• Nie Znaleziono Wyników

Konwencjonalizacja języka współczesnej piosenki żołnierskiej

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Konwencjonalizacja języka współczesnej piosenki żołnierskiej"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

Krystyna Wrońska

Konwencjonalizacja języka

współczesnej piosenki żołnierskiej

Język Artystyczny 2, 171-184

(2)

Krystyna Wrońska

K on w en e jo u a i i za c ja ję z y к a

w s p ó łc z e s n e j p io s e n k i

ż o ł n ie r s k ie j

Przedmiotem analizy językowej są teksty piosenek wojskowych two­ rzonych dla celów propagandowo-wychowawczych.

Kryteria socjologiczne, a więc: szeroki zasięg społeczny, upowszech­ nianie za pomocą takich środków masowego przekazu, jak telewizja, ra­ dio, nagrania płytowe, pozwalają traktować piosenkę żołnierską jako element kultury masowej. Należy się zastanowić, czy struktura wewnę­ trzna piosenki, a szczególnie jej język, spełniają wymagania, jakie sta­ wia im masowy odbiorca. P rzy opisie językoznawczym starano się w y­ korzystać ustalenia badaczy kultury masowej dotyczące utworów lite­ rackich tego typu1.

Podstawą analizy były teksty współczesnych piosenek żołnierskich wykonywane w Kołobrzegu i drukowane w śpiewnikach kołobrzeskich oraz piosenki z imprez towarzyszących festiwalom, w mniejszym za­ kresie teksty drukowane w broszurach przeznaczonych dla orkiestr i ze­ społów wojskowych oraz śpiewniki poszczególnych rodzajów wojsk. W sumie zebrano około 500 piosenek, zwracając szczególną uwagę na teksty piosenek nagrodzonych i nagranych na płyty.

Ponieważ przy próbie opisu językowego tak wielowarstwowego zja­ wiska, jakim jest piosenka żołnierska, trudno nie wkraczać w dziedziny dotychczas nie opracowane (nie tylko pod względem językowym), jak przed- i powojenna piosenka liryczna, stosunek współczesnej twórczości piosenkarskiej na temat wojska do tradycji pieśni wojskowych, siłą rzeczy artykuł składa się z szeregu uwag nie porównywanych z szer­ szym tłem, a nasuwających się przy uważnej lekturze tekstów. Trzeba dodać, że zajmowanie się samym tekstem jest podejściem skrajnym, bo piosenka stanowi całość razem z melodią, która często zapewnia jej popularność niezależnie od wartości tekstu. Rzadko bywa odwrotnie,

1 Zob. zb ió r F o r m y lit e r a t u r y p o p u la rn e j, p od red. A . O k o p i e ń - S ł a w i ri­ s k i e j, W r o c ła w 1974, s. 34— 47, por. ta k że d y sk u sję w „ T w ó r c z o ś c i” 1975, n r 7 ora z in n e a r ty k u ły z n r 7.

(3)

gdyż utwór jest wtedy zaliczany do tzw. piosenek poetyckich, co wiąże się z ograniczeniem liczby odbiorców i mniejszą popularnością.

N ie zajmowano się, co należy podkreślić, językiem osobniczym auto­ rów — zakładając, że spełniają oni w tym rodzaju działalności lite­ rackiej określone wymagania społeczne oraz są ograniczeni wymaga­ niami gatunku, co powoduje dużą spoistość całego badanego materiału w zakresie treści i języka.

Tematem piosenek jest wojna, życie codzienne w wojsku, czasami walka o pokój. Bohaterem piosenki jest żołnierz, jego dziewczyna lub matka. Odbiorcą bywa nie tylko żołnierz, na co wskazywałaby częsta nazwa: piosenka żołnierska, lecz każdy kto słucha tych piosenek. Dzięki wspólnej historii, życiorysowi lub więzom rodzinnym następuje utożsa­ mienie bohatera lirycznego z odbiorcą, co ma duży w pływ na emocjonal­ ny odbiór tej twórczości.

Ponieważ piosenka wojskowa ma przede wszystkim funkcję perswa- zyjno-propagandową — zawiera treści dydaktyczne i ideologiczne -— dla osiągnięcia zamierzonego celu komunikatu ważne jest nawiązanie kon­ taktu między nadawcą i odbiorcą. Nadawca stara się maksymalnie zbli­ żyć do odbiorcy, stąd pojawiające się' w piosenkach w yrazy kolega,

kumpel, przyjaciel, którymi nazywany bywa żołnierz-bohater piosenki,

a więc pośrednio odbiorca.

