S tu d ia z N a u k S p o łecz n y ch z. 11
W ło d z im ie rz K a rw o w s k i W S P w B y d g o s z c z y
POSTAWY PATRIOTYCZNO-OBRONNE I ICH REALIZACJA
W PROGRAMIE SZKOŁY PODSTAWOWEJ
Je d n y m z p o d s ta w o w y c h pojęć p sy ch o lo g ii sp ołecznej i socjologii je st p o sta w a . T erm in ten u ż y w a n y je st w ró ż n y c h zn aczen iac h .
J. R e y k o w sk i u to ż s a m ia p o s ta w y ze sta ły m sto s u n k ie m d o o to czen ia. S to su n e k ó w z a c h o d z i w ted y , g d y d o ty c z y k las p rz e d m io tó w , instytucji, idei, w a rto ści .
L u d z k ie p o s ta w y m o ż n a ro z p a try w a ć jako s tru k tu rę e le m e n tó w p o d m io to w y c h i p rz e d m io to w y c h . P rz e d m io te m p o s ta w m o że b yć to, co istnieje o b ie k ty w n ie lub n ie o b ie k ty w n ie d la lu d z i, co m a dla nich z a sa d n ic z e z n a c z en ie w za sp o k o je n iu ich e le m e n ta rn y c h p o trz e b , a p r z e z to n a b ra ło o k re ślo n eg o z n a czen ia i w arto ści. P rz e d m io te m m o ż e być s to s u n e k d o in n y c h osób, g ru p sp o łe c z n y c h . C echy tych p o sta w m o g ą w y w o ła ć u czu cia d o d a tn ie lu b u jem n e. P rz e d m io te m p o s ta w jest ró w n ie ż fakt, że c z ło w ie k z w ią z a n y je st z o ta cza jącą g o rzec zy w isto ścią. E le m e n ty tej rz e c z y w isto ści w za je m n ie się d e te rm in u ją 2.
O g ó ln ie ujm ując, p o s ta w a m i n a z y w a m y sp o so b y za c h o w a n ia się w o b ec p rz e d m io tó w , o só b i sytuacji.
P o s ta w a je st o rg a n iz a c ją trz e c h k o m p o n e n tó w : p o z n a w c z e g o , u c z u c io w o - m o ty w a c y jn e g o i z a c h o w a w c z e g o 3.
K lasyfikacji p o s ta w m o ż n a d o k o n a ć w ró ż n y c h p ła sz c z y z n ac h . Z e w z g lę d u na z ło ż o n o ść p o s ta w y d z ie lim y na p e łn e, k tó re z a w ie ra ją w sz y stk ie trzy k o m p o n e n ty , i n ie p e łn e - w k tó ry c h b ra k jest je d n e g o z k o m p o n e n tó w . P o sta w y m o g ą by ć o g ó ln e i
je d n o stk o w e , n e g a ty w n e i p o z y ty w n e , słab e i silne, trw a łe i m ało trw ałe, a k ty w n e i biern e, id e o w e , sp o łe c z n e , in te rp e rso n a ln e , in te ra p e rso n a ln e . P o n a d to m o g ą być ró w n ie ż sp e cy fic zn e i z g e n e ra liz o w a n e 4. P o sta w y sp e cy ficzn e o d n o s z ą się d o k o n kretn y c h , ty p o w y c h sytuacji. N a to m ia s t p o s ta w y z g e n e ra liz o w a n e z w ią z a n e s ą z sy tu a c ja m i o g ó ln y m i, k tó re z a w ie ra ją tę s a m ą w a rto ść. P o s ta w ą z g e n e ra liz o w a n ą jest m .in . p o sta w a p a trio ty c z n a . U sz c z e g ó ło w ie n iem p o s ta w y p a trio ty c z n e j je st p o sta w a p a trio ty c z n o -o b ro n n a .
