Cukrzyca (DM – diabetes mellitus) jest chorobą przewlekłą wynikającą z niedostatecznego wytwa− rzania insuliny lub niezdolności organizmu do właś− ciwego jej wykorzystania. Czynniki te prowadzą do wzrostu stężenia glukozy we krwi (hiperglikemii).
Klasyfikacja WHO wyróżnia cukrzycę typu 1, cukrzycę typu 2, inne określone typy cukrzycy oraz cukrzycę ciężarnych. Choroba ta dotyczy 2–3% społeczeństwa, w tym występowanie cu− krzycy typu 2 określa się na 90–95%, a typu 1 na 5–10% [1–5]. WHO podaje, że zachorowalność na cukrzycę na świecie w 2000 r. wynosiła 171 mln, a w 2030 osiągnie wartość 366 mln. Należy zatem mówić o epidemii cukrzycy.
Jako choroba metaboliczna, cukrzyca wpływa na tkanki całego ustroju, w tym również tkanki przyzębia [4–7]. Szczególną uwagę zwraca się na destrukcyjny wpływ źle kontrolowanej cukrzycy na te tkanki [2, 8–11]. Niektórzy autorzy określają zapalenie przyzębia jako szóste powikłanie cu− krzycy [12]. Prowadzone są więc ciągłe badania nad związkiem cukrzycy z chorobami przyzębia i na odwrót chorób przyzębia na cukrzycę.
Wielu autorów zwraca uwagę na pewne me− chanizmy występujące w cukrzycy, które mogą modulować przebieg periodontopatii. Wśród tych mechanizmów można wymienić: wpływ genetycz− ny, oddziaływanie końcowych produktów zaawan−
M
AGDALENAM
ELKOWSKA, J
ADWIGAB
ANACHPatomechanizmy powstawania zmian w przyzębiu
w przebiegu cukrzycy – przegląd piśmiennictwa
Pathomechanisms of Periodontal Tissue Alterations
in Diabetes Mellitus – the Literature Review
Zakład Periodontologii Katedry Stomatologii Zachowawczej i Periodontologii Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie
Dent. Med. Probl. 2009, 46, 1, 104–109 ISSN 1644−387X
PRACE POGLĄDOWE
© Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Stomatological Association
Streszczenie
Artykuł przybliża współczesne poglądy na temat związku cukrzycy z chorobami przyzębia. Przedstawione teorie powstały na podstawie badań z zakresu: predyspozycji genetycznych, wpływu końcowych produktów zaawanso− wanej glikacji (AGEs) na receptory makrofagów, swoistej flory bakteryjnej, osłabionej funkcji neutrofilów, zmia− ny metabolizmu kolagenu, mikroangiopatii oraz zmiany parametrów śliny. W piśmiennictwie zwraca się szczegól− ną uwagę na wpływ źle kontrolowanej cukrzycy na tkanki przyzębia. Wczesne rozpoznanie cukrzycy, uregulowa− ne stężenie glukozy we krwi oraz stała współpraca periodontologa i diabetologa może powstrzymać progresję destrukcji tkanek przyzębia (Dent. Med. Probl. 2009, 46, 1, 104–109).
Słowa kluczowe: cukrzyca, choroby przyzębia, powikłania cukrzycy, patogeneza.
Abstract
The article depicts the contemporary views on the correlation between diabetes mellitus and periodontal diseases. Presented theories were formed on the basis of the research on: genetic predisposition, the influence of advanced glycated end products (AGEs) on macrophage receptors, specific microflora, impaired polymorphonuclear leuco− cyte (PMN) function, alterations in collagen metabolism, microangiopathy and alterations in salivar parameters. In the literature special attention is devoted to the influence of poorly controlled diabetes mellitus on the periodontal tissues. Early diagnosis of diabetes, good glycemic control and continous cooperation between periodontologist and diabetologist may stop the progressive destruction of the periodontal tissues (Dent. Med. Probl. 2009, 46, 1,
104–109).
sowanej glikacji (AGEs) na receptory makrofagów, swoistą florę bakteryjną, osłabioną funkcję neutro− fili, zmianę metabolizmu kolagenu, mikroangiopa− tie, a także zmiany parametrów śliny [5, 8, 13, 14]. Cukrzycę typu pierwszego określa się jako cho− robę autoimmunologiczną prowadzącą do niszcze− nia komórek β trzustki. Uważa się, że choroba ta jest powiązana z genami położonymi w regionie HLA−DR3/4 i DQ. Wysunięto hipotezę, że wzmo− żona sekrecja monocytarna (nadreaktywny fenotyp monocytarny) w odpowiedzi na lipopolisacharydy bakteryjne (LPS) jest regulowana przez geny znaj− dujące się w tym samym regionie [15–18].