Tendencja do umieszczania nadawcy i odbiorcy na wspólnej płasz­ czyźnie przejawia się w warstwie leksykalnej oraz w używaniu form czasownikowych 1 os. 1. mn. (my, czyli ty i ja) i 2 os. 1. p. (ty, m ój przy­

jaciel). Nawiązanie kontąktu osiąga się przez użycie elementów o silnej

funkcji fatycznej, często metajęzykowych, np.:

B u d z ą się m ia s ta i w s ie . R z e k i p ły n ą do m órz. N a d ich b r z e g a m i m y — żo łn ie rze , ty i j a [...]

K p m ., s. 43

P r z e c h o d z iliś m y z w o js k ie m p r z y ja c ie lu m ó j w ie r n y [...]

K p m ., s. 17

K to p a m ię ta , k o le d z y , tam te p ię k n e dn i [...]

К 77, s. 57 C ó ż o p o w ie d z ie ć m ó g łb y m ci d z is ia j [...] K p m ., s. 13 O ta m ty c h b o ja c h cóż d z isia j w ie s z — Z e f i lm zo ba cz y sz , p rz e c z y ta s z w ie r s z [...J K p in ., s. 20

Funkcją podobnych przytoczeń jest nawiązanie kontaktu, dlatego po­ jawiają się one w incipitach zwrotek i utworów. Dzięki takim zabiegom tworzącym wspólnotę świata uczestników komunikacji2 odbiorca powi­

(4)

K O N W E N C J O N A L I Z A C J A J Ę Z Y K A P I O S E N K I Ż O Ł N I E R S K I E J 173

nien identyfikować się też z treściami przekazywanymi przez pio­ senkę.

Do działań wychowawczych, jakie wypełnia piosenka,, zaliczymy kształtowanie wzoru żołnierza, a jest to wzór bardzo atrakcyjny i ogól­ nie aprobowany. Oto najbardziej charakterystyczne określenia, pojawia­ jące się w piosenkach: żołnierz to armii kwiat, chluba podwodnej flotylii,

to nie niedołęga, to potęga chłop (jak dąb), żołnierz to nie lala, co tam komu się użala, chłopcy na schwał, złote serca, chłopcy jak iskra, jak ogień. Nie brakuje oczywiście różnych odmian popularnego powiedzenia

„za mundurem panny sznurem” , np.:

W S a n d o m ie rz u , w Z g ie r z u , w K a z im ie r z u k a ż d a p a n n a k o c h a się w ż o łn ierzu . Z r., s. 3 C h o ć d ź w ig a d w ie b e lk i — d z ia rs k o r u s z a się! P i ln u jc ie p a n ie n k i Z a g r o ż o n y c h serc [...] Z r., s. 16

Samo wojsko ma w piosence tylko pozytywne konotacje, np.:

S łu ż b a d o b rz e m i ro b i — s ze rze j w id z ę ś w ia t! K p m ., s. 172 N ie c h ta m k to m ó w i, co chce! M y w ie m y , że w w o js k u n ie je s t źle! Z r., s. 12 Z m ie n iło g o w o js k o m a ju ż n a w e t fa c h ! [...] E ch , s łu ż b a w o js k o w a d o b r ą s z k o łą je st! Z r., s. 16 I w ie , że w s z y s tk o z a w d z ię c z a w o js k u — B o j o w ą s p r a w n o ś ć i d u c h a h a rt [...] W r ó c ę s p r a w n y i b a rc z y s ty i z d y p lo m e m tra k to rz y s ty . К 77, s. 61 W o js k o d a je s w ą pom oc, s p r a w n e d ło n ie o ra z m ą d r ą m y śl [...] К 77, s. 91

W piosenkach na temat codziennych zajęć żołnierzy wykorzystuje się najczęściej potoczną odmianę polszczyzny. Zamiast iść do wojska w pio­

(5)

sence mamy iść do woja lub iść w woje, zwroty z gwary żołnierskiej na­ cechowane potocznością. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech języka piosenek jest typowa dla języka potocznego frazeologia. Często oprócz frazeologizmów w tekstach nie ma nic więcej. A nie są to zwroty okazjonalne, chwilowe, lecz charakteryzują się znacznym stopniem trwa­ łości i ustalenia. Oto parę przykładów: dać w kość, iść jak w dym, co

za draka, wszystko gra, podpaść tam komuś, wziąć na ząb, mieć z gło­ wy, spokojna głowa, mieć niefart, wziąć szmal, zalać sadła, brać się w garść, iść na ubaw, fason trzymać, wypić brudzia, jeszcze podskoczyć

itp.