P o sta w a p a trio ty c z n a nie je st tylko p o s ta w ą e m o c jo n aln y ch d o z n a ń z w ią z a n y c h ze sto su n k ie m d o sw e g o n a ro d u . W y raża się o na w k o n k re tn y m z a c h o w a n iu się czło w iek a, w jeg o s to s u n k u d o s p r a w i p o trz e b n a ro d u . Z a w ie ra e le m e n ty in te le k tu alne, obejm uje tak ie w a rto śc i ja k d o b ro n a ro d u , w o ln o ść, s u w e re n n o ść , s p ra w ie d li w o ść sp o łeczn ą.
W sp ó łczesn a p o s ta w a p a trio ty c z n a to p o s ta w a o b y w a te lsk a , u jaw n iająca się w ak ty w n ej i rzeteln ej d z ia ła ln o śc i n a rzecz n a ro d u i p a ń stw a . K o n k re ty z u je się ró żn ie w ró ż n y c h sy tu a c ja c h ży cio w y ch , inaczej w o kresie p o k o ju , inaczej w czasie z a g ro ż e nia.
K sz ta łto w a n ie p o s ta w y p a trio ty c z n e j je st z a d a n ie m w sz y stk ic h o g n iw sy ste m u d y d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z e g o : ro d zin y , szkoły, ś ro d k ó w m a so w e g o p rz e k a z u , p ra c o w n ik ó w n a u k i, tw ó rc ó w k u ltu r y i z a ra z em jest p ro c e se m ciągłym i d łu g o trw a ły m . S zczeg ó ln a rola w k s z ta łto w a n iu p o s ta w y p a trio ty c z n o -o b ro n n ej p rz y p a d a szk o le. Szkoła b o w ie m d y sp o n u je tak im i w a lo ra m i, jak: m aso w o ść, p la n o w o ść i sy ste m a ty c z n o ść .
W p la n ie w y c h o w a w c z y m sz k o ły n ie z b ę d n y m staje się w łaściw e z a p ro g ra m o w a n ie p ro b le m a ty k i p a trio ty c z n e j o ra z u w z g lę d n ie n ie jej w d z ia ła n iu w sz y stk ic h n au cz y cieli. Tak s k o n s tru o w a n y p ro g ra m g w a ra n tu je integrację p o c z y n a ń p ro c e su n a u c z a n ia i w y c h o w a n ia . W pro ce sie ty m n a stę p u je s to p n io w a n ie tru d n o śc i w z a k re sie m a te ria łu p o z n a w c z e g o w m ia rę d o jrz e w a n ia u m y sło w e g o dzieci i m ło d zieży .
M e to d a m i w y c h o w a n ia 5 w p ły w a ją c y m i n a rozw ój p o s ta w p a trio ty c z n o -o b ro n n ych, in te le k t d z ie c k a , jeg o u c z u cia i w olę, są:
- m e to d y in fo rm acy jn e, - m e to d y in te rio ry zu jące, - m e to d y reg u lu jące p o staw y .
M e to d y in fo rm a cy jn e b ę d ą efe k ty w n e , g d y inform acje o o jczy źn ie b ę d ą p rz e k a z y w a n e jasn o , d o stę p n ie , nie b ę d ą n ie p ra w d z iw e . Stosując te m e to d y n au c z y c iel nie p o w in ie n tylko d o sta rc z a ć w ie d z y o ojczyźnie, ale p o w in ie n w z b u d z a ć p e w n e s ta n y em o c jo n aln e (u czu cie m iło ści d o ojczyzny).
M e to d y in te rio ry z u ją ce m a ją d u ż y w p ły w n a w y w o ły w a n ie u c z u ć p a trio ty c z n ych, p o n ie w a ż p o p rz e z e m o c jo n a ln ą ak cep tację o trz y m a n y c h in fo rm acji o o jczy źn ie
d o p ro w a d z a ją d o p sy c h ic z n e g o u to ż sa m ia n ia się u c zn ia z ojczyzną,
M e to d y re g u lu ją c e s ą m e to d a m i, p r z y p o m o c y k tó ry c h k o ry g u je się d z ia ła n ie i z a c h o w a n ie się d z ieci w ró ż n o ro d n y c h sy tu ac jach o ra z w z m a c n ia ją ich p o z y ty w n e d z ia ła n ie .