Iacopino [16] podaje, że nadreaktywny feno− typ monocytarny u osób z cukrzycą nie jest zwią− zany z hiperglikemią, może istnieć niezależnie od zapalenia przyzębia i może być powiązany z hi− perlipidemią.
Yong [19] wiąże nadrektywny fenotyp mono− cytarny z poziomem kontroli glikemii. W badaniu tego autora stymulowane monocyty osób chorych na cukrzycę wytwarzały znacznie więcej rodników tlenowych niż te u osób zdrowych. Wzrost wolnych rodników tlenowych był powiązany z wysokim po− ziomem HbA1c. Pochodne O2 (nadtlenek wodoru
i rodniki wodorotlenowe) pełnią ważną funkcję w obronie organizmu przed zakażeniem bakteryj− nym. Jednocześnie, jeśli nie są dobrze kontrolowa− ne, mogą doprowadzić do uszkodzenia tkanek przez wpływ na dysfunkcje komórki, niszczenie DNA i apoptozę [19]. Z badań Salviego et al. [20] wyni− ka natomiast, że pacjenci z typem 1 cukrzycy wyka− zują wyższy stopień odpowiedzi zapalnej na lipopo− lisacharydy bakteryjne, mierzonej ilością IL−1β i PGE2 w płynie kieszonki przyzębnej (GCF), w po−
równaniu z osobami ogólnie zdrowymi z porówny− walnym stanem przyzębia. Ma to sprzyjać cięższym formom zapalenia przyzębia u osób z cukrzycą ty− pu 1 [17, 20].
Również badania Buluta et al. [21] potwierdza− ją większe stężenia IL−1β w płynie kieszonki przy− zębnej u pacjentów z typem 2 cukrzycy i periodon− titis niż u badanych, u których stwierdza się tylko zapalenie przyzębia. Doświadczenie przeprowa− dzone przez Chacona et al. [22] wykazało, że mo− nocyty wyizolowane od pacjentów z 2 typem cu− krzycy i stymulowane endotoksynami bakteryjnymi charakteryzują się nadmierną ekspresją TNF−α i IL−6 w zestawieniu ze stężeniami otrzymanymi po przeprowadzeniu tej samej próby u osób niemają− cych cukrzycy. Nie odnotowano natomiast różnic między obiema grupami podczas stymulacji mono− cytów dużym stężeniem glukozy [22]. Odnotowa− nie wzrostu TNF−α nie tylko w płynie szczeliny dziąsłowej, ale również we krwi chorych na cukrzy− cę wskazuje na miejscową i ogólnoustrojową nadreaktywność tych komórek [23].
Lipopolisacharydy bakteryjne (LPS), pocho− dzące z otoczki baterii Gram−ujemnych znajdują− cych się w biofilmie bakteryjnym, pobudzają me− chanizmy obronne zarówno osób niechorujących na cukrzycę, jak i chorujących. U osób z cukrzycą wzmożona odpowiedź zapalna na LPS bakteryjne może jednak doprowadzić do znacznie większych szkód w przyzębiu w odpowiedzi na taką samą ilość płytki bakteryjnej aniżeli u osób bez cu− krzycy.
Gustke et al. [15] wychodząc z założenia, że antygeny HLA−DR są związane zarówno z cu− krzycą typu 1, jak i zapaleniem przyzębia, badali związek między HLA−DR3, DR4, DR53 a upośle− dzoną chemotaksją neutrofili w DM typu 1. Wynik badania wskazuje na brak zależności między gena− mi związanymi z HLA−DR a obniżoną chemo− taksją neutrofilów występującą w przebiegu cu− krzycy.
W hiperglikemii wiele protein o długich łań− cuchach, w tym kolagen, podlega procesowi zaa− wansowanej (nieodwracalnej) glikacji, czego skut− kiem jest powstawanie końcowych produktów za− awansowanej glikacji (AGEs) [21]. Proces ten jest proporcjonalny do stężenia glukozy we krwi i dłu− gości utrzymywania się hiperglikemii [24].