Frazeologizmy te są mocno nacechowane emocjonalnie, skrótowe i w y­ raziste, odznaczają się więc dużą siłą ekspresji. Mają one również w y­ woływać atmosferę bezpośredniości charakteryzującą bliski typ kontaktu językowego. Wymienione cechy, a także fakt, że należą do środków lek­ sykalnych sztywnych, czyli skonwencjonalizowanych i używanych w du­ żym stopniu mechanicznie, powodują preferowanie ich w stosunku do innych możliwości, o czym najlepiej świadczy ich dominacja ilościowa w tekstach.

Jeszcze silniej tendencja do wyboru form ustalonych uwidacznia się w używaniu konstrukcji językowych o niewielkim stopniu zmienności, znajdujących się na pograniczu folkloru, przysłów i porzekadeł. Czasami, jakby w celu usprawiedliwienia banalności tego typu cytatu, pojawiają się sygnały językowe podkreślające powszechność i akceptowalność sądu3:

W z d r o w y m ciele, w ia d o m o , z d r o w y du ch , d z ia rs k a m in a w y ż e j w g ó rę nos i u w a ż a ć c h ło p a k i n a za k rę ta c h [...]

Oto kilka przykładów przysłów i porzekadeł:

R a z n a w o z ie , ra z p c d w o z e m [...] K o m u w d ro g ę , tem u c za s [...] S tra c h y n a L a c h y [...] M y nie z s o li a n i z roli, A le z tego co n a s bo li. W ż a d n e j b u r z y i z a w ie i N i e s tr a c iliś m y n a d ziei.

Czasem wykorzystuje się tylko schemat przysłowia, co wyraźnie wskazuje na wybór ustalonej formuły językowej dla ułatwienia procesu tworzenia tekstu, np.:

3 In n e ce ch y p r z y s łó w w : J. M u k a r o v s k ÿ : P r z y s ł o w i e j a k o c z ę ś ć k o n ­ t e k s t u , „ L it e r a t u r a L u d o w a ” 1973, n r 4/5, s. 21— 25.

(6)

K O N W E N C J O N A L I Z A C J A J Ę Z Y K A P I O S E N K I Ż O Ł N I E R S K I E J 17 5 N ip t a k i s tra s z n y m a n e w r ó w czas, j a k g o m a l u j ą n a m [...] K p m ., S. 142 Kjiedy n a jś m ie ls z y p ie t r a m iał, S z e f w t e d y b a b ę d o p ie k ła s ła ł [...] J łc h ., s. 23

Nlip czas ż a ło w a ć róż, P o ls k i la s, p o ls k i la s N i c s p ło n ie n ig d y ju ż [...]

Częste są sloganowe powiedzenia funkcjonujące w kulturze masowej i

B y w a g ó rn ie, b y w a c h m u rn ie [...] T r a d y c ja w n a r o d z ie — rzecz ś w ię t a [...]

Z r., s. 13

Pojawiają się nawet sparafrazowane slogany reklamowe:

C u k i e r k rze p i, a le w o js k o le p ie j [...]

K p m ., s. 136

Oprócz skonwencjonalizowanych formuł językowych w rodzaju fra - zeologizmów i przysłów języka potocznego w tekstach piosenek o du­ żym ładunku ideologicznym pojawiają się wyrażenia typowe dla języka propagandy politycznej. Cytat powtórzmy jeszcze raz z mocą (Żr., s. 1) zostanie utożsamiony raczej z przemówieniem politycznym, a nie z pio­ senką żołnierską, z której został zaczerpnięty. Takich przykładów jest więcej: W o js k o to dziś s y m b o l p r a w ie , w i c to k a ż d y z nas, p u k le rz , tarcza , z b r o jn e ra m ię p r a c u ją c y c h m as [...] К 76. s. 79 W s łu ż b ie n a r o d u , w s łu ż b ie k r a ju

m in ę ło n a m n ie m a ło lat.

K p m ., s. 178 T u , g d zie ro ś n ie n a s z ą t w ó r c z ą p r a c ą s p o k o jn e g o ju t r a p e w n y p ró g . K p m ., s. 24 U g r a n ic w s p ó ln o ty n ie zło m n ie n a m stać! N a s tr a ż y s p r a w lu d z k ic h i p ię k n y c h [...] K p m ., s. 46 I p r z e k u w a li w co d zie n n o ść n a sz ą , ta m tą , w o je n n ą s ta l [...] К 76

(7)

W a r s z a w s k i Ttkład, o b ro n n y m u r, p r z e c iw k o s ie w c o m b u r z y [...] to s tra ż p o k o ju , w liern a s tra ż lu d z k ie g o b u d o w a n ia . К 77, s. 85 N a s z a m o c je s t w o ln o ś c i o sto ją , ' A s o c ja liz m n a d z ie ją w s z y s tk ic h ziem (...] к 77, s. 85 i

Z języka propagandy wzięte są takie wyrażenia, jak: granice wspólno­

ty, twórcza praca, spokojne jutro, codzienność nasza, obronny mur, siew­ cy burzy, wojskozbrojne ramię, pracujące masy.

