Wpływ i skutki działania czynników ekonomicznych kształtujących popyt na usługi zdrowotne

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S • __________ FOL IA OECONOMICA 71. 1987_________ ___________

I z a b e l a Rydlewska*

WPŁYW I SKUTKI OZIAtANIA CZYNNIKÓW EKONOMICZNYCH KSZTAŁTUJĄCYCH POPYT NA USŁUGI ZDROWOTNE

Celem n i n i e j s z e g o d y sk usyjne g o a r t y k u ł u J e s t wskazanie i s t o t ­ n ych. w k o n t e k ś c ie planow ania ochrony zdrowie w P o l s c e , związków czynników ekonomicznych z popytem na u s ł u g i zdrowotne. Dla udoku­ mentowania wagi problemów z o s t a ł y przyto czo ne w obszernym za k re - . s i e w y n ik i badań e l a s t y c z n o ś c i popytu w o c h ro n ie zd ro w ia , z a c z e r ­ p n i ę t e z l i t e r a t u r y z a g r a n i c z n e j , d otyczą ce o d p ła tn y c h u słu g zd ro ­ wotnych . ■

Ekonomiczne asp ek ty funkcjonow ania ochrony zdrowia s t a j ę s i ę na ś w i e c i e coraz c z ę ś c i e j podejmowaną s f e r ą rozważań, o czym św iadczy i l o ś ć i zak res l i t e r a t u r y d o t y c z ą c e j t e j d z i e d z in y w iedzy. S p e c y f i k a ochrony zdrowia powoduje, że ró ż n i s i ę ona n i e t y l k o od d z i a ł a l n o ś c i w s f e r z e m a t e r i a l n e j , a l e tak że i in n y c h d z i e d z in s f e r y n i e m a t e r i a l n e j . Do cech w y r ó ż n ia ją c y c h j ą n a l e ż ą : n ie m ie ­ r z a l n y w k a t e g o r i a c h w a rto ś c io w y c h , j e d y n i e w sposób umowny, e f e k t d z i a ł a l n o ś c i , a m ie rn ikie m oceny p rac y placówek ochrony zdrowia n ie może być zysk i o p ł a c a l n o ś ć oferowanych u słu g medycznych, w i e l k o ś ć i różnorodność czynników poza d z i a ł a l n o ś c i ą ochrony zdrowia, wpływa­ j ą c y c h na s ta n zdrowia l u d n o ś c i ; brak m o ż liw o ś c i u s t a l e n i a przez odbiorców u słu g medycznych i c h p r z y s z ł y c h , a nawet n i e k i e d y b i e ż ą ­ cych p otrze b w tym o b s z arz e ; og ra niczon a r o l a rynku Ja k o mechani­ zmu a l o k a c j i środków przeznaczonych na ochronę zdrowia oraz - Ja k o ź r ó d ła sygnałów do podejmowania d e c y z j i - f a k t , i ż n ak ła d y i e f e k t y

* Mgr, d o k to ra n t Studium D o ktoranck ieg o w I n s t y t u c i e Medycyny P r a c y w Ł o d z i.

w y stę p u ją w odmiennych je d n o s t k a c h , co u n ie m o ż liw ia ic h porówna­ n i e 1 ; szczeg ó lna r o l a c z ło w ie k a ja k o podmiotu i przed m iotu, na k t ó r y skierow ane są w s z y s tk ie p oczynania w o c h ro n ie zdrowia .

Stąd badania i a n a l i z y d otyczą ce ochrony zdrowia n ie mają wzor­ ców opracowanych i sprawdzonych w innych d z ie d z in a c h d z i a ł a l n o ś c i . Naczelnym zadaniem s łuż b y -zdrowia j e s t zapew nienie o p i e k i me­ dyczn ej wszystkim ludziom, k t ó r z y j e j p o t r z e b j j ą . W r z e c z y w i s t o ś c i jednak zdarza s i ę , że c i , k tó r z y w y ra ż a ją zapotrzebow anie na t a ­ k i e u s ł u g i , n ie mogą ic h uzyskać bądź z p rzyczyn t k w ią c y c h w s y ­ stem ie ochrony z d ro w ia, bądź z powodów n a tu r y s o c jo e k o n o m ic z n ej, o r g a n i z a c y j n e j lub d e m o g ra fic z n e j. O la teg o też n ie z w y k le is to tn y m problemem j e s t zbadanie k s z t a ł t o w a n i a s i ę popytu na u s ł u g i zd ro­ wotne i czynników go w y zn a c za ją c y c h . Praktycznym celem t a k i c h ba­ dań j e c t z m n ie js z e n ie l u k i między podażą a zapotrzebowaniem na ś w ia d c z e n ia s łu ż b y zd row ia.

Ponieważ p otrze b y zdrowotne, j a k i zapotrzebow anie na u s łu g i medyczne z a le ż ą od w i e l u różnorodnych czynnik ów, z tego względu chęć z a s p o k o je n ia p otrze b y wywołuje zachowanie zdrowotne, rozumia­ ne ja k o wyraz o k re ś lo n y c h postaw w s t a n i e zdrowia i ch oroby, k t ó i e jednak n i e zawsze prowadzi do k reow ania popytu na u s ł u g i . Taka s y ­ t u a c j a może z a i s t n i e ć wówczas, gdy np. p o t e n c ja ln e g o p a c j e n t a n ie b ę d zie s t a ć na o p ł a c e n i e u s ł u g i zdrow otnej bądź w p u b l iż u n ie z n a j d z ie p la c ó w k i ochrony z d r o w ia 3 .

O k r e ś l e n i e rozmiarów i s t r u k t u r y popytu na u s ł u g i zdrowotne i czynników go o k r e ś l a j ą c y c h może p r z y c z y n i ć s i ę do t a k ie g o d o s to s o ­ wania bazy m a t e r i a l n e j , kadr oraz podaży usłu g zdrowotnych, aby b y ło ono adekwatne do p o trze b l u d n o ś c i .

Punktem w y j ś c i a do rozważań poświęconych tym zagadnieniom na­ le ż y u c z y n ić p r e c y z y j n e o k r e ś l e n i e p o j ę c i a "popyt na u s ł u g i zd ro ­ w o tn e ". W l i t e r a t u r z e w y stę p u je w i e l e o k r e ś le ń w tym z a k r e s i e .

1 A .O .T . G r i f f i t h s , N ie k t ó r e z a g a d n ie n ia opracowania metod ekonomicznej oceny s łu ż b y zd ro w ia , "Z d ro w ie P u b l i c z n e " 1973, nr 6.

2 J . W i e r z b i c k i , I n w e s t y c j e w c z ł o w i e k a , "P o z n a ń s k ie R o c z n ik i Ekonomiczne" 1973, t . XX V I.

3 J . R. J e f f e r s , M. F. fl o g n a n n o, J . C. B a r ­ t l e t t , On the demand v e rs u s need f o r m edical s e r v i c e s and the concept of " s h o r t a g e " , "Am erican J o u r n a l of P u b l i c H e a l t h " 1971,

Zgodnie z jednym z n i c h , "popyt na u s ł u g i medyczne lub na inne dobra w tym z a k r e s i e w y ra s ta z prób konsumentów z a s p o k o je n ia swoich p s y c h o l o g i c z n i e uformowanych c h ę c i " 4 . J e s t to "zachowanie rynkowe związane z c h ę c i a m i, Żądaniami konsumentów, eonami u słu g medycz­ nych, cenami innych dóbr i źródłami pochodzenia środków f i n a n s o ­ w y ch "5 .