Takeda et al. [cyt. wg 25] zwracają uwagę, że duże stężenie AGEs jest czynnikiem wpływają− cym na pogorszenie stanu przyzębia u pacjentów z 2 typem cukrzycy. Wysunięto propozycję ozna− czania stężenia AGEs w surowicy jako biomarke− ra świadczącego o negatywnych procesach toczą− cych się w przyzębiu.
Monocyty, makrofagi, a także komórki śród− błonka mają na swojej powierzchni receptory (RAGE) dla końcowych produktów zaawansowa− nej glikacji [26, 27]. Wiązanie AGEs, zwanych również glikotoksynami, z tymi receptorami wywołuje stres oksydacyjny, prowadzi do wzrostu przepuszczalności naczyń, a także wzmaga ekspre− sję cytokin prozapalnych [7, 18, 19, 26, 28–31].
Przyłączenie AGEs do receptorów – RAGE komórek śródbłonka wpływa na nadmierną eks− presję molekuł adhezyjnych, takich jak VCAM1 [7, 30, 31]. Wyżej wymieniona molekuła adhezyj− na sprzyja przywieraniu limfocytów, monocytów, eozynofili, bazofili do nabłonka naczyniowego.
Badanie laboratoryjne przeprowadzone przez Menga [32] wykazało znacznie większą ekspresję RAGE w tkance dziąsła pobranej od osób z cu− krzycą typu 2 i zapaleniem przyzębia w porówna− niu z pacjentami, u których stwierdza się jedynie periodontitis.
W badaniu Katza et al. nie znaleziono nato− miast statystycznej różnicy w występowaniu re− ceptora RAGE w zmienionym zapalnie nabłonku dziąsła w przewlekłym zapaleniu przyzębia osób
chorych na cukrzycę i bez cukrzycy. Wykazano jednak znaczny wzrost mRNA dla RAGE w bada− nym dziąśle osób z cukrzycą w porównaniu z gru− pą kontrolną. Wzrost mRNA dla RAGE może więc sugerować nadprodukcję tego białka [26].
Według badań Lalla et al. [33], zablokowanie wiązania AGEs z RAGE skutkuje zmniejszeniem stężenia prozapalnych cytokin (TNF−α, IL−6) i metaloproteinaz (MMP) w tkance dziąsła oraz ograniczeniem utraty kości wyrostka zębodołowe− go szczęki i części zębodołowej żuchwy. Sugeruje to, że AGEs współuczestniczą w patogenezie pe− riodontitis, a blokowanie tych produktów może zmniejszyć utratę tkanek przyzębia.
Osłabiona funkcja granulocytów obojętno− chłonnych (PMN) polegająca na ograniczaniu za− bijania wewnątrzkomórkowego, chemotaksji oraz adherencji jest tłumaczona defektem na poziomie komórkowym polegającym na dezorganizacji mi− krotubuli i mikrofilamentów lub redukcją recepto− rów błony komórkowej leukocytów [15].
Zmniejszona migracja neutrofilów z naczyń krwionośnych może także być powiązana z patolo− gicznym pogrubieniem ich błon podstawnych. Golub et al. [34] wykazali, że redukcja chemotaksji następuje stopniowo jako rezultat czasu trwania cukrzycy oraz okresów wzrostów hiperglikemii.
Badania na temat osłabionej funkcji neutrofi− lów w przebiegu cukrzycy nie są jednoznaczne. Frikrig et al. zaobserwowali brak różnic w chemo− taksji PMN między pacjentami chorymi na cu− krzycę a osobami zdrowymi, Viollier i Senn nato− miast wykazywali osłabienie wszystkich funkcji (chemotaksja, fagocytoza i bakteriobójczość) tych komórek [cyt. wg 35].
Hatanaka et al. [36] zwracają uwagę na wzrost wytwarzania IL−8, IL−1β i TNF−α przez neutrofile chorych na cukrzycę nawet bez stymulacji LPS, a w przypadku monocytów dopiero po ich stymulacji. Do negatywnych skutków hiperglikemii moż− na zaliczyć również te wynikające z glikacji kola− genu, który stanowi 60% objętości tkanki łącznej dziąsła, a także 90% organicznej matrycy kości. Kolagen bierze udział w procesie gojenia tkanek i jest najważniejszą skleroproteiną dziąsła [37]. Glikacja kolagenu typu I, znajdującego się w tkan− kach przyzębia, skutkuje wzrostem wiązań krzy− żowych z jednoczesnym zmniejszeniem jego roz− puszczalności i obrotu metabolicznego [18, 37, 38]. Nadmiar AGEs wpływa na spadek wydziela− nia kolagenu i glikozaminoglikanów przez fibro− blasty dziąsła [7, 31, 37, 38]. Potwierdzają to tak− że badania Mealeya, który wykazał, że w środowi− sku hiperglikemii następuje zaburzenie funkcji fibroblastów [cyt. wg 33].