Hasło polityczne funkcjonuje w piosence na nieco innych zasadach niż omówione już frazeologizmy i przysłowia. Użycie hasła jest uza­ sadnione jego jednoznacznością i ewokowaniem określonych wartości ideologicznych — o ideologii mówi się językiem ideologii.

Czasami sposób prezentowania wartości ideologiczno-wychowawczych adekwatny do innego typu wypowiedzi w piosence powoduje niespój­ ność, np.:

.Test ż o łn ie rs k ą s p r a w ą , m a m o , b r o n ić sen su n a s z y c h dni. I n ie p y t a j m n ie, czy p ó jd ę P o ziem i, p o w o d z ie , pó n ie b ie [...]

К 77, S. 65

W przytoczonej zwrotce następuje zderzenie języka w bliskim, ro­ dzinnym typie kontaktu z cytatami z odmiany oficjalnej: żołnierska

sprawa, sens naszych dni oraz z pewnym rodzajem' piosenkowej poetyc- kości (dwie ostatnie linijki).

Z podobnych rozwiązań korzysta się także przy konstrukcji całego tekstu. Badacze kultury masowej za element determinujący formę pio­ senki uważają sytuację wykonawczą i środek zapisu4. Odbiorca poznaje tekst piosenki słuchając śpiewu, rzadko czyta się teksty. Środek prze­ kazu zakłada odbiór bierny, który zasadniczo wpływa na strukturę tek­ stu. Należy oczekiwać, że będzie to struktura przejrzysta, łatwa do uch­ wycenia podczas krótkiego słuchania, więc najlepsza byłaby znana lub kojarząca się z czymś znanym.

W konstruowaniu tekstu można wyróżnić przynajmniej trzy wzory (częste i łatwo zauważalne). Jeżeli piosenkę zaliczymy do form epickich, będzie to gawęda, opowiadanie. Wstępem do opowiadania będą więc następujące formuły:

T o ro d z in n a je s t o p o w ie ś ć d a w n a j a k le g e n d a [...] T jw ., s. 359

(8)

189-K O N W E N C J O N A E I Z A C J A J Ę Z Y 189-K A P I O S E N 189-K I Ż O Ł N I E R S 189-K I E J 177

Ach, daw no, dawno temu za siódmą rzeką czasu [...]

к 77, s. 23

O p ow ieść żołnierska jest zaw sze p ra w d z iw a [...] к 77, s. 53

N a w iele, wiele lat przed naszą erą [...] К 77, s. 77

Często w piosence realizuje się wzorzec stylistyczny pieśni ludowej z paralelnym przedstawieniem treści, któremu odpowiadają paralelizmy składniowe, np.:

A potem niebo poczerniało, A potem w lesie zaszumiało, I ze rw a ł sit; w o je n n y w ia tr [...]

K p m ., s. 27

Na folklor jako źródło inspiracji formalnej wyraźnie wskazuje leksy­ kalny budulec powtórzeń:

G d y pszeniczka d o jrz e w a ła / do zżęcia Serce w e m nie zam ierało / ze szczęścia. W ia t r przycichał w śró d m iedzy / nie szum iał T u lił ciebie tw ój żołnierzyk / ja k umiał.

K p m ., s. 148

Widoczna jest dialogowość piosenki: serce we mnie zamierało — jedna osoba mówiąca, tulił ciebie — druga osoba. Znane z pieśni ludo­ w ej są również formy deminutywno-hipokorystyczne, w cytowanej pio­ sence obecne także w refrenie :

Słoneczko n ad Polską A przy żniwach wojsko. A pszeniczka złota Ludziom żyć ochota.

Na początku zwrotek pojawia się przyśpiew, np.: Ej, dziewczyno, co

jest z tobą itp. Przytoczona niżej zwrotka stylizowanej piosenki stanowi

przykład na przeniesiony z folkloru sposób powiązania wersów — koniec wersu poprzedniego jest początkiem następnego. Wyraźne są paralelizmy składniowe i powtórzenia:

H ej, prosiiłże pięknie baca, bym ow iec p iln o w ał, ale m nie się orle pióro n a jb a rd z ie j podoba. H ej, podoba mi się pióro, ale z kapeluszem,

w ezm ę Chleba, wezmę sera za strzelcami ruszę. к 77. s. 27

Czasami powtórzony zostaje ostatni wyraz w wersie z przyśpiewem jako refren. Ludowa konstrukcja porównania polegająca na

(9)

niu stopniowania i paralelizmie porównywanych elementów występuje w następującym przykładzie:

W śró d śm igłych p ta k ów kania najśm iglejsza,

B roń p rzeciw pancerna, broń p rzeciw p ancerna z broni najdzielniejsza [...]