Według innego sfo rm ułow ania "popyt na opiekę medyczną j e s t de­ f in io w a n y [ . . . ] w k a t e g o r i a c h i l o ś c i i j a k o ś c i o p i e k i medycznej otrzymywanej przez l u d z i . P o p y t , w tym przypadku, w swym ekonomi­ cznym znaczeniu odróżniono od p o t r z e b " 6 . M. M. D a v is s t w i e r d z i ł :

" . . . k i e d y wybór między różnymi źródłam i o p i e k i medycznej z o s t a ł dokonany i p r z e r o d z i ł s i ę w d z i a ł a n i e , s t a ł s i ę popytem na u s ł u g i medyczne. Wybór j e s t procesem psyc holog icznym , k t ó r y rozpoczyna

7 s i ę wraz z odczuciem potrzeb y . . . "

W s z ys tk ie przyto czo ne z l i t e r a t u r y z a g r a n i c z n e j o k r e ś l e n i a po­ p ytu na u s ł u g i zdrowotne wydają s i ę być n i e p e ł n e . B i o r ą c pod uwagę z j e d n e j s tro n y zachowanie rynkowe konsumentów, a z d r u g i e j - e- f e k t , j a k i wywołuje ono w s ys te m ie z a b e z p ie c z e n ia o p i e k i zdrow ot­ n e j , popyt na u s ł u g i medyczne można o k r e ś l i ć ja k o zapotrzebow anie na pewną l i c z b ę oraz ja k o ś ć i usłu g medycznych. Zapotrzebow anie to wynika z d ążen ia konsumentów, ja k o z d e f in io w a n e j s p o ł e c z n i e i de­ m o g r a fic z n ie grup y, do r e a l i z a c j i swoich p otrzeb i żądań przy pa- n uiącym w danym o k r e s i e poziomie cen i in nych czynników s o c j o e k o ­ nomicznych .

N i n i e j s z e rozw ażania zostaną zawężone do r e l a c j i między popy­ tem na u s ł u g i zdrowotnę a czynnikami ekonomicznymi, do k t ó r y c h z a li c z o n o dochody l u d n o ś c i , ceny dóbr -i u słu g medycznych, podaż dóbr i u słu g medycznych oraz tzw. grupę czynników n i e p i e n i ę ż n y c h (nonmonetary f a c t o r s ) , k t ó r a obejmuje k o s z ty traconego przez pa­ c je n tó w czasu związanego z uzyskaniem porady l e k a r s k i e j .

Poza czynnikami ekonomicznymi, na popyt u słu g zdrowotnych mają wpływ tak że c z y n n i k i d e m o g ra ficzn e , zdrowotne i s o c j o l o g i c z n e ,

* Ibidem , s . AB.

5 Ibidem , s . 57.

6 J . 0 h m u r a, A n a l y s i s of f a c t o r s a f f e c t i n g the need and demand f o r m ed ical c a r e , " S o c i a l S e c u r i t y B u l l e t i n " 1975, No 37

( 1 6 ) , s . 485.

7 M. M. D a v i s , M e d ic a l c a r e f o r tomorrow, P. 12, Harper 1955.

k t ó r y c h r o l a w kreowaniu popytu na u s ł u g i zdrowotne n i e j e s t jednak tematem tego a r t y k u ł u .

Z a le ż n o ś c i między popytem a czynnikami go warunkującymi można p r z e d s t a w ić w p o s t a c i f u n k c j i , k t ó r a m ierzy z a le ż n o ś c i między war­

to ś c ia m i zmiennych w p ływ ających na d e c y z je u sługobiorców a p o z io ­ mem popytu na daną usługę czy dobro. P rz e d s t a w ia to n a s t ę p u ją c y wzór:

V ■ ' ( P « S ' po ’ F ' "• “ > g d zie:

qms - l i c z b a zapotrzebowanych u słu g medycznych, Pms - cena usłu g medycznych,

PQ - cena a lt e r n a t y w n y c h dóbr i u słu g medycznych, F - dostępne d la konsumentów zasoby fin a n so w e, N - lic z e b n o ś ć p o p u l a c j i ,

W - ogół p otrzeb s p ołe czn ych ł ą c z n i e z potrzebami usłu g medycz­ nych 6 .

Wprowadzenie t a k i e j f u n k c j i ma na c e l u w y k r y c i e , k t ó r e ze zmiennych o b j a ś n i a j ą c y c h popyt są n a jw a ż n ie js z y m i jeg o w yzn a czn i­ kami. Ponadto chodzi o o k r e ś l e n i e , ja k l i c z b a pożądanyfch usłu g i dóbr medycznych będzie z m ie n ia ła s i ę (w ja k im s to p n iu i w jakim k i e r u n k u ) w stosunku do zmian w poziomie czynników o k r e ś l a j ą c y c h p o p y t. Rozw inięciem t e j d r o g i postępowania j e s t o b l i c z e n i e wskaź­ ników e l a s t y c z n o ś c i popytu, przez k t ó r ą rozumie s i ę skło nn ość po­ p ytu do zmian w z a le ż n o ś c i od wahań czynników go k s z t a ł t u j ą c y c h .

Przykład o w o, dochodowa e l a s t y c z n o ś ć popytu j e s t to r e l a c j a w zględnej zmiany popytu da względnej zmiany dochodów i p rz e d s ta w ia j ą n a s t ę p u ją c y wzór:

F * lim : & j ) g d z ie :

F - w sp ółcz ynn ik e l a s t y c z n o ś c i dochodowej pep ytu , P - popyt na daną usługę lu b dobro,

AP - zmiana popytu na daną usługę lub dobn , D - dochód,

AD - zmiana dochodu. Q

J e f f e r s , B o g n a n n o , B a r t l e t t ,

W badaniach e l a s t y c z n o ś c i popytu g e n e r a l n i e przyjmowanym z a ł o ­ żeniem j e s t zasada " c e t e r i s p a r i b u s " , zgodnid z k t ó r ę popyt ulega zm ianie t y l k o w z a l e ż n o ś c i od zmiany jednego c z y n n ik a , podczas gdy

9 inne p o z o s ta ję n ie zmienione .

Powyższe uwagi d otyczę s tr o n y m e to d o lo g ic z n ć j badart e m p iry c z ­ nych spoza obszaru naszego k r a j u , s łu ż ę c y c h poznaniu ekonomicznych uwarunkowań popytu na u s ł u g i medyczne.

Celem badart d o ty c z ę c y c h zagadnień k s z t a ł t o w a n i a s i ę popytu na u s ł u g i zdrowotne b y ł o , w głów nej m ie rz e , p r z y c z y n i e n i e s i ę dc zmiany metodyki rozwięzart stosowanych w planowaniu ochrony zd row ia. Obok tego d o s t a r c z y ł y one w ie l u i n f o r m a c j i d o ty c zę c y c h zn aczen ia wpływu poszczególnych czynników ekonomicznych na k s z t a ł t o w a n i e s i ę popytu na u s ł u g i zdrowotne.

Wśród wspomnianych badań i eksperymentów dominujgcę grupę et3- nowię t e , k t ó r e dotyczę wpływu ccn na w ie lk o ś ć i s t r u k t u r ę popy­ t u . Dowiodły one, że j e ś l i część wydatków na opiekę medycznę j e s t pokrywana z dochodów własnych p a c je n tó w , .n a le ż y s i ę spodziewać spadku popytu. Wpływ.cen u słu g medycznych mierzono o b l i c z a j ą c wska­ ź n i k i cenowej e l a s t y c z n o ś c i popytu.