Goova et al. [39] odnotowali związek między blokowaniem RAGE a wzrostem wytwarzania ko−
lagenu u myszy z cukrzycą. W późniejszym okre− sie odnotowano również spadek aktywności meta− loproteinazy substancji międzykomórkowej [39].
Badania przeprowadzone na szczurach wyka− zały zwiększoną resorpcję kości i zmniejszoną jej odnowę u szczurów z cukrzycą w porównaniu do szczurów bez cukrzycy [27]. Również u szczurów hiperglikemia powodowała wzrost aktywności ko− lagenazy i proteazy dziąsła niszczących tkankę łączną tej składowej przyzębia [35]. Badanie Sa− fkan−Seppala et al. [38] ukazuje, że źle kontrolowa− na cukrzyca typu 1 jest powiązana z dużą aktywno− ścią kolagenazy w płynie szczeliny dziąsłowej.
Kumar et al. [37] stwierdzili, że średnie stęże− nie MMP−9 było 3−krotnie, a MMP−8 2−krotnie wyższe u osób chorych na cukrzycę i przewlekłe zapalenie przyzębia (CP) w porównaniu z osobami zdrowymi z CP. Ponieważ metaloproteinazy (MMPs) są istotnymi mediatorami i wskaźnikami zapalnego niszczenia tkanek w przebiegu zapale− nia przyzębia [37, 38], a ich duże stężenie w tkan− kach przyzębia zaburza równowagę między wy− twarzaniem a degradacją kolagenu, doprowadza− jąc do utraty przyczepu łącznotkankowego, tkanki przyzębia osób z DM są słabsze i goją się z opóźnieniem [37].
Badanie nacieku komórkowego w wycinku dziąsła osób chorych na cukrzycę i CP wykazało dużą koncentrację komórek zapalnych i mniej ko− lagenu w porównaniu do dziąsła osób niechorują− cych na cukrzycę [40].
Liu et al. [41] obserwowali proces resorpcji i naprawy kości wywołany ligaturą jedwabną na− sączoną Porphyromonas gingivalis i umieszczoną wokół zęba trzonowego szczura. Grupę badaną stanowiły szczury z cukrzycą typu 2, a grupę kon− trolną – szczury zdrowe. Po usunięciu czynnika zapalnego osteoklasty grupy badanej wykazywały wydłużone działanie w odniesieniu do zwierząt grupy kontrolnej, a naprawa kości następowała szybciej u szczurów zdrowych. Następstwem tego grupa szczurów z cukrzycą była zdolna jedynie do syntezy wystarczającej ilości kości do wypełnienia lakun poresorpcyjnych, podczas gdy zdrowe szczury odkładały dodatkową kość ponad lakuna− mi. W doświadczeniu zaobserwowano również znaczne zwiększenie apoptozy komórek kości i fi− broblastów dziąsła w obu grupach, po usunięciu li− gatury liczba komórek apoptycznych była jednak wciąż duża u zwierząt w grupie badanej w przeci− wieństwie do zwierząt z grupy kontrolnej [41]. Wzmożenie apoptozy fibroblastów i osteoblastów podczas infekcji Porphyromonas gingivalis odno− towali również He et al. [42]. Również Graves et al. [35] opisali znacznie wyższą apoptozę ko− mórek kości osób chorych na cukrzycę. Stwierdzi− li oni także, że grupa osób z cukrzycą miała mniej−
szą ilość nowo uformowanej kości wyrostka zębo− dołowego niż grupa osób bez cukrzycy, co tłuma− czono nasileniem apoptozy indukowanej akumu− lacją końcowych produktów zaawansowanej gli− kacji.
Już w 1970 r. Hove et al. zaobserwowali pęk− nięcia w obrębie błony podstawnej, obecność włókien kolagenowych i obrzęk śródbłonka u osób cierpiących na cukrzycę [cyt. wg 43]. Niedotlenie− nie tkanek, kumulacja produktów przemiany ma− terii i spadek chemotaksji mogą wynikać z wyżej opisanych zmian naczyniowych.