Sm ., s. 31

Ten sam wzór widoczny jest nie tylko w sferze składniowej (w para- lelizmach i powtórzeniach), ale także w sferze słowotwórczo-leksykalnej — w zdrobnieniach i spieszczeniach typu: żołnierzyk, pszeniczka, piórko,

słoneczko oraz gwarowej fleksji, dosyć rzadkiej zresztą, np.:

R osła w boru / rosła w b o ra / soseneczka [...]

K p m ., s. 77

P e w n o nas ojc e / pew no nas o jce / nie poznacie (...]

J łc h ., s. 12

Kilka przykładów tego typu można znaleźć w koniugacji: P a r li m y przez Stare M iasto [...]

К 77, S . 12.

H ej, kazali ojciec [...]

К 77, S. 27

Go noc w e śnie m y vjra ca li [...]

К 77, S . 7

W ita j nam Polsko, myśmy są w ojsko [...]

К 75, s. 5

W ostatnim przykładzie forma myśmy są wojsko zamiast jesteśmy

wojskiem wykorzystana jest m.in. w celu zrymowania wyrażenia.

Wykorzystanie znanych wzorów jest widoczne szczególnie wtedy, gdy autor stara się o ich odnowienie, wypełnienie nową, chociaż w pe­ wien sposób związaną ze starym schematem treścią, np.:

G d y b y m to ja m ia ła / choć na jed n ą chwilę, porządne skrzydełka / ze zm iennym profilem , gd y by m w stratosferze / a nie ponad lasem, m iałoby sens jak iś / latanie za Jasiem. G ąsk ą typu delta, n ie z w y k łą d om ow ą [...]

S m ., s. 47

W sposób równie mało twórczy odbija się w tekstach piosenek wzo­ rzec (przeważnie leksykalny) dawnej pieśni wojskowej i powstańczej. Bardziej oryginalne połączenie tych dwu wzorów widoczne jest w po­ pularnej piosence Czerwone słoneczko, która przez cytaty nawiązuje do śląskiej piosenki powstańczej, a sposobem obrazowania i strukturą tekstu do pieśni ludowej. Oto krótki cytat:

(10)

K O N W E N C J O N A L 1 Z A C J A J Ę Z Y K A P I O S E N K I Ż O Ł N I E R S K I E J 179

D a w n a piosnko, piosneczko, mocnaś ty ja k kam ień Już zachodzi czerwone słoneczko, a ty zawsze z nam i [...]

Często tylko cytaty i schematy rytmiczne przypominają stare pio­ senki wojskowe, np.:

W ojenk o, w o je n k o cóżeś ty za pani,

że od frontu idą ku nam sami postrzelani [...]

T jw . , s. 170

Nieco zmodyfikowany cytat pojawia się na początku następnych zwro­ tek:

W ojenk o, w ojen k o cóżeś ty za pani [...] W ojen k o, w ojen k o cóżeś za dziew czyna [...] W ojenk o, w ojen k o czyja żeś ty żona [...]

T jw . , s. 170

Taką samą lokalizację wywołuje cytat: borem, lasem utrudzeni chłop­

cy szli (K 77, s. 60).

O stałości językowych schematów i mechnicznym ich wykorzysty­ waniu może świadczyć zachodząca kontaminacja dwóch klisz:

W ojenk o, w o je n k o uparta N i tyn fa nie w arta,

Jeżeli wrócisz w ojen k o uparta M y ciebie poślem y do czarta [...]

Zwraca uwagę dominująca rola rymu, który kojarzy nasuwające się automatycznie językowe formuły. Skłonność do wykorzystywania sche­ matu jest bardzo silna — może to być nawet konwencja kołysanki dla dzieci ze sparafrazowanym refrenem:

i

a -a kolty d w a, cichociemne oby dw a a -a k olty d w a, pocisk w lu fie każdy m a [...]

J łc h ., s. 37

Silne są również wzory literackie mocno utrwalone w społecznej świa­ domości, np.:

Stary w iaru s, trzech synów, Pragn ąc w e z w a ć do czynu, T elew iz o r w y łą czy ł i m ów i [...]

к 77, s. 20

W różnych wariantach pojawiają się cytaty z hymnu narodowego, np.:

K u le ominiemy, fron ty przełam iem y N ie zginęła Polska, póki m y żyjem y [...]

T jw . , s. 164 12*

(11)

Lecz nie zginie polski orzeł biały, póki żyje choćby jeden z nas [...]