Badania te b y ł y głó w nie prowadzone w Kanadzie i S tan ach / j e d ­ noczonych. S tw ie rd z o n o , że poziom w sp ółcz ynn ika cenowej e l a s t y c z ­ n o ś c i popytu waha s i ę od -1,5 do w .irt o ś c i d o d a t n i o h 10. E l a s t y c z ­ ność cenowa -1,5 oznacza, ze wzrost ceny o 1% powoduje spadek po­ p ytu o 1,5%. Badania te wykazały ta k ż e , iż w przypadku popytu ru-. prezentowanego przez ludność o n iż s z y c h dochodach w s k a ź n ik i c3nowej e l a s t y c z n o ś c i popytu p r z y b i e r a ł y wyższe w a r t o ś c i . P o t w ie r d z e n ie te­ go można z n a le ź ć m. i n . w s z c z e g ó ln i e p o p u la r n e j p rac y R. G. Be­ c k a 11, w k t ó r e j a u to r w obrazowy sposób p r z e d s ta w ia z a le ż n o ś ć m ię­ dzy p r z y n a le ż n o ś c ią do danej grupy dochodowej l u d n o ś c i a k o r z y s t a ­ niem z u słu g zdrowotnych ( r y s . 1 ) .

9 Ib idem , s . 49.

10 K. D a v i e s , L. R u s s e l l , The s u b s t i t u t i o n of o u t p a t i e n t c a r e f o r i n p a t i e n t c a r e , "R e vie w of Economics and S t a ­ t i s t i c s " 1974, No 54 ( 2 ) , s . 109; A. H o 1 t m a n, E. O l s e n , The demand f o r d e n t a l c a r e : A stu d y of consumption and household p r o d u c t i o n , " J o u r n a l of Human R e s o u rc e s " 1976, No 11 ( 4 ) , s . 546; L . A. A d a y , Economic and noneconomic b a r r i e r s to the use of needed m edical s e r v i c e s , " M e d ic a l C a re " 1975, No 13 ( 6 ) , s . 447.

ser-c/o chodach

Rodziny o rxsiich

dochodach

A

В

Rys. 1. Góra lodowa s y m b o liz u ją c a opiekę medyczną z podziałem n grupy dochodowe wg: R. G. B e c k , Economic c l a s s and acce ss t p h y s i c i a n s e r v i c e s under p u b l i c m edical c a r e in s u r a n c e , " I n ­

t e r n a t i o n a l J o u r n a l of H e a lth S e r v i c e s " 1973, No 3 ( 3 )

Pod p o s t a c i ą góry lo dowej z o s t a ł y wyobrażone g lo b a l n e potrzeby zdrowotne l u d n o ś c i . Część góry z n a jd u ją c a s i ę ponad p o w ie rz c h n ią wody oznacza w s z y s tk ie zaspokojone p otrze b y zdrowotne s p o łe c z e ń ­ stwa w danym c z a s i e . J e ś l i np. z o s t a n i e wprowadzone p u b l ic z n e u- b e z p ie c z e n ie zdrowotne, część góry lo dowej ponad p o w ie rz c h n ią wody z n a c z n ie powiększy s i ę . N ależy dodać, że t a k i e d z i a ł a n i e może spo­ wodować wynurzenie s i ę góry ponad p o w ie r z c h n ię oraz j e j częściow e "o b r ó c e n ie s i ę " . Wynika to z teg o , że gdy b a r i e r a finansowa zo­ s t a n i e u s u n i ę t a , p r z y n i e s i e to e f e k t w p o s t a c i wzmożonej p r e s j i ku górze w p u nk cie A.

Celem badania przeprowadzonego w p r o w i n c j i Saskatchewan w Ka­ n ad z ie b y ło u d z i e l e n i e odpowiedzi na p y t a n i e , czy u s u n i ę c i e b a r i e ­ ry fin a n s o w e j w d o s t ę p i e do usłu g zdrowotnych w ywiera wpływ na s t o ­ p ie ń k o r z y s t a n i a z n ic h w ró żn y c h grupach dochodowych.

K o n k lu z je w y n ik a ją c e z powyższych o b s e r w a c j i są n a s t ę p u j ą c e : 1. Wraz ze wzrostem u d z i a ł u l u d n o ś c i w k osztach o p i e k i medycz­ n e j 47% ośób o n a j n i ż s z y c h dochodach n i e m ia ło żadnego k o n ta k tu z lekarzem w porównaniu z 10% n a jz a m o ż n ie js z y c h .

2. Wraz z usu nięciem o p ł a t za u s ł u g i medyczne tempo k o r z y s t a ­ n i a z u słu g przez grupy o n i s k i c h dochodach b y ło wyższe n iż w g r u ­ pach zamożnych.

v i c e s under p u b l i c m edical c a r e in s u r a n c e , " I n t e r n a t i o n a l J o u r n a l of H e a lth S e r v i c e s " 1973, No 3 ( 3 ) , s . 341.

3. W zakończeniu a u to r za d a je p y t a n i e , k t ó r e pozostaw ia bez odpow iedzi, k i e r u j ą c j e pod adresem p o l it y k ó w zdrowotnych, a miano­ w i c i e : j a k i poziom d o s tę p n o ś c i do usłu g medycznych może być t r a ­ ktowany ja k o n a j b a r d z i e j rozsądny i odpow iedni. Problem ten dotyczy r a c j o n a l n o ś c i k o r z y s t a n i a ze świadczeń ochrony zd row ia.

Tezę, że wraz z u su nięciem b a r i e r fin an so w ych tempo k o r z y s t a n i a ze świadczeń zdrowotnych będzie wyższe w grupach n aju b o ższ ych , po­ t w ie r d z a op isan y przez F. W. B r i a n a i S. T. G ib b e n s a K eksperyment przeprowadzony w K a l i f o r n i . Eksperyment ten p o l e g a ł na o b c i ą ż a n iu op łata m i grupy l u d n o ś c i , k t ó r a do tego momentu b y ła c a ł k o w i c i e od n ic h zw o ln ion a. C h o d z iło o t o , aby p a c j e n c i powyżej ok re ś lo n eg o pu­ łapu dochodów o s o b is t y c h z.obowiązani b y l i do p ł a c e n i a l d o l a r a za każdą z dwu p ie rw s z yc h w iz y t u le k a r z a w m ie s ią c u oraz 0,5 d o l a r a za każde dwie p ie rw sz e r e c e p t y . R e z u l t a t b ył z a s k a k u ją c y , a miano­ w i c i e w r e z u l t a c i e zwiększonych o p ł a t za u s ł u g i medyczne i r e c e p t y n a s t ą p i ł spadek ic h " s p o ż y c i a " s i ę g a j ą c y w krańcowych p rzy p a d ­ kach 30%.

W yn ik i tych i i n n y c h 15 badań cenowej e l a s t y c z n o ś c i popytu wska­ zu ją ria różne r e a k c j e p acjentów związane z wprowadzeniem lub pod­ n i e s ie n i e m o p ł a t za u s ł u g i zdrowotne. Rzeczą i s t o t n ą w k o n t e k ś c ie p o l i t y k i s p o łe c z n e j wydaje s i ę być f a k t , że odchodzenie od b e z p ł a ­ t n o ś c i o p i e k i zdrowotnej zm niejsza w y ra ź n ie s p o ż y c ie tyc h ś w ia d ­ czeń, g łów nie przez grupę l u d n o ś c i o n a j n i ż s z y c h dochodach w r o d z i ­ n i e .

W ramach omawianych zagadnień m ie ś c i s i ę również problem w p ły ­ wu cen na s t r u k t u r ę popytu. Dostępne w y n ik i badań1'' w s ka zu ją, że mamy tu do c z y n i e n i a z i s t o t n ą r e a k c j ą popytu na op iek ę s z p i t a l n ą , w z a l e ż n o ś c i od cen na u s ł u g i a m b u la t o r y jn e .