P rz y to c z o n e z a ło ż e n ia k s z ta łto w a n ia p o s ta w p a trio ty c z n o -o b ro n n y c h z n a la z ły o d z w ie rc ie d le n ie w o p ra c o w a n y c h p rz e z re so rt o św ia ty p ro g ra m a c h n a u c z a n ia szk ó ł p o d s ta w o w y c h .
P ie rw sz y m , je d n o lity m te k ste m Programu nauczania w szkołach podstawowych, o k re ślający m k s z ta łto w a n ie p o s ta w p a trio ty c z n o -o b ro n n y c h , b y ł p ro g ra m w p ro w a d z o n y Z a rz ą d z e n ie m M in istra O św iaty z 10 k w ie tn ia 1959 ro k u . Z o b o w ią z y w a ł n au czy cieli d o rozw ijania tak ich u czu ć p a trio ty c z n y c h , jak: u m iło w a n ie stro n ro d z in nych, z a in te re so w a n ie k rajem , z a in te re so w a n ie p r a c ą lu d z i. Z a g a d n ie n ia te re a lizo w a n e b y ły w klasach I-IV. N a to m ia s t p ro g ra m y klas V-VII s ta n o w iły p o g łęb ien ie p ro c e su w y c h o w a n ia p a trio ty c z n e g o z a p o c z ą tk o w a n e g o w k lasach niższy ch . R eali zacja teg o p ro g ra m u o p a rta była o p rz e d m io t h isto rii. O b o k treści p a trio ty c z n y c h p ro g ra m z a w ie ra ł ró w n ie ż z a g a d n ie n ia o b ro n n e . Szkoły p rz y g o to w y w a ły u c z n ió w d o re a g o w a n ia na ró ż n e s y g n a ły a la rm o w e , szczeg ó ln ie na w y p a d e k p o ż a ru .
R eform a o św ia ty w ro k u sz k o ln y m 1 9 6 3 /6 4 w p ro w a d z iła o śm io k la so w ą szk o łę p o d s ta w o w ą (Z a rz ą d z e n ie M in istra O św iaty z 15 lipca 1963 roku). N o w y p ro g ra m d y d a k ty c z n o -o ś w ia to w y nie w n ió sł isto tn iejszy ch z m ia n w w y c h o w a n iu p a trio ty c z n o -o b ro n n y m d zieci i m ło d zieży . P o s ta w y p a trio ty c z n e k s z ta łto w a n o w ra m a c h p rz e d m io tó w : ję z y k p o lsk i, h isto ria i g e o g rafia . N o w o śc ią by ło w p ro w a d z e n ie p rz e d m io tu " W y c h o w a n ie o b y w a te lsk ie ", k tó re g o te m a ty k a d o ty c z y ła w ie d z y o w o jsk u .
Z a p o c z ą tk o w a n a n a p rz e ło m ie 1969 / 70 ro k u kolejna re fo rm a o św ia to w a w n io s ła d o p ro g ra m u sz k o ły p o d sta w o w e j p rz e d m io t "P rzy sp o s o b ien ie o b ro n n e " , re alizo w a n e p rz e z je d n o p ó łro c z e w k lasa ch VII i VIII. C elem n a u c z a n ia tego p rz e d m io tu b y ło p rz y sp o so b ie n ie m ło d z ie ż y d o p o w sz e c h n e j sam o o b ro n y , k sz ta łto w a n ie u m ie jętn o ści u d z ie la n ia p ie rw sz e j p o m o c y i z a p o z n a n ie z o g ó ln y m i z a d a n ia m i o b ro n y cyw ilnej. P o n a d to p ro g ra m " P rz y sp o s o b ie n ia o b ro n n e g o " m iał k sz ta łto w a ć i p o g łę biać p o s ta w y p a trio ty c z n o -o b ro n n e .