Glikacja kolagenu, w tym przypadku typu IV, powoduje pogrubienie błony podstawnej małych na− czyń [18]. Prawidłowa średnica naczyń wynosi 140– 270 nm, w cukrzycy zaś 300 nm, a nawet 800 nm [24]. Dodatkowo cytokiny wydzielane przez mo− nocyty, po przyłączeniu do nich AGEs, reagują z komórkami śródbłonka, zwiększając przepu− szczalność ścian naczyń włosowatych.
Inną patologią występującą w przebiegu cu− krzycy jest zmniejszenie wydzielania śliny. Spadek dotyczy zarówno ilości wydzielanej śliny spoczyn− kowej, jak i pobudzonej badanej podczas żucia ko− stki parafinowej. Gęstość i lepkość natomiast zwiększają się [44]. Skutkiem wyżej wymienio− nych zmian, jak również zwiększenia stężenia jo− nów wapnia w ślinie jest tłumaczone nasilone od− kładanie kamienia nazębnego [45]. Badanie prze− prowadzone na grupie Amerykanów hiszpańskiego pochodzenia chorych na cukrzycę wykazało więcej kamienia nad− i poddziąsłowego w porównaniu z osobami zdrowymi z tej grupy etnicznej [46].
W porównaniu z osobami zdrowymi ślina pa− cjentów chorych na cukrzycę zawiera większe stę− żenie potasu, białka całkowitego, amylazy i IgA. Badania Anil et al. [47] wykazały znamiennie większe stężenie IgA i IgG w ślinie osób z cukrzy− cą typu 2 i zapaleniem przyzębia w porównaniu z osobami z zapaleniem przyzębia, ale niechorują− cych na cukrzycę.
Obserwacje Kaczmarek i Mysiak−Dębskiej [45] wykazały większą aktywność mieloperoksydazy w ślinie dzieci chorych na cukrzycę w porównaniu z dziećmi zdrowymi, mimo braku różnic w higienie jamy ustnej. Aren et al. [44] natomiast odnotowali, że ślina dzieci z cukrzycą typu 1 jest bogatsza w pe− roksydazę, glukozę, magnez i wapń, podczas gdy jej pH i zdolności buforowe są mniejsze. U dzieci
tych akumulacja płytki nazębnej była większa, w porównaniu z dziećmi zdrowymi, co może wyni− kać z nadmiaru glukozy dostającej się do jamy ust− nej przez ślinę i płyn szczeliny dziąsłowej i powsta− wania biofilmu bogatego w glukozę, który wzmaga tworzenie się płytki bakteryjnej. Wyniki tych obser− wacji wskazują na statystycznie znamienny zwią− zek między aktywnością peroksydazy ślinowej, do− datnio korelującej ze stężeniem glukozy a głęboko− ścią kieszonek przyzębnych.
Zmiany biochemiczne i wzrastające stężenia glukozy w płynie kieszonki przyzębnej są rozpa− trywane jako dobre warunki dla rozwoju beztleno− wych bakterii Gram−ujemnych [22, 48]. Sugero− wano charakterystycznie zmienioną florę bakteryj− ną jamy ustnej u osób chorych na cukrzycę. U osób tych stwierdzono obecność bakterii Cap− nocytophaga sp., Agregatibacter actinomycetem− comitans, Bacteroides sp. i Fusobacterium sp. Po− nieważ te same bakterie występują również u osób z periodontitis [14], wyjaśnienie mechanizmu za− palnego może tkwić we wtórnym zaburzeniu czynności neutrofilów wywołanym leukotoksyna− mi bakteryjnymi [5].
Zwraca się uwagę również na dwukierunkowy model oddziaływania między cukrzycą a choroba− mi przyzębia [23, 49, 50]. Wysunięto hipotezę, że biofilm bakteryjny i jego produkty umiejscowione na powierzchni zębowo−dziąsłowej u osób z zapa− leniem przyzębia (8–20 cm2powierzchni zapalnej)
jest odpowiedzialny za uwalnianie cytokin, które niekorzystnie oddziałują na tkanki odległe w sto− sunku do przyzębia.
Ostre procesy zapalne w przyzębiu powodują takie zmiany metaboliczne, które potencjalnie pro− wadzą do zaburzeń stężenia glukozy we krwi u osób chorych na cukrzycę. W badaniach na zwierzętach wykazano, że zapalenie zmniejsza wychwyt glukozy za pośrednictwem insuliny w mięśniach szkieletowych szczurów, gdyż endo− toksyny i mediatory zapalne ograniczają działanie insuliny [3].