Ta cenowa s u b s t y t u c y j n a e l a s t y c z n o ś ć popytu może być wyrażana

12 F. W. B r i a n , S . T. G i b b e n s , C a l i f o r n i a s medi­ c a l co-payment e x p e rim e n t, “ M e d ic a l C a re " 1974, No 12 ( 2 ) , S u p p l.

13 Ch. F. P h e l p s , J . P. N e w h o u s e, E f f e c t of co- in s u r a n c e : A m u l t i v a r i a t e a n a l y s i s , " S o c i a l S e c u r i t y B u l l e t i n " 1972. No 35 ( 6 ) , s . 20; R. R o s e t t , L . H u a n g , The e f f e c t of h e a l t h in s u ra n c e on the demand f o r m ed ical c a r e , " J o u r n a l o f P o l i ­

t i c a l Economy" 1973, No 2 ( 1 ) , s . 284.

14 0 a v i e s , R u s s e l l , op. c i t . ; B. C h i s w i c k , The demand f o r n u r s in g home c a r e : An a n a l y s i s of s u b s t i t u t i o n between i n s t i t u t i o n a l and n o n i n s t i t u t i o n a l c a r e , " J o u r n a l of Human R e s o u rc e s " 1976, No 11 ( 3 ) , s . 295.

również w o d n i e s i e n i u do kosztów pozacenowych, o k t ó r y c h będzie mo­ wa w d a l s z e j c z ę ś c i a r t y k u ł u , np. w p o s t a c i kosztu p r z e b y c ia ’ d y ­ stan su do i n s t y t u c j i medycznych, s z p i t a l a lub p r z y c h o d n i. Im zna­ c z n i e j s z y j e s t zak res b e z p ła tn y c h lub t a n i c h u s łu g , tym wyższa j e s t mierzona cenowa e l a s t y c z n o ś ć popytu.

W ś w i e t l e rozważań nad wpływem cen na popyt w o c h r o n ie zdrowia o kazało s i ę , i ż w ś c i s ł y m związku z tym z ja w is k ie m p o z o s t a j e c z yn ­ n ik dochodów l u d n o ś c i . Tak w ię c rozważania na temat z a l e ż n o ś c i cen i popytu powinny i ś ć n i e t y l k o w k ie ru n k u o k r e ś l e n i a w ysokości o- p ł a t b e zpośrednio p o b ie ra n y c h od p a c je n tó w , a l e również w s tr o n ę e k s p l o r a c j i z a l e ż n o ś c i tyc h ż e o p ł a t od s y t u a c j i socjoekonomicznf.j różnych grup s p o łe c z n y c h 1^.

Zdecydowana w iększo ść p rac o t e j tem atyce u trz y m u je , że poziom k o r z y s t a n i a z usłu g medycznych j e s t wyższy w grupach zamożnych, nawet j e ś l i ma to m ie js c e w s ys te m ie b e z p ł a t n e j o p i e k i medycznej. Znany j e s t przypadek, że w wyniku badania empirycznego s t w i e r d z o ­ no, że 70% rod zin o dochodach p o n iż e j 1500 dolarów s k o r z y s t a ł o ze świadczeń ochrony z d ro w ia, podczas gdy ten odsetek d la ro d z in o dochodach powyżej 1500 dolarów s i ę g n ą ł aż 92*

I n t e r e s u j ą c e , z punktu w id z en ia p lanow ania w o c h r o n ie zd row ia, badanie d o s tęp n o ś c i do usłu g zdrowotnych różnych grup dochodowych p r z e d s t a w i ł 0. S . 5 a l k e v e r w swoim o p racow an iu 1 . J a k sam mówi, jego " a r t y k u ł p r e z e n t u j e nową metodę o p isu n ie r ó w n o ś c i w d o s t ę p i e do o p i e k i m e d y c z n e j"18. Oceną d o s tę p n o ś c i o b j ę t o różne grupy do­ chodowe w s z e ś c i u re g io n a c h ś w i a t a . B y ł y to : L i v e r p o o l , H e l s i n k i , Lódź, B a l t i m o r e , N orth ew e ste rn Vermont oraz p r o w in c ja Saskatchewan w K a na d z ie . S z c z e g ó ln ie za s k a k u ją c y j e s t f a k t ogromnych r ó ż n i c w d o s t ę p i e d z i e c i do o p i e k i medycznej (mierzonym l i c z b ą mających kon­ t a k t z lekarzem lub innym personelem medycznym) w z a l e ż n o ś c i od do­ chodów i c h rodziców ( p a t r z ta b . 1 ).

15 B e с к , op. c i t . , s . 341; D. S . S a I k e v e r , Econo­ mic c l a s s and d i f f e r e n t i a l a c c e s s to c a r e : comparisons among h e a l t h c a r e system s, " I n t e r n a t i o n a l J o u r n a l of H e a lt h S e r v i c e s " 1975, No 3 ( 5 ) , s . 373. P. T o w n s e n d , I n e q u a l i t y and the h e a l t h s e r v i c e , "The L a n c e t " 1974, Ho 1, s 1179. 16 B e с k, op. c i t . , s. 341. 1 7 S a l k e v e r , op. c i t . , s . 373. 18 Loc. c i t .

T a b e l a 1

Opieka zdrowotna nad dziećm i w ś w i e t l e dochodów i c h rodziców

Obszar

L ic z b a d z i e c i (w o d s e tk a c h ) n i e k o r z y ­ s t a j ą c y c h z porady l e k a r s k i e j , a mają­ cych k o n ta k t z innym personelem medycz­

nym, w rod zina ch o dochodach:

n i s k i c h wysokich

B a l t i m o r e 12,7 10,4

H e l s i n k i 21,4 19,5

L i v e r p o o l 1 2 ,В 3,8

Łódź 10,3 5,6

N orth w estern Vermont 5,9 5,4

Saskatchewan 12,8 14,2

Ź r ó d ł o : 0. S. S a l k e v e r , Economic c l a s s and d iffe r p n t i a l a cces to c a r e : comparisons among h e a l t h c a r e system s, " I n ­ t e r n a t i o n a l J o u r n a l of H e a lt h S e r v i c e s " 1975, No 3 ( 5 ) , s . 373.

0. S . S a l k e v e r , prowadzący te b a d a n ia , s t w i e r d z a , że na tym e t a p i e rozpoznania problemu w i e l e j e s t p y ta ń , k t ó r e p o z o s t a ją bez od p o w ied zi, np. d la c z eg o dostąp d z i e c i do o p i e k i medycznej j e s t inny - odwrotny w stosunku do dochodów - j e d y n i e w Saskatchew an, ja k to udowodniono w z e s t a w ie n iu z innymi badanymi obszaram i?