K p m ., s. 24

Często piosenka jest rodzajem listu z wojska. Znajdujemy w ukształ­ towanych zgodnie z tym wzorem tekstach formuły językowe początku i końca listu. Pojawia się typowe dla familiarnego typu kontaktu języ­ kowego słownictwo i frazeologia, np.:

W każdym liście piszesz, mamo, T ru d n ą służbę synku masz [...]

K p m ., s. 81 f N asza w iosk a k ry je się w zieleni,

List mi piszesz Kasiu, czym serca nie zmienił [...] Otrzym ałem od ciebie. Zośka, długi Ust [...]

K p m ., s. 172

Czasami jest to wzór, wydawać by się mogło, już niewykorzystywa­ ny — jako forma naiwna — charakteryzujący mówiących pod względem socjalnym i chyba czasowym:

P ie rw sz y m słow em pozdrow iona bądź! Razem z m atką przy okienku siądź I czytając m oim głosem m ów,

O b u w a m p rzesyłam garść fron tow ych s łó w [...]

J lch ., s. 19

Dla przykładu końcowa formuła z innego tekstu: C zego w am , matko, życzyć p rzy święcie — N iech w as om ija w szelk a choroba.

N iech w a m się darzy, niech w a m się szczęści [...]

Pojawiają się w schemacie listu zwroty językowe typu: ślę ci zdjęcie,

piosnkę tobie ślę, czekaj mnie, w pierwszych słowach mojego listu, które

dosyć wyraźnie wskazują na adresata tej twórczości.

Piosenki realizują także wzorzec poezji lirycznej, której język poe­ tycki charakteryzuje się (teoretycznie) wieloznacznością, nowatorstwem, odejściem od utartych rozwiązań. Utwory literackie będące wytworem kultury masowej na ogół nie spełniają tych wymagań — i tak samo nie spełniają ich teksty piosenek. Sposób wypowiedzi poetyckiej jest sche­ matyczny i stereotypowy — określona sytuacja liryczna konotuje okreś­ lony typ słownictwa. Widać duże podobieństwo do poetyki popularnej piosenki lirycznej — tak w doborze wątków, jak i w sposobie organizacji języka poetyckiego. I tutaj pojawiają się słowa-żetony, np. przewidy­ walność szeregu leksykalnego dla hasła wiosna, które funkcjonuje jako

(12)

K O N W E N C J O N A L I Z A C J A J Ę Z Y K A P I O S E N K I Ż O Ł N I E R S K I E J 1 8 1

synonim pewnej sytuacji lirycznej, jest następująca:- wiosna — maj

— słowiki — bzy — dziewczyna — miłość. Schemat ten lub jego

części są w piosence realizowane konsekwentnie. W metaforyce system skojarzeń jest implikowany automatycznie, ograniczony więc do ze­ stawień najczęstszych, co powoduje, że są one w znacznym stopniu zbanalizowane. Metaforyka powstaje na zasadzie skojarzeń bliskich, np.:

wiadomo, w maju tak jak w raju, maj ■— pora słowików, serce narysu­

jesz znów, ślad uczucia, symbol marzeń.

Za tworzenie struktury lirycznej według skojarzeń dalekich5 można by było uznać częste w piosence żołnierskiej przeciwstawienie miłości i wojny, walki i orki, wojny i siewu, karabinu i kwiatów. Stanowią one hasła wywoławcze, wokół których koncentruje się już bliskie im seman­ tycznie słownictwo i odpowiednia frazeologia. Być może zestawienia takie wynikają też z zasady emocjonalizacji odbioru6.

Widoczna jest niechęć do wyboru rozwiązań, które odbiegałyby od przyzwyczajeń odbiorcy lub wyobrażeń o tych przyzwyczajeniach twór­ cy tekstu. Automatyzm skojarzeń i określeń widoczny jest na przykład w takiej strofie:

Rzeko niebieska, rzeko szumiąca Ś p ie w a o tobie sosnowy bór. W od o przejrzysta, w o d o jeziorna, Niesiesz nam świeżość dalekich gór.

К 75

Specyfika piosenki wiąże się również z dwukodowością przekazu słowno-muzycznego7. K ody muzyczny narzuca duże ograniczenia tekstom piosenek. Zdanie nie może wykraczać poza frazę muzyczną, czyli zawęża się możliwość składniowej organizacji tekstu — zdania są krótkie, parataktyczne. Rytmiczny porządek frazy muzycznej — jej symetria i powtarzalny podział na odcinki, z którego wynika rytm — wiąże się z konstrukcją tekstu. Najczęstszym i najbardziej typowym układem tekstu jest przeplatanie się zwrotki i refrenu.