Wczesne rozpoznanie cukrzycy i dobra kon− trola stężenia glukozy we krwi są istotnymi czyn− nikami wpływającymi na przebieg choroby przy− zębia u osób chorych na DM [38]. Nie można za− tem oczekiwać pomyślnych wyników leczenia zapaleń przyzębia i cukrzycy bez współpracy pe− riodontologa i diabetologa.
Piśmiennictwo
[1] ALPAGOTT., LUNDERGANW., BELLC., CHAMBERSD.W.: Crevicular fluid elastase levels in relation to periodonti−
tis and metabolic control of diabetes. J. Periodontal Res. 2001, 36, 169–174.
[2] CAMPUSG., SALEMA., UZZAUS., BALDONIE., TONOLOG.: Diabetes and periodontal disease.: A case−control stu−
dy. J. Periodontol. 2005, 76, 418–425.
[3] DÖRFERC.: Oral inflammation and systemic health.: is the association only artefact? Int. J. Dent. Hyg. 2006, 4,
26–33.
[4] FIRATLIE., YILMAZO., ONANU.: The relationship between clinical attachment loss and the duration of insulin−de−
pendent diabetes mellitus (IDDM) in children and adolescents. J. Clin. Periodontol. 1996, 362–366.
[5] KURNATOWSKAA.J., BIENIEKE.: Zmiany w jamie ustnej u chorych na cukrzycę insulinozależną. Dent. Med. Probl.
2004, 41, 113–118.
[6] PROMSUDTHIA., PIMAPANSRIS., DEEROCHANAWONGC., KANCHANAVASITAW.: The effect of periodontal therapy on
uncontrolled type 2 diabetes mellitus in older subjects. Oral Dis. 2005, 11, 293–298.
[7] TAKEDAM., OJIMAM., INABAH., KOGOM., SHIZUKUISHIS., NOMURAM., AMANOA.: Relationship of serum ad−
vanced glycation end products with deterioration of periodontitis in type 2 diabetes patients. J. Periodontol. 2006, 77, 15–20.
[8] PAPROTNA−CNOTAA., POSTEK−STEFAŃSKAL.: Stan zdrowia jamy ustnej chorych na cukrzycę. Przegląd piśmiennic− twa. Magazyn Stomatol. 2005, 15, 29–31.
[9] SAITOT., MURAKAMIM., SHIMAZAKIY., OOBAYASHIK., MATSUMOTOS., KOGAT.: Association between alveolar bone loss and elevated serum C−reactive protein in Japanese men. J. Periodontol. 2003, 74, 1741–1746.
[10] THORSTENSSONH., KUYLENSTIERNAJ., HUGOSONA.: Medical status and complications in relation to periodontal disease experience in insulin−dependent diabetics. J. Clin. Periodontol. 1996, 23, 194–202.
[11] YAMAZAKIK., HONDAT., ODAT., UEKI−MARUYAMAK., NAKAJIMAT., YOSHIEH., SEYMOURG.J.: Effect of perio− dontal treatment on the C−reactive protein and proinflammatory cytokine levels in Japanese periodontitis patients. J. Periodontal. Res. 2005, 40, 53–58.
[12] LÖEH.: Periodontal disease. The sixth complication of diabetes mellitus. Diabetes Care 1993, 16, 329–334.
[13] GUNERIP., UNLUF., YESLIBEKB., BAYRAKTARF., KOKULUDAGA., HEKIMGILM., BOYACIOGLUH.: Vascular endo− thelial growth factor in gingival tissues and crevicular fluids of diabetic and healthy periodontal patients. J. Perio− dontol. 2004, 75, 91–97.
[14] MAHABADI J., MEYLE J.: Cukrzyca a zapalenie przyzębia. Quintessence Periodontologia – Implanty 2006, 3,
179–188.
[15] GUSTKEC.J., STEINSH., HARTT.C., HOFFMANW.H., HANESP.J., RUSSELLC.M., SCHUSTERG.S., WATSON S.C.:
HLA−DR alleles are associated with IDDM, but not with impaired neutrophil chemotaxis in IDDM. J. Dent. Res. 1998, 77, 1497–1503.
[16] IACOPINOA.M.: Periodontitis and diabetes interrelationships: role of inflammation. Ann. Periodontol. 2001, 6, 125–137.
[17] SALVIG.E., YALDAB., COLLINSJ.G., JONESB.H., SMITHF.W., ARNOLDR.R., OFFENBACHERS.: Inflammatory me− diator response as a potential risk marker for periodontal diseases in insulin−dependent diabetes mellitus patients. J. Periodontol. 1997, 68, 127–135.