Kon klu d ując zauważamy, i ż przeprowadzona przez a u t o r a a n a l i z a d o w io d ła , że d z i e c i z ro d z in o n i s k i c h dochodach k o r z y s t a j ą z o p i e k i medycznej w mniejszym s to p n iu n iż ic h r ó w i e ś n i c y z ro d z in o wysokich dochodach, n i e z a l e ż n i e od s t u r k t u r y systemu o p i e k i zdrowot­ n e j . Wniosek nasuwający s i ą po p r e z e n t a c j i tego typu badań brzmi na­ s t ę p u j ą c o : w y n ik i t a k i c h i podobnych badań mogą w znacznym s to p n iu usp raw nić planow anie w o c h r o n ie zd ro w ia , gdyż wpłyną na b ard z iej pre­ c y z y j n e przew idyw anie popytu na u e ł u g i zdrowotne. Pozwala to na r a ­ c j o n a l n e dopasowanie bazy medycznej do p otrze b s p o łe c z n y c h . Oochody jednostkowe l u d n o ś c i , traktow an e ja k o zmienna w p r o c e s i e planowego k s z t a ł t o w a n i a modelu konsum p cji, mogłyby s t a ć s i ę narzędziem stymu­

lu jącym p r z e k s z t a ł c e n i e konsumpcji w pożądanym k i e r u n k u . Prowadze­ n i e badań dochodowej e l a s t y c z n o ś c i popytu d a je odpowiedź na p y t a n i e ,

s to p n iu dochód j e s t czynnikiem pobudzającym pop yt. In f o r m a c ja taka j e s t n ie z w y k le przyd atn a zarówno w planowaniu ochrony z d ro w ia, ja k i t>?mpa w zrostu dochodów. Znajomość wskaźników dochodowej e l a s t y ­ c z n o ś c i popytu pozwala z dużą d o k ła d n o ś c ią p r z e w id z ie ć p r z y s z ł y popyt w z a l e ż n o ś c i od planowanego wzrostu dochodów p ie n ię ż n y c h w p oszczególnych grupach społeczno-zawodowych.

Obok wyżej wymienionych pozytywów tego rod za ju badań, n a le ż y p o d k r e ś l i ć , że mają one i inne z a l e t y . Po p ie rw s z e - p o z w a la ją na w y k r y c ie grup l u d n o ś c i , k t ó r e odczuwają uzasadniony " n i e d o s y t " u- słu g zdrowotnych. Po d r u g ie - a n a l i z u j ą c zró ż n ic o w a n ie d o s tę p n o ś c i do usłu g zdrowotnych wśród różnych grup dochodowych l u d n o ś c i , mo­ żna uzyskać szereg i n f o r m a c j i d o ty c z ą c y c h p rzyczyn zmian w s t r u ­ k t u r z e systemu ochrony z d ro w ia. Po t r z e c i e - badanie tego rod za ju maże być w ykorzystane ja k o p r z e g lą d e fe k t y w n o ś c i .podejmowanych d z i a ł a ń w o c h r o n ie zdrowia w c e l u zredukowania n ie r ó w n o ś c i w do­ s t ę p i e do świadczeń zdrowotnych.

Kolejnym cz yn nik iem k s z t a ł t u j ą c y m p o p y t, wymagającym omówienia, j e s t podaż usłu g w o c h ro n ie z d ro w ia. W l i t e r a t u r z e z a c h o d n ie j ( J . Uhmura) można spotkać s t w i e r d z e n i a , że k r e u j e ona swój w łasny po­ p y t . Zauważono m ia n o w ic ie , że popyt na u s ł u g i z zakresu s łuż b y zdrowia j e s t wyższy w m ia sta ch n iż na obszarach w i e j s k i c h , co t ł u ­ maczy s i ę większą l i c z b y dostępnych placówek oraz znacznymi u ł a ­ tw ie n ia m i w k o m u n ika cji m i e j s k i e j . Jednakże to w cale n i e oznacza, że p o trz e b y zdrowotne na te re n a c h w i e j s k i c h są n i ż s z e .

19

Ponadto o kazało s i ę w wyniku przeprowadzonych badań , że i s t ­ n i e j e z a le ż n o ś ć między l i c z b ą łóżek w s z p i t a l a c h na je d n o s t k ę po­ p u l a c j i a l i c z b ą dni o p i e k i s z p i t a l n e j . S tw ie rd z o n o , że wraz ze zwiększeniem l i c z b y łó że k w s z p i t a l a c h w y d łu ż y ł s i ę okres o p i e k i s z p i t a l n e j . Wykazano również k o r e l a c j ę między l i c z b ą dni h o s p i t a ­ l i z a c j i oraz l i c z b ą k o n s u l t a c j i l e k a r s k i c h na osobę a l i c z b ą p l a ­ cówek medycznych na je d n o s t k ę p o p u l a c j i . W spółczynnik k o r e l a c j i między l i c z b ą dni h o s p i t a l i z a c j i p r z y p a d a ją c ą na 1 osobę u b e z p ie ­ czoną a l i c z b ą łóżek w s z p i t a l a c h wynosi 0,8 2, a d la osób k t ó r e częściow o pokryw ają k o sz ty l e c z e n i a w sp ółcz ynn ik ten równa s i ę

19

А. К 1 a r m a n, The economics of h e a l t h , Columbia Uniw. P r e s s 1965, s . 139.

20

0,62 . Wynika z teg o , że wspomniana zasada j e s t w p r a k ty c e s z c z e g ó ln i e w y r a z i s t a , gdy n ie i s t n i e j ą b a r i e r y finansowe w do­ s t ę p i e p acjentów do u słu g medycznych.

inny aspekt omawianego z a g a d n ie n ia d otyczy p o z y c ji l e k á r z a j a ­ ko k r e a t o r a podaży. Zaspokaja on n i e t y l k o p otrze b y p a c je n tó w , a l e sam w pewnym s to p n iu ma wpływ na w ie l k o ś ć i s t r u k t u r ę pop ytu. Dzie­ j e s i ę tak d l a t e g o , gdyż mamy tu do c z y n i e n i a z przekazywaniem l e ­ k arzow i przez pacjentów swych uprawnień co do wyboru u s ł u g i . P a ­ c j e n t z r e g u ły n i e o r i e n t u j e s i ę , i l e usłu g danego ro d z a ju pow inien u zysk a ć, j a k i e g o rod za ju powinny być to' u s ł u g i o ra z , w ja k im c z a ­ s i e i w j a k i e j placówce powinny być d o s ta rc z o n e .

Opisane z ja w is k o u leg a n a s i l e n i u , gdy system o p ł a c a n i a l e k a r z a s tw a rza bodźce ekonomiczne w ł a ś n ie ta k ie g o postępowania l e k a r z a . P o d k r e ś la s i ę w l i t e r a t u r z e n i e j e d n o k r o t n i e , że s t w i e r d z e n i e i udo­ w od n ienie na drodze badań empirycznych powyższych sp o s trz e ż e ń s t a ­ nowi d o n i o s ł e o s i ą g n i ę c i e ekonomiki zd row ia.

W dotychczasowych rozw ażaniach p rze d sta w ion o j e d y n i e p ie n ię ż n e (m onetary f a c t o r s ) w y zn a c zn ik i popytu na u s ł u g i zdrowotne. Oprócz n ic h i s t n i e j ą również c z y n n i k i n i e p i e n i ę ż n e , k t ó r y c h p o m in ię c ie do­ p row adzić może do błędnych lub n ie p e łn y c h szacunków w i e l k o ś c i i s t r u k t u r y popytu. Głównie uwagi te d otyczą stosunkowo n a jm n ie j po­ znanego, trudnego do s k w a n ty fik o w a n ia wyznacznika pop ytu, jakim j e s t c z yn n ik traconego przez pacjentów czasu na d o t a r c i e do l e k a ­ r z a , na o c z e k iw a n ie przed gabinetem na p r z y j ę c i e oraz czasu ocz e ­ k i w a n ia od momentu wyznaczenia terminu w i z y t y do c h w i l i ś w ia d c z e ­ n i a u s ł u g i . Jedną z p ra c o t e j tematyce j e s t obszerny a r t y k u ł J . A cton a 21, w którym przed staw ion o w y n ik i o b s e r w a c j i i badań c z a ­ sowej e l a s t y c z n o ś c i popytu. Dowodzą one, iż n i e p i e n i ę ż n e c z y n n i k i zmian popytu o d d z i a ł u j ą w n i e mniejszym s t o p n iu n iż dochody lu d n o ­ ś c i oraz ceny usłu g i leków. W c e lu p rzeprow adzenia opisanego przez a u to ra badania stworzono t e o r e t y c z n y model popytu o p a r ty na p i e ­ n i ę ż n e j c e n ie u s ł u g i , k o s z c ie traco neg o czasu oraz dochodach

osobi-22 s t y c h lu d n o ś c i

ОП

0 h m u r a, op. c i t . , s . 485.