Najściślej z rytmem związane jest występowanie w piosence rymu. Zgodność akcentów słownych i muzycznych jest najbardziej wymagana w klauzuli, dlatego kiedy fraza muzyczna kończy się na mocnej części taktu, w tekście musi pojawić się wyraz z akcentem oksytonicznym8. Są to dosyć rzadkie wyrazy jednosylabowe lub dwusylabowe w kilku przy­ padkach zerokońcówkowych, więc nadużywanie ich w piosence staje się

e Por. A . M o l e s : K ic z czy li sztuka szczęścia, W a rs z a w a 1978, s. 151— 125. Patrz „Tw órczość” 1975, n r 7, s. 52— 53.

7 A . B a r a ń c z a k: op. cit., s. 181— 189. 8 Ibidem.

(13)

czymś nienaturalnym, tym bardziej że możliwości zestawiania rymów męskich związanych semantycznie z określonym tematem są jeszcze bar­ dziej ograniczone.

W piosenkach powtarzają się w związku z tym stałe zestawy ry ­ mów męskich, czasami niezwykle wymyślnych, np.: huf : słów, dukt :

: huk, chód : cud, czas : nas, fach : Stach, złość : dość.

W celu rozszerzenia repertuaru dostępnych wyrazów jednosylabo- wych stosuje się rym y niedokładne, tak jak w popularnej piosence:

Z a nasz rodzinny dom Z a życie m atek, żon

Będziem y bron ić m iast i w si A ż do ostatniej kropli k rw i.

Często omija się trudność rymowania, uzupełniając zdanie tak zwaną „watą rytmiczną” , np. wykrzyknikami:

T w o je ra d y to satyra, śmiech!

Szkoda gadać — niech się, Zośka, ech [...]

K p m ., s. 172

Wyraźnie nacechowane przez swą funkcję rymotwórczą są bardzo częste inwersje, a więc na przykład postpozycja zaimka przy czasow­ niku, oraz krótsze form y zaimków dzierżawczych — moja — ma, np.:

Żalisz, Zośka, znów mi się N a oziębłość mą.

K pm ., s. 172

Rymowość tekstu piosenki ma jeszcze jedno prócz rytmizacji zadanie — otóż jest często jedynym wyznacznikiem poetyckości.

Współczesną, oficjalną piosenkę żołnierską na podstawie przeprowa­ dzonej analizy językowej uznamy za wytwór kultury masowej i gatunek spełniający warunki, które wiążą się z masowym odbiorem.

Na strukturę piosenki i dobór środków językowych ma wpływ jej dwukodowość, a więc konieczność korelacji kodu językowego i muzycz­ nego. W pływ muzyki na tekst wyraża się prostymi konstrukcjami syn- taktycznymi, ich symetrycznością i rytmiką uzyskiwaną za pomocą rymu.

Największy wpływ na stałość kompozycji tekstu ma odbiór wirtualny, narzucający szybkie rozpoznanie wzorca, stąd stały, łatwo rozpoznawalny schemat oraz odwołanie się do folkloru, który staje się źródłem struktur formalnych. Skonwencjonalizowane schematy konstrukcyjne działają w całym utworze, np. wzór pieśni ludowej, szablon listu z wojska, ale mogą też organizować części utworu jako nawiązanie do dawnej pieśni wojskowej, ballady literackiej, kołysanki.

(14)

K O N W E N C J O N A Ł 1 Z A C J A J Ę Z Y K A P I O S E N K I Ż O Ł N I E R S K I E J 183

Silna funkcja perswazyjna tekstów widoczna jest w wyborze od­ miany stylistycznej języka: trzeba mówić tak, aby tekst był zrozumiały, a nawet „swojski” . P rzy wykorzystaniu szablonu frazeologicznego i przy­ słowia zyskuje się konieczne odwołanie do autorytetu społecznego oraz łatwość porozumiewania się9.

Zauważa się przenikanie szablonów w myśl zasady, że o określonych sprawach należy mówić w ściśle ustalony sposób. Jeżeli np. piosenka mówi o ideach, to formułuje je eksplicytnie — jako hasła. Stereotypo- wość i tęsknota do konwencji widoczna jest w metaforyce, która nie w y­ kracza poza potoczne implikacje semantyczne.

Z charakterystyki wynika, że piosenka żołnierska w swej warstwie językowej podlega — jako element kultury masowej — określonym pra­ wom i budowana jest według zasad tej kultury.

Rozwiązanie skrótów

Kpm. — Emil S o j k a : Kwiaty przy mundurze, Warszawa 1977. Jłch. — Jakie ładne chłopaki, (iSpotkanie z żołnierską balladą), Warsza­

wa 1978.

Żr. — Żołnierskie rytmy, „Biblioteka Wojskowych Orkiestr Tanecz­

nych” , Warszawa 1973, nr 3.

Sm. — Stalowe mundury. Śpiewnik łotniczy, b.m.r.w.