[18] STEWARTJ.E., WAGERK.A., FRIEDLANDERA.H., ZADEHH.H.: The effect of periodontal treatment on glycemic con−
trol in patients with type 2 diabetes mellitus. J. Clin. Periodontol. 2001, 28, 306–310.
[19] DINGYONG.: Activation of RAGE induces elevated O2−generation by mononuclear phagocytes in diabetes. J. Leu−
koc. Biol. 2007, 81, 520–527.
[20] SALVIG.E., BECKJ.D., OFFENBACHERS.: PGE2, IL−1 beta., and TNF−alpha responses in diabetics as modifiers of
periodontal disease expression. Ann. Periodontol. 1998, 3, 40–50.
[21] BULUTS., DEVELIOGLUH., TANERI.L., BERKERE.: Interleukin−1 beta levels in gingival crevicular fluid in type 2
diabetes mellitus and adult periodontitis. J. Oral Sci. 2001, 43, 171–177.
[22] CHACONM.R., VANDRELLJ., MIRANDAM., CAPERUELO−MALLAFREV., MEGIAA., GUTIERRREZC., FERNANDEZ−REAL
J.M., RICHARTC., GARRCIA−ESPANAA.: Different TNFalpha expression elicited by glucose in monocytes from ty− pe 2 diabetes mellitus patients. Atherosclerosis 2007, 194, 18–25.
[23] MEALEYB.L.: Periodontal disease and diabetes.: A two−way street. J. Am. Dent. Assoc. 2006, 137, 26–31. [24] BANACH J., CZURYSZKIEWICZ−CYRANA J.: Zmiany histopatologiczne tkanek przyzębia w przebiegu cukrzycy
– przegląd piśmiennictwa. Czas Stomat. 2003, 56, 179–183.
[25] TERVONENT., OLIVERRC.: Long−term control of diabetes mellitus and periodontitis. J. Clin. Periodontol. 1993,
20, 431–435.
[26] KATZJ., BHATTACHARYYAI., FARKHONDEH−KISHF., PEREZF.M., CAUDLER.M., HEFTM.W.: Expression of the re−
ceptor of advanced glycation end products in gingival tissues of type 2 diabetes patients with chronic periodontal disease: a study utilizing immunohistochemistry and RT−PCR. J. Clin. Periodontol. 2005, 3, 40–44.
[27] LALLAE., LAMSTERI.B., STERND.M., SCHMIDTA.M.: Receptor for advanced glycation end products, inflamma− tion, and accelerated periodontal disease in diabetes: mechanisms and insights into therapeutic modalities. Ann. Periodontol. 2001, 6, 113–118.
[28] BOULANGER E., WAUTIER J.L., DEQUIEDT P., SCHMIDTA.M.: Glycation, glycoxidation and diabetes mellitus.
[29] ENGEBRETSONS.P., HEY−HADAVIJ., EHRHARDTF.J., HSUD., CELENTIR.S., GRBICJ.T., LAMSTERI.B.: Gingival cre−
vicular fluid levels of interleukin−1beta and glycemic control in patients with chronic periodontitis and type 2 dia− betes. J. Periodontol. 2004, 75, 1203–1208.
[30] LAMSTERI.B., LALLAE.: Periodontal disease and Diabetes Mellitus. Discussion, conclusions and recommenda− tionts. Ann. Periodontol. 2001, 8, 146–149.
[31] SOLSKONEW.A., KLINGERA.: The relationship between periodontal diseases and diabetes.: an overview. Ann. Pe− riodontol. 2001, 6, 91–98.
[32] MENGHX.: Association between periodontitis and diabetes mellitus. Beijing Da Xue Xue Bao. 2007, 18, 39, 18–20. [33] LALLAE., LAMSTERI.B., FEITM., HUANGL., SPESSOTA., QUW., KISLINGERT., LUY., STERND.M., SCHMIDT
A.M.: Blockade of RAGE suppresses periodontitis−associated bone loss in diabetic mice. J. Clin. Invest. 2000, 105, 1117–1124.
[34] GOLUBL.M., NICOLLG.A., IACONOV.J., RAMAMURTHYN.S.: In vivo crevicular leukocyte response to a chemotac− tic challenge.: inhibition by experimental diabetes. Infect. Immun. 1982, 37, 1013–1020.
[35] GRAVESD.T., LIUR., ALIKHANIM., AL−MASHATH., TRACKMANP.C.: Diabetes−enhanced inflammation and apop− tosis – impact on periodontal pathology. J. Dent. Res. 2006, 85, 15–21.