O 1

J . A c t o n, Nonmonetary f a c t o r s in the demand f o r medi­ c a l s e r v i c e s : Some e m p i r i c a l e v id e n c e , " J o u r n a l o f P o l i t i c a l E c o ­ nomy" 1975, No 03 ( 1 ) , s . 595.

? ?

A n a liz a cenowej i czasowej e l a s t y c z n o ś c i popytu wykazała wzrost w r a ż l i w o ś c i popytu na k o szt traconego czasu wraz z og raniczeniem o p ł a t b ezpośrednich od p a c j e n t a . W ko nsekw encji popyt na b e z p ła tn e u s ł u g i powinien być b a r d z i e j w r a ż liw y na zmiany " c e n y " czasu n iż popyt na u s ł u g i p ł a t n e , gdyż czas s ta n o w i większą p r o p o r c j ę g l o ­ b a l n e j ceny przy usłu g ach b e z p ła tn y c h n iż przy ś w ia d c z e n ia c h p ł a ­ tn y c h . Tłumaczy s i ę to tym, że j e ś l i cena u s ł u g i spada, n a s t ę p u je s y t u a c j a , gdy e la s t y c z n o ś ć czasowa popytu przewyższa e la s t y c z n o ś ć cenową. W powyżej opisanym badaniu tak rozum ianej e l a s t y c z n o ś c i czasowej j e j w s p ć łc z y n n ik oszacowano na -0,14, co oznacza, że wzrost o d l e g ł o ś c i o 1* spowodował spadek popytu o 0,14%, n ato m ia s t

23

u przednio cyto w ani a u to rz y A. Holtmann i E. Olsen u z y s k a l i te w s k a ź n ik i w stosunku do kosztów czasu o cz e kiw a n ia w p r z e d z i a l e

( - 0 , 0 5 4 , 0,235) oraz w stosunku do czasu podróży -0 ,1 2 1 ,

P rzy to c zo n e p r z y k ła d y badań e l a s t y c z n o ś c i popytu z l i t e r a t u r y z a g r a n ic z n e j n i e są jedynymi w tym z a k r e s i e . Na p o p a r c ie warto p r z y to c z y ć n ie c o p ó ź n i e j s z e , acz i n t e r e s u j ą c e in f o r m a c je zaw arte w jednym z a rty k u łó w d o ty czą cy ch badania popytu. Autorzy s t w i e r d z a j ą , że czas podróży s t a ł s i ę ob ecn ie jedną z n a j b a r d z i e j i s t o t n y c h zmiennych o k r e ś l a j ą c y c h l i c z b ę pożądanych przez pacjentów w i z y t l e ­ k a r s k i c h . Okazało s i ę ponadto, że w objętym ob serw acją r e j o n i e czas podróży b y ł o w i e l e w a ż n ie js z y n iż czas o c z e k iw a n ia na w i z y t ę .

R e z u l t a t y d otych cz a s z re a liz o w a n y c h badań w skazu ją, że t r a d y ­ c y j n e ekonomiczne zmienne, ja k cena czy dochód, n ie mogą być r o z ­ patrywane ja k o jed yn e i w yłączne d e te r m in a n ty popytu.

Warto w tym m ie js c u wspomnieć o j e s z c z e jednym badaniu empiry-9 A

cznym . P o l e g a ł o ono na tym, że poproszono pacjentów o oszacowa­ n i e czasu podróży (d o ja z d u ) do le k a r z a oraz czasu o c z e k iw a n ia na wyznaczony term in w i z y t y , a także o c z e k iw a n ia przed gabinetem bez­ p o ś red n io przed n i ą . Okazało s i ę , że d la t y c h , d la k t ó r y c h b a r i e ­ r y ekonomiczne b y ł y m inim alne, czas p o d ró iy n i e ma wpływu na t o , czy p a c j e n t k o r z y s t a z o p i e k i l e k a r s k i e j t z y n i e , gdy i s t n i e j e j e j

v a ry more than money p r i c e s , Memorandum R-1189-0E0 I XI У С , RAND C o r p ., May 1973; t e n ż e , Demand f o r h i l t h c a r e among the urban poor w ith s p e c i a l emphasis on the r o l e of i'm e , Memorandum R—1151 — -0E0/NYC, RAND C o r p ., A p r i l 1973.

2 3 _{H o l t m a n , O l s e n , op. c i t . , s. 546.}

p o t r z e b a . Dla p acjen tó w ubezpieczonych i n ie u b e z p ie c z o n y c h , mie­ s z k a ją c y c h w o d l e g ł o ś c i , na p r z e b y c ie k t ó r e j p otrzeb a mniej n iż 30 m inut, zanotowano r e l a t y w n i e dużo większą l i c z b ę w i z y t u le k a r z a w przypadku p o j a w ie n ia s i ę j e j p o t r z e b y , a n i ż e l i d la t y c h , k t ó r z y m ie sz k a ją duzo d a l e j .

R o z p a t r u ją c wpływ czasu podróży do l e k a r z a s tw ie rd z o n o , że czas w przypadku osób n ie u b e z p ie c z o n y c h , a p o t r z e b u ją c y c h pomocy l e k a r s k i e j , d z i a ł a ja k o m nie j ważna b a r i e r a d o s t ę p n o ś c i. Podobne w niosk i b y ł y konsekwencją badania c z yn n ik a czasu oczukiw anja na term in badania lekarr^kiego. Inne k o n k lu z je p o w s ta ły w e f e k c i e ba­ dania wpływu czasu o c z e k iw a n ia na p r z y j ę c i e pod gabintitpm na l i c z ­ bę w i z y t . Okazało s i ę , że c i , k t ó r z y c z e k a ją w i ę c e j n iz 30 minut przed gabinetem le k a r s k im , k o r z y s t a j ą z n a c z n ie r z a d z i e j z usłu g słu ż b y zd row ia, z w y ją tk ie m pacjentów u b e z p ie c z o n y c h , d la k t ó r y c h ton c z yn n ik n i e ma p raw ie z n a c ze n ia .

Opisane p r z y k ł a d y , z a c z e r p n ię t e z l i t e r a t u r y a n g i e l s k i e j i a m e r y k a ń s k ie j, wskazują zg o d nie, że czas ja k o b a r i e r a d o s tę p n o ś c i może wyprzeć b a r i e r y p i e n ię ż n e ja k o c z y n n ik r e g u l u j ą c y k o r z y s t a n i e

z

usług

Ja k o cena wyznaczająca p o p y t, s z c z « g ó l n i e w s ys te m ie b e z p ł a t n e j o p i e k i medycznej. Należy p am iętać o ś c i s ł y m związku tego c z yn n ik a " n i e p i e n i ę ż n e g o " z k las y c z n y m i w i e l k o ś c i a m i , tak im i, ja k ceny i do­ chody l u d n o ś c i , gdyż t y l k o ic h łą c z n a a n a l i z a może być u żyteczna d la e f e k t y w n e j oceny d o s tę p n o ś c i do usłu g zdrowotnych w różnych pro­ gramach ochrony zdrowia oraz oceny a l t e r n a t y w n y c h rozwiązań w s ł u ż ­ b i e zd row ia.

