Małgorzata Szostakowska
Początki i rozwój prasy w Kłajpedzie
(od XIX do połowy XX wieku)
Echa Przeszłości 10, 151-160
ECHA PRZESZŁOŚCI X, 2009 PL ISSN 1509-9873
M ałgorzata Szostakowska
Olsztyn
POCZĄTKI I ROZWÓJ PRASY W KŁAJPEDZIE
(OD XIX DO POŁOWY XX WIEKU)
K łajpeda rozw ijała się n a sty k u k u ltu ry pruskiej i litew skiej, a jednocze śnie pod znaczącymi wpływam i m ia st hanzeatyckich b asen u M orza Bałtyc kiego. N ajpoważniejsze zm iany w histo rii politycznej Kłajpedy zaszły jed n ak w w ieku XX1.
Początki dziejów Kłajpedy sięgają XIII w. i w iążą się z wybudowaniem przez Krzyżaków w 1252 r. zam ku rycerskiego n a wschodnim w ybrzeżu B ał ty k u przy ujściu m ałej rzeczki Dange. J u ż po dwóch lata ch zam ek wraz z pow stałym i wokół niego zabudow aniam i uzyskał praw a m iejskie. Lokowa ne w 1254 r. n a praw ie lubeckim m iasto otrzym ało pierw otnie nazwę Memel. Mimo korzystnego położenia (K łajpeda graniczyła od północy i zachodu z Bałtykiem , Zalewem K urońskim i jego m ierzeją), znaczenie gospodarcze p o rtu było początkowo niewielkie. W zdłuż jego lądowego zaplecza n a połu dniu i wschodzie rozciągała się puszcza i dostęp do m ia sta był od strony ląd u utrudniony. K łajpeda odgryw ała jed n a k już wówczas znaczącą rolę politycz ną. Początkowo była w ażnym i jedynym pom ostem m iędzy dwoma p a ń stw a mi zakonnym i — państw em krzyżackim w P ru sac h W schodnich i państw em Zakonu K aw alerów Mieczowych w In flan tach , które oddzielała litew ska
1 P o d czas p rz y g o to w an ia a r ty k u łu w y k o rz y stan o n a s tę p u ją c ą lite r a tu r ę : A. B ickel, