiego w Środzie 9 -1 3 stycznia 1624 r, [w:] Akta sejmikowe..., t. I: (1572-1632),

cz. II: 1616-1632, s. 172.

i kaliskiego w Środzie 16-21 grudnia 1625 r., [w:] ibidem, s. 200.

i kaliskiego w Środzie 11 (?) września 1630 r, [w:] ibidem, s. 311.

24 Vol. Leg., t. III, r. 1638, 927-929: Ordynacya woyska Zaporowskiego Regestrowego,

w służbie Rzpletey będącego.

25 Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (dalej: BR), rkps 231/1, Instrukcja dana posłom sej mowym z sejmiku przedsejmowego województw poznańskiego i kaliskiego w Środzie [27 stycznia] 1638 r., [w:] Lauda Conventuum Sredensium, t. I: ab anno 1598 ad annum 1659, s. 351.

(8)

N ie p ojaw iają się w aktach średzkich p o m y sły na w y k o rzy sta n ie k o z a  cz y zn y do obrony R z ecz p o sp o litej. N a w e t tu ż p o ob ron ie C h o cim ia w 1621 roku k o za cy traktow ani b yli li ty lk o ja k o p roblem zagrażający b e z p ie c z e ń  stw u państw a. Jed yn ie arcybiskup g n ie źn ień sk i Jan W ę ż y k za u w a ż y ł w li  ście w y sła n y m na sejm ik średzki 1632 roku, iż m o żn a b y ło k o z a k ó w w y  k orzystać zarów n o w rozpoczyn ającej się w ła śn ie w o jn ie z M o sk w ą , jak i do obrony p o łu d n io w o -w sch o d n ich k resó w R zeczp o sp o litej przed Tata ram i26. S zlach ta w ie lk o p o lsk a n ie zd ec y d o w a ła się jed n ak p ó jść za tą radą i w u ch w alon ej instrukcji n ie u m ie sz c z o n o punktu zm ierza ją ceg o do z a p e w  n ien ia k o zak om w y p ła ty żołd u , co su gerow ał arcybiskup.

C z y n io n e p rzez k o z a k ó w gw ałty, napady i w y p ra w y p o za granice R z ecz p o sp o litej traktow ano ch yb a p od ob n ie, ja k inn e problem y, które m o  g ły w y d a w a ć się zb liżo n y m i. W s z c z e g ó ln o śc i d o ty c z y ło to konfederacji ż o łn iersk ich i rabunków d ok o n y w a n y ch p rzez n ie o p ła c o n e w ojsk a. Tak jak n iektóre k on stytu cje se jm o w e 27, ró w n ież instrukcje średzkie zdają się w s k a  z y w a ć , iż w s z e lk ie g o rodzaju „ s w a w o le ” u w a ża n o za p rzestęp stw a o ch a rakterze na ty le p od ob n ym , iż m o żn a b y ło o d n o sić się do n ich łą c z n ie - w jednej konstytucji, b ąd ź je d n y m p u n k cie instrukcji p o selsk iej. Tak b y ło w 1622 roku, g d y u ch w a lo n o , iż: „ S p o s o b ó w g ru n to w n y c h d o z a b ie ż a n ia n a

p o ty m k o n fe d e ra c jo m żo łn ie rsk im ichm . p p . p o s ło w ie szu k a ć m ają, z n o s zą c s ię o k o ło te g o z in sze m i stany, a p r z y tym i w to p o tr a fić , ż e b y K o z a c y z a  p o r o w s c y in o ffic io za tr z y m a n i i o d in k u rsy je j n a C za rn e M o r z e , k tó rem i się p a k ta z Turkiem w zru sza ją , z a w c ią g n ie n i b e li ”28.

Tak ja k ig n o ro w a n o c z ę sto d o n iesie n ia na tem at k o za ck ich „ch a d zek ” na terytoria tu reck ie, tak i sa m o w o ln e w y p ra w y zbrojne m a g n atów trakto w a n o d o ść p o b ła żliw ie. G dy M ich a ł W iśn io w ie c k i i Sam uel K oreck i osad zili na tronie m ołd a w sk im A lek san dra M o h y łę, o d p o w ie d z ią sejm iku średzkie- g o b y ło la k o n iczn e p o lecen ie: „ Ż e d o W o ło ch p r i v a t a a u to r ita te w ta rg n io n o

i h o s p o d a r a in sze g o w sa d zo n o , o p a tr z e ć to m a ją p p . p o s ło w ie , j a k o b y ta- k iem r ze c zo m n a p o ty m z a b ie ż e ć s ię m o g ł o ”29.

P o w y ż s z e o b serw acje w sk azu ją, ja k bardzo o g ra n iczo n e m o ż liw o śc i m iał król i j e g o u rzęd n icy w zak resie p ro w ad zen ia skutecznej p o lity k i w sto  sunku do k ozaczyzn y. P rzed staw ion e w n in iejszy m artykule pogląd y, brak św ia d o m o ści rzeczyw istej natury p ro b lem ó w d otyk ających z ie m ie ukrain-26 List ks. Jana Wężyka, arcybiskupa gnieźnieńskiego, do sejmiku przedsejmowego woje

wództw poznańskiego i kaliskiego w Środzie 19 lutego 1632 r. z Skierniewic 7 lutego 1632 r , [w:] Akta sejmikowe..., t. I: (1572-1632), cz. II: 1616-1632, s. 324-325.

27 Por. np. Vol. Leg., t. II, r. 1593, 1402: O Nizowcach; Vol. Leg., t. III, r. 1613, 249-250:

0 Kozakach y ludziach swywolnych.

28 Instrukcja dana posłom z sejmiku przedsejmowego województw poznańskiego i kaliskiego

w Środzie 13 grudnia 1622 r, [w:] Akta sejmikowe..., t. I: (1572-1632), cz. II: 1616-1632,

s. 143. Por. Vol. Leg., t. III, r. 1623, 449-450: O zabieżeniu Konfederacyi żołnierskiey

y wszelakiey nawalney domowey swywoli.

1 kaliskiego w Środzie 8 marca 1616 r., [w:] Akta sejmikowe..., t. I: (1572-1632), cz. I: 1572-1616, s. 485.

(9)

46 Roman Sidorski ne, a ta k że n ie ch ęć do p o n o sz en ia ja k ic h k o lw ie k d od a tk ow ych k o sztó w , b y ły p raw d op od ob n ie w sp ó ln e w dużej m ierze n ie ty lk o dla szla ch ty w o je  w ó d z tw p o zn a ń sk ieg o i k a lisk ieg o , ale te ż w ie lu in n y ch ziem całej p row in  cji w ielk o p o lsk iej. W n io sk i, ja k ie n asu n ęły się w k o n tek ście problem atyki kozackiej p o lek tu rze u ch w ał i instrukcji średzkich n ie zaskakują, stan ow ią jed n a k k olejn y p rzy czy n ek do ok reślen ia realn ych m o ż liw o ś c i rozw iąza n ia k w estii kozackiej w ram ach R zeczp o sp o litej O b ojga N arodów .