Celem powyższej p r e z e n t a c j i badań empirycznych popytu na u s ł u g i zdrowotne j e s t - ja k wspomniano na w s tę p ie - wskazanie ic h zn a cze ­ n ia w a s p e k c ie planow ania ochrony z d ro w ia. N P o l s c e problem atyka ta n i e j e s t c z ę s to podejmowana, c h o c ia ż w a n a l i z a c h s o c j o l o g i c z ­ nych i ekonomicznych c o ra z c z ę ś c i e j p o d k re ś la s i ę z w ią z k i między popytem na u s ł u g i zdrowotne a różnego r o d za ju czynnikami k s z t a ł t u

-25 jącymi jeg o w ie lk o ś ć i s t r u k t u r ę

o t

K. P i o t r o w s k a , Społeczno-ekonomiczna ocena ś w ia d ­ czeń ochrony z d ro w ia, " P r a c a i Z a b e z p ie c z e n ie 5p o łe c z n e " 1978, nr 6, s . 34; t . B e s k i d , Konsumpcja w ro d z in a c h p rac o w n ic z y c h , PWE, Warszawa 1977.

Przeprow adzenie podobnych badań w naszym k r a j u wymagałoby opra­ cowania m eto d o lo g ii p rac y badawczej, co p ochłonęłob y z pewnością w i e l e czasu i środków finan so w ych . D lateg o też warto zastanow ić s i ę nad m ożliwościam i ic h a d a p t a c j i i pośredniego w y k o rz y s ta n ia w warunkach p o ls k ie g o systemu ochrony zdrowia.

Pam iętać n a le ż y jednak o tym, że w o d n ie s ie n iu do świadczonych b e z p ł a t n ie usług zdrowotnych w naszym k r a j u n ie można stosować p o j ę c i a popytu efektywnego w zn a cze n iu , w jakim j e s t ono używane w cytowanych p rzy k ła d a c h badań. D e f i n i c j a popytu mówi, że j e s t to "zap otrzeb ow anie na konkretne dobra ekonomiczne, konsumpcyjne i pro­ dukcyjne [ . . ] . J e ż e l i zapotrzebowanie na dane dobro z n a jd u je od powiednie p o k r y c ie w dochodach konsumentów, mówimy o p o p y c ie efek

26

t y w n y m ..." Dlatego też b a r d z ie j stosowne wydają s i ę o k r e ś l e ­ n ia : konsumpcja lub s p o ż yc ie usług zdrowotnyc/i.

S tw o rz e n ie podstaw do poprawy funkcjonow ania ochrony zdruwia w P o ls c e j e s t jednym z p o s tu la tó w reformy tego systemu. N i e s t e t y sta n zaawansowania badań nad ekonomicznymi aspektami ochrony zd ro­ wia w P o l s c e n ie d a je p ełnych podstaw do planowania w t e j s f e r z e usług sp o łe c z n y c h . Należy zw ró cić szczególną uwagę na jeden z k i e ­ runków reform y, k t ó r y mówi, iż n a le ż y podjąć szereg p rac p r z y g o to ­ wawczych do opracowania t a k ie g o systemu i n f o r m a c j i d o tyczą cych n ie poznanych dotąd zagadnień ekonomicznych słu ż b y zdrow ia, aby s t a ł s i ę odpowiednią podstawą do p rac p la n is t y c z n y c h .

Jednym z n a j b a r d z i e j b u lw e r s u ją c y c h p o s tu la tó w reformy w ochro­ n ie zdrowia j e s t wprowadzenie o d p ł a t n o ś c i za u s łu g i w t e j s f e r z e . " F u n k c jo n u ją c y d otychczas system n ie o d p ła tn y c h i t a n ic h usług wraz z podmiotowym systemem fin a n so w a n ia je d n o s te k św iadczących u s łu g i p r z y c z y n i a ł y s i ę do powstawania w ie lu negatywnych z ja w is k [ . . . ] , n egatywnie n a le ż y o c e n ić brak m otyw acji do prowadzenia k a l k u l a c j i kosztów i r a c jo n a li z o w a n ia wyďatków [ . . . ] , nadużywanie świadczeń i marnotrawstwo środków tow arzyszących usłudze (le k ó w ,

W związku z tym wydaje s i ę , że wprowadzeniu j a k i c h k o l w i e k r o z ­ wiązań eksperym entalnych powinny tow a rz ysz yć a n a l i z y wskaźników cenowej i dochodowej e l a s t y c z n o ś c i p o p yt/. S tan ow ić mogłyby one

26

Mała e n c y k lo p e d ia ekonomiczna, PWL, Warszawa 1974 , s. 592. 27 _{U s ł u g i s p o łe c z n e , red . A. Ł u k a s z e w i c z , PWF, War­} szawa 1984, s . 49.

d oskonałą k o re k tę w ysokości wprowadzonych bezp o śred n ich o p ł a t l u d ­ n o ś c i w pow iązaniu z p r z y n a le ż n o ś c ią do grup dochodowych. "Można rra t e j p odstaw ie wyznaczyć tzw. cenę maksymalną, powyżej k t ó r e j popyt na o k re ś lo n y r o d z a j u s ł u g i - przy danych warunkach dochodo­ wych i s p ołe czn ych [ . . . ] - mógłby u l e c o b n i ż e n i u " 28. I n f o r m a c je o wzajemnych związkach pop ytu, dochodów i cen, ic h s i l e i k ieru n k u b e zs p rz e c zn ie sta n ow ią podstawę planow ania p r z y s z łe g o popytu i jego s t r u k t u r y , a w ś l a d za tym - planow ania p r z y s z ł y c h dostaw usług medycznych i dóbr z nim i związanych.

Ponadto, d z i ę k i znajomości współczynników dochodowej e l a s t y c z ­ n o ś c i popytu oraz planowanego wzrostu dochodów, możliwe s t a j e s i ę t r a f n e przew idyw anie k s z t a ł t o w a n i a s i ę popytu. Dodatkowo in fo rm a ­ c j e te sta n ow ią i s t o t n ą wskazówkę d la p o d z ia łu środków i n w e s t y c y j ­ n ych, między p la có w ki św iadczące różne r o d z a je u s łu g , przy o p r a c o ­ wywaniu planów rozwoju ochrony z d ro w ia. Przykładem problemu, k t ó r y n a l e ż a ło b y ro z s t rz y g n ą ć w n a j b l i ż s z e j p r z y s z ł o ś c i , j e s t odpowiedź na p y t a n i e , czy np. o b c i ą ż e n ie kosztami leków w r o d z in a c h o n a j ­ n iż s z y c h dochodach n i e j e s t zbyt duże, podczas gdy w r o d z in a c h za ­ możnych j e s t mało lub w c a le n ieo d czu w a ln e . Z d r u g i e j s t r o n y l i k w i ­ dowanie w s z e lk ic h b a r i e r cenowych prowadzi - j a k wspomniano - do m arnotrawstwa.

Reasumując, n a l e ż y s t w i e r d z i ć , że u s t a l e n i e ok re ś lo n eg o pozio mu o d p ł a t n o ś c i b e z p o ś r e d n ie j pacjentów za pomocą a n a l i z współczyn ników cenowej i dochodowej e l a s t y c z n o ś c i popytu p r z y n i e ś ć może na s t ę p u j ą c e k o r z y ś c i : r a c j o n a l i z a c j ę k o r z y s t a n i a ze ś w ia d c ze ń , uzy­ s k a n ie sygnałów o a k t u a l n e j s t r u k t u r z e pop ytu, co w k o n s e k w e n c ji u m ożliw ia praw idłow e ro z m ie s z c z e n ie zasobów, oraz pomoc w k s z t a ł ­ towaniu p r z y s z ł y c h s t r u k t u r s p o ż y c i a .