P ro g ra m te n w ro k u sz k o ln y m 1980/81 z o sta ł nieco z m o d y fik o w a n y . W y k re ślo n o te m a ty ściśle w o jsk o w e o ra z m u sz trę .
K olejne z m ia n y w realizacji p rz y sp o so b ie n ia o b ro n n e g o n a s tą p iły w ro k u sz k o l n y m 1 9 8 9 /9 0 . Z re d u k o w a n o liczbę g o d z in (z jednej d o p ó ł g o d z in y ty g o d n io w o ), te m a ty k a p rz e d m io tu z o sta ła z a w ę ż o n a lu b p rz e n ie sio n a na g o d z in y w y c h o w a w c z e b ą d ź zajęcia p o zalek cy jn e.
N ie o zn a c z a to, że z a n ie c h a n o k sz ta łto w a n ia p o s ta w p a trio ty c z n y c h .
P o d o b n ie w o k re sa c h p o p rz e d n ic h , w pro ces w y c h o w a n ia p a trio ty c z n e g o z a a n g a ż o w a n i byli p rz e d e w sz y stk im n a u czy ciele p rz e d m io tó w h u m a n isty c z n y c h .
W z w ią z k u ze z m ia n a m i sp o łe c z n y m i, a szczeg ó ln ie tr u d n ą sy tu a c ją e k o n o m i c z n ą re so rtu ośw iaty, p o s ta n o w io n o p r z e d m io t " P rz y sp o s o b ie n ie o b ro n n e " z lik w id o w a ć (p ism o M in iste rstw a E dukacji N a ro d o w e j z 13 w rz e śn ia 1990 r. - L. D O 3 1 0 /9 1 ). W jego m iejsce p o z o s ta w io n o je d y n ie 7 w y b ra n y c h tem ató w , re a liz o w a n y c h w tre ściach in n y c h p rz e d m io tó w o ra z w ra m a c h g o d z in w y c h o w a w c z y ch . I tak:
a) w ra m a c h g o d z in w y c h o w a w c z y c h
w k lasie IV - te m a t " P o s tę p o w a n ie w p rz y p a d k u zetk n ięcia się z to k sy c zn y m i śro d k a m i p rz e m y sło w y m i. N ie w y p a ły i n ie w y b u c h y ",
w klasie V - te m a t "P o stę p o w a n ie w szk o le p o d c z a s o g ła sz a n ia a la rm u p rz e c iw p o ż a ro w e g o i in n y c h sy g n a łó w a la rm o w y c h p o w sz e c h n e g o o strz e g a n ia " , w klasie VI - te m a t " Z a s a d y u d z ie la n ia p ierw szej p o m o cy p rz e d le k a rsk ie j" , w klasie VII - te m a t "O b ro n a cy w iln a i jej o g ó ln e z a d a n ia w o c h ro n ie lu d z k o śc i"; b) w ra m a c h zajęć z ch em ii
w klasie VII i VIII - te m a t "G a sz e n ie z a rz e w i o g n ia ", c) w ra m a c h biologii
w k lasie VII - te m a t "O g ó ln a c h a ra k te ry s ty k a re g io n a ln y c h z a g ro ż e ń ek o lo g icz n y c h ",
d) w ra m a c h fizyki
w k lasie VIII - te m a t "S zk o d liw o ść p ro m ie n io w a n ia ją d ro w e g o i o ch ro n a p rz e d ty m p ro m ie n io w a n ie m " .
N a s tę p n y ro k s z k o ln y p rz y n ió s ł lik w id ację w szk o ła ch p o d s ta w o w y c h g o d z in w y c h o w a w c z y c h . W z w ią z k u z ty m p o z o s ta w io n o je d y n ie tem a ty d o ty c z ą c e o c h ro n y p rz e c iw p o ż a ro w e j, p ro b le m a ty k i ek ologicznej o ra z sz k o d liw o ści p ro m ie n io w a n ia ją d ro w e g o . J e d n a k ze w z g lę d u n a o b sz e rn o ść treści p ro g ra m o w y c h , n au czy ciele realizu jący te z a g a d n ie n ia w ra m a c h in n y c h p rz e d m io tó w , p rz e z n a c z a ją na nie m in i m a ln ą ilość cz asu lu b p ro b le m a ty k i tej nie o m a w ia ją w cale. W zaistn iałej sy tu acji p o s ta w y p a trio ty c z n e k sz ta łto w a ć b ę d ą n a u c zy ciele p rz e d m io tó w h u m a n isty c z n y c h .