Tjw . — Tak jak wojsko nikt nie śpiewa. (Z b iór pieśni wojskowych), Warszawa 1979.

К 77, К 76, К 75 — Kołobrzeg 77, Kołobrzeg 76, Kołobrzeg 75 (śpiewni­ ki kołobrzeskie).

5 A. B e r e z a : Szablon stylistyczny w tak zw anej prozie popularnej, [w : ]

S ty l i kom pozycja, pod red. J. T r z y n a d l o w s k i e g o , W r o c ła w — W a rs z a w a — K r a ­ k ó w 1965, s. 270— 275.

(15)

К О Н В Е Н Ц И О Н А Л И З А Ц И Я Я ЗЫ КА СО ВРЕМ ЕН Н Ы Х С О Л Д А Т С К И Х ПЕСЕН Р е з ю м е Современная солдатская песня является плодом массовой культуры и жанром литературного творчества, исполняющим требования, связанные с массовым реципиен­ том. Чертой, влияющей на структуру песенного текста, является ее двухкодность, проявляющаяся, в частности, в симметричности композиции, ритмике, получаемой при помощи рифмы. Язык песен формируется при помощи виртуального восприятия, предполагающего быстрое определение образца, отсюда обращение к фольклору, к закрепившимся образ­ цам военной песни, литературной баллады, колыбельной. Сильная убедительная функция текстов сиязана с выбором стилистического ва­ рианта, характеризующегося общественным авторитетом и легкостью в понимании, т. е. чертами, которыми обладают пословицы, поговорки, фразеологические обороты, лозунги. Отчетливо заметно проникновение типичных оборотов для разных языковых ва­ риантов. Стереотип и конвенция преобладают в метафорике, основанной на поточных семантических импликациях и чрезмерном употреблении мифологизированных значе­ ний. ! C O N V E N T IO N D A N S L A L A N G U E DE L A C H A N S O N M IL IT A IR E M ODERNE R é s u m é

L a chanson m ilitaire modertie est le produit de la culture des masses et un genre de la production littéra ire qui rem plit des exigences liées à sa réception par les masses.

L e trait affectan t la structure du texte de la chanson c’est son caractère „à deux codes” qui se fa it vo ir entre autres dans la com position symétrique, dans sa caractéristique rythm iqu e obtenue à l’aide de la rim e.

L a langue est form ée par la réception v irtu e lle qui adm et l ’identification im m édiate du m odèle d’où la référen ce au folk lore, aux schémas de la chanson b ien fixés: à la ballade littéraire, à la barceuse.

La fonction de persuasion du texte im portante est liée au choix d’un genre stylistique se caractérisant par une autorité sociale et par une facilité dans la communication donc des traits que possèdent les proverbes, dictons, modèles phraséologiques, slogans.

L ’in filtra tio n des schémas typiques pour les différents genres de la langue est bien nette. L e stéréotype et la convention dominent dans la métaphore qui est baisée sur les im plications sémantiques courantes et sur l ’abus de significations mythologisées.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Przedstawienie dźwięku w formie wykresu, który skupia uwagę przede wszystkim na falowym ruchu cząsteczek w danym ośrodku (na przykład powietrzu) i trwaniu tego działania,

także narzędzia umożliwiające ich prawidłową realizację. katalog uprawnień kuratora wyczerpuje potrzeby w tym zakresie. Kodeks karny wykonawczy zawie- ra jednak szereg

JAGIELLOŃSKA 36/1 ROBERT SPÓŁKA JAWNA DOROTA BEŹNIZ, ZOFIA DRYJA 13 kwiecień 15 kwiecień 17 kwiecień. JAGIELLOŃSKA 4 LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE NR

Ponieważ jednak poszczególne aspekty ochrony zdrowia wpisane zostały w kompetencje kilku ministerstw, zagrożeniami związanymi z naduży- waniem alkoholu nie zajmuje się odpowiedzialne

Obecność dydaktyzmu w literaturze popularnej stanowi nieodłączną cechę tej ostatniej. Podobną sytuację spotykamy w utworach kierowanych do młodego od­ biorcy,

A sikoro tak, to za prawidłowe (z tego punktu widzenia) uznać trzeba użycie terminu „spo­ łeczne niebezpieczeństwo” zarówno w sensie czysto przedmiotowym, który

7.1 wyjaśnia, czym jest zdrowie; wymienia czynniki, które wpływają pozytywnie i negatywnie na zdrowie i samopoczucie oraz wskazuje te, na które może mieć wpływ.. Adresat:

11 Ciekawe wydaje się to, że zapożyczenia z języków obcych traktowane są jako wyrazy, które wkradły się do języka polskiego, natomiast tego, że język pol- ski czerpał