A n a liz o w a n ie związków między popytem a różnymi czynnikam i eko­ nomicznymi może być również p rzy d a tn e d la p o d n i e s i e n i a poziomu r a ­ c jo n a ln e g o gospodarowania środkami p ie n ię ż n y m i w o c h r o n ie z d ro w ia.

N ie z m ie r n ie i s t o t n ą sprawą j e s t d ą ż e n ie do upow szechnienia form uły fin a n s o w a n ia przedmiotowego, ponieważ z a s i l a n i e podstawo­ wych je d n o s te k s łu ż b y zdrowia o p a r te na fin a n s o w a n iu podmiotowym nie s p e ł n i ł o p o k ła d a n y ch w nim n a d z i e i . D la te g o te ż c o ra z c z ę ś c i e j po­ s t u l u j e s i ę wprowadzenie f in a n s o w a n ia przedmiotowego, k t ó r e ł ą c z y

zak res i ja k o ś ć świadczonych usłu g z zasobami przeznaczonych na n ie środków. Aby n a s t ą p i ł o odpowiednie dopasowanie zasobów f i n a n ­ sowych do rozmiarów d z i a ł a l n o ś c i w y t w a r z a j ą c e j konk retny typ u s łu g , n a le ż y przede wszystkim znać a k t u a ln y i przewidywać p r z y s z ł y popyt na te u s ł u g i . Z pomocą przychodzą tu w ła ś n ie badania e l a s t y c z n o ś c i pop ytu, k t ó r e p o ś red n io p o z w a la ją na zaplanowanie w ysokości przy-, s z ł y c h zasobów przeznaczonych na wybrany ro d z a j u słu g zdrowotnych oraz na i c h prawidłową a l o k a c j ę . Taka d z i a ł a l n o ś ć może zapewnić p e ł n i e j s z e z a s p o k o je n ie p otrzeb s p o łe c z n y c h , a tym samym poprawić s to p ie ń d o s tę p n o ś c i do n i c h .

A n a liz a popytu powinna również z a w ie ra ć wzajemne r e l a c j e mię­ dzy popytem na u s ł u g i zdrowotne a tzw. czynnikami n i e p i e n i ę ż n y m i , k t ó r e są s z c z e g ó ln i e ważne w bezpłatnym s ys tem ie o p i e k i zd row o tn e j. Stąd konieczne wydaje s i ę ro z w ią z a n ie za g a d n ie n ia a k tu a ln e g o r o z ­ m ie sz cze n ia i d y s t r y b u c j i usłu g ochrony zd row ia, ponieważ - ze względu ria dużą o d l e g ło ś ć od m ie js c a zam ieszkania k o r z y s t a j ą c y c h z n ic h pacjentów - część urządzeń s łu ż b y zdrowia może być n i e r a c j o ­ n a l n i e w ykorzystana w stosunku do zap o trze b ow an ia, a w ś l a d za tym w znacznym s to p n iu może to o g r a n i c z y ć dostępność do św iadczeń. I s ­ to tn e j e s t r o z s t r z y g n i ę c i e , czy .w planowaniu s i e c i placówek słu ż b y zdrowia b ia ć pod uwagę n i e t y l k o np. ś re d n i promień r e j o n u , l e c z także p rzy u w z g lę d nie n iu ro zm ie s zc z en ia lu d n o ś c i w p e rs p e k t y w ie zda­ wać s o b ie z tego sprawę, j a k i e e f e k t y w d z i e d z i n i e k o r z y s t a n i a z o p i e k i ma obecny w a r i a n t l o k a l i z a c j i . Pomocne w ro z w ią z a n iu tyc h i podobnych problemów j e s t b adanie e l a s t y c z n o ś c i popytu - w z a le ż n o ­ ś c i od różnych czynników •» k t ó r e d o s t a rc z a zarówno i n f o r m a c j i o s y ­

t u a c j i b i e ż ą c e j , j a k i wskazówek na p r z y s z ł o ś ć .

Ponieważ w ł a ś n i e dostępność do świadczeń zdrowotnych j e s t w io ­ dącą myślą reformy g osp o d arcze j w o c h ro n ie z-drowi a , gros d z i a ł a ń w t e j s f e r z e powinno s ł u ż y ć temu c e l o w i . Wiadomym j e s t , że system ochrony zdrowia w P o l s c e n i e za p e w n ił d otychcz as powszechnej do­ s tę p n o ś c i do u s łu g , o czym świadczą w y n ik i prowadzonych w tym z a ­ k r e s i e badań e m p iryczn ych. Wynika to s z c z e g ó ln i e z braku równowa­ gi między popytem a podażą w t e j s f e r z e 29. Wydaje s i ę , ze w a k t u ­ a l n e j s y t u a c j i jednym z warunków przeprow adzenia k o rz y s t n y c h zmian j e s t dokładne rozpoznanie czynników k s z t a ł t u j ą c y c h zapotrzebow anie na u s ł u g i , tak ekonom icznych, ja k dem ograficznych i s p o łe c z n y c h .

Temu p r z e d s i ę w z i ę c i u .mogą w ła ś n ie p o s łu ż y ć badania e l a s t y c z - n o ś c i popytu, w s e n s ie s p o ż yc ia usług w o c h ro n ie z d ro w ia. P o ł ą c z e ­ n i e badań ekonomicznych z s o c jo lo g ic z n y m i w t e j k w e s t i i oraz w y n i­ k a j ą c e z n ic h w n io s k i mogłyby p o s łu ż y ć ja k o wskazówka d la p r z y ­ s z ł y c h d z i a ł a ń .

Ja k zaznaczono na w s t ę p i e , a r t y k u ł ton ma c h a r a k t e r d y s k u s y j ­ ny, gdyż p rzed staw ion e w nim r o d z a je badań n ie b y ł y d otych cz a s pro­ wadzone w P o l s c e i d la t e g o trudno j e s t p r z e w id z ie ć ic h r e a ln ą przy­ datność w warunkach p o l s k ie g o systemu ochrony zd row ia.

> I z a b e la Rydlewska

IMPACT OF ECONOMIC FACTORS ON DEMAND FOR HEALTH CARE SERVICES

The a r t i c l e a n a ly z e s r e l a t i o n s h i p s between demand f o r h e a l t h c a r e s e r v i c e s and chosen economic f a c t o r s . There a re d is c u s s e d here such f a c t o r s d e te r m in in g demand f o r h e a l t h c a r e s e r v i c e s as: incomes of p o p u l a t i o n , p r i c e s of m edical s e r v i c e s , co3t of time l o s t by the p a t i e n t on w a i t i n g f o r the s e r v i c e and commuting to thL ThßS t a s ^ ' o f t h i s a r t i c l e i s to p r e s e n t r e s u l t s of the s t u d i e s co n c e rn in g these problems in the c o n t e x t of h e a l t h c a r e p la n n in g

in P o l a n d . , •.

As the s t u d i e s of a s i m i l a r k ind have not been undertaken in P oland so f a r i t i s worth c o n s i d e r i n g the aims and p o s s i b i l i t i e s of t h e i r co n d u ctin g in c o n d i t i o n s of the P o l i s h h e a l t h c a r e s y ­ stem There a re a l s o g iv e n here s e v e r a l examples of u t i l i z i n g the r e s u l t s of a n a ly s e s focussed on r e l a t i o n s h i p s between demand and chosen economic f a c t o r s d e te r m in in g t h i s demand. This problem seems of be e s p e c i a l l y s i g n i f i c a n t when the assumptions of the reform in the f i e l d of s o c i o - w e l f a r e s e r v i c e s a re taken i n t o a c ­ count s i n c e one of i t s p o s t u l a t e s speaks about the n e c e s s i t y of

a n a ly z in g e l a s t i c i t y of demand in the sphere of h e a l t h c a r e in P o l a n d .