W ro k u sz k o ln y m 1 9 9 3 /9 4 p rz y w ró c o n o g o d z in y w y c h o w a w c z e. W y k o rz y sta nie tych g o d z in n a z a p o z n a n ie z p ro b le m a ty k ą o b ro n n ą leży w g estii szkoły.
Z a c h o d z ą ce p rz e m ia n y w ży ciu sp o łe c z n y m p a ń s tw a oraz, d o św ia d c z e n ia m i n io n y c h lat o k reśla ją n o w e p o trz e b y i m o żliw o ści k s z ta łto w a n ia p o sta w p a trio ty c z n o -o b ro n n y c h .
P o sta w y p a trio ty c z n o -o b ro n n e , m im o zm ieniającej się id eo lo g ii p a ń s tw a , z a w sz e b ę d ą n ie z m ie n n e . Z w ią z a n e s ą on e b o w ie m ze sto su n k ie m d o sw o jeg o n a ro d u , p a ń stw a .
Szkoła nie p o w in n a o g ra n ic z a ć się ty lk o d o re alizo w an ia " o d g ó rn y c h " zaleceń, ale p o w in n a u w z g lę d n ia ć ró w n ie ż p o trz e b y i o cz ek iw an ia śro d o w isk a lo k aln eg o (m iasta, g m iny, o sied la, w si).
Szkoła m u si b yć z a w sz e w io d ą c ą in sty tu c ją w k sz ta łto w a n iu p o s ta w p a trio ty cz n o -o b ro n n y c h .
PR ZY PISY
1 J . Reykowski: O sobow ości j ak o c e n tra ln y sy s te m regulacji i in teg racji czynności. W: P sy ch o logia (red. T. T om aszew ski) PWN W arszaw a 1977 s. 7 6 2 -7 6 3
2 R. Parzęckl: P sychologiczne a s p e k ty k sz ta łto w a n ia p o staw w y chow ania patriotycznego. T o ru ń 1982 s. 64
3 Tam że, s. 6 4 -6 9
4 M. P rzetaczn ik -G iero w sk a, G. M akielło-Jarża: Podstaw y psychologii ogólnej. WS1P W arszaw a 1989 s. 393
5 K. K otlowski: Rzecz o w ychow aniu p atrio ty czn y m p o d sta w ą k ształto w an ia p o staw pokolenia. T o ru ń 1982 s. 9 7 -1 6 3
W ło d z im ie rz K a rw o w s k i
PATRIOTIC AND D E FESIV E ATTITUDE AND ITS RE ALI Z A-
TION IN THE PRIMARY SCHOOL PROGRAME
SUM M ARY
T he term " p a trio t" : s h o u ld n o t be o n e m p ty w o rd b u t it sh o u ld ta lk a b o u t a h u m a n b e in g as th in k in g e d u c a te d a n d b e h a v in g in a p a trio tic way.
T he fo rm e d p a trio tic a ttitu d e u n ite s th e a tta c h e m e n t to m o th e rla n d , the feeling o f social b o u d s a n d d e v o tio n to n a tio n w ith resp ect fo ro th e rs n a tio n s a n d co n sid e ra - tio n o f th e ir s u w e re n c y law.
T he fo rm a tio n o f p a trio tic a ttitu d e th e ta sk o f all the d id a c tic -e d u ca tio n a l S y
stem s. T he g re a te s t role to fulfil has sch o o l b e c a u se a t school th ere is fo rm ed p erso - n a lity of c h ild e re n a n d y o u th .