[36] HATANAKAE., MONTEAGUDOP.T., MARROCOSM.S., CAMPAA.: Neutrophils and monocytes as potentially impor− tant sources of proinflammatory cytokines in diabetes. Clin. Exp. Immunol. 2006, 146, 443–447.
[37] KUMARM.S., VAMSIG., SRIPRIYAR., SEHGALP.K.: Expression of matrix metalloproteinases (MMP−8 and −9) in chronic periodontitis patients with and without diabetes mellitus. J. Periodontol. 2006, 77, 1803–1808.
[38] SAFKAN−SEPPALAB., SORSAT., TERVAHARTIALAT., BEKLENA., KONTTINENY.T.: Collagenases in gingival crevicu− lar fluid in type 1 diabetes mellitus. J. Periodontol. 2006, 77, 189–194.
[39] GOOVAM.T., LIJ., KISLINGERT., QUW., LUY., BUCCIARELLIL.G. et al.: Blockade of receptor for advanced gly− cation end−products restores effective wound healing in diabetic mice. Am. J. Pathol. 2001, 159, 513–525. [40] NISHIMURAF., TERRANOVAV., FOOH., KURIHARAM., KURIHARAH., MURAYAMAY.: Glucose−mediated alteration
of cellular function in human periodontal ligament cells. J. Dent. Res. 1996, 75, 1664–1671.
[41] LIUR., BALH.S., DESTAT., KROTHAPALLIN., ALYASSIM., LUANQ., GRAVESD.T.: Diabetes enhances periodontal bone loss through enhanced resorption and diminished bone formation. J. Dent. Res. 2006, 85, 510–514. [42] HEH., LIUR., DESTAT., LEONEC., GERSTENFELDL., GRAVESD.: Diabetes causes decreased osteoclastogenesis,
reduced bone formation, and enhanced apoptosis of osteoblastic cells in bacteria stimulated bone loss. Endocrino− logy 2004, 145, 447–452.
[43] GRAVESD.T., AL−MASHATH., LIUR.: Dowody na to, że cukrzyca powoduje zaostrzenie chorób przyzębia i mo−
dyfikację odpowiedzi organizmu na drobnoustroje chorobotwórcze w jamie ustnej zwierząt. Comp. Contin. Edu− cat. Dent. 2004, 40–48.
[44] ARENG., SEPETE., OZDEMIRD., DINCCAGN., GUVENERB., FIRATLIE.: Periodontal health., salivary status., and metabolic control in children with type 1 diabetes mellitus. J. Periodontol. 2003, 74, 1789–1795.
[45] KACZMAREKU., MYSIAK−DĘBSKAM.: Aktywność mieloperoksydazy w ślinie oraz stan przyzębia i higieny jamy ustnej u dzieci chorych na cukrzycę. Czas Stomat. 2004, 57, 99–105.
[46] NOVAKM.J., POTTERR.M., BLODGETJ., EBERSOLEJ.L.: Periodontal disease in Hispanic Americans with type 2 diabetes. J. Periodontol. 2008, 79, 629–636.
[47] ANILS., REMANIP., BEENAVT., NAIRRG., VIJAYAKUMART.: Immunoglobulins in the saliva of diabetic patients with periodontitis. Ann. Dent. 1995, 54, 30–33.
[48] FARIA−ALMEIDAR., NAVARROA., BASCONESA.: Clinical and metabolic changes after conventional treatment of ty− pe 2 diabetic patients with chronic periodontitis. J. Periodontol. 2006, 77, 591–598.
[49] GROSSIS.G., GENCOR.J.: Periodontal disease and diabetes mellitus.: a two−way relationship. Ann. Periodontol. 1998, 3, 51–61.
[50] MEALEYB.L., RETHMANM.P.: Periodontal disease and diabetes mellitus. Bidirectional relationship. Dent. Today 2003, 22, 107–113.
Adres do korespondencji:
Magdalena Melkowska
Zakład Periodontologii Katedry Stomatologii Zachowawczej i Periodontologii PAM al. Powstańców Wlkp. 72, blok B
70−111 Szczecin tel.: 091 466 17 44
Praca wpłynęła do Redakcji: 21.01.2009 r. Po recenzji: 4.03.2009 r.
Zaakceptowano do druku: 4.03.2009 r.
Received: 21.01.2009 Revised: 4.03.2009 Accepted: 4.03.2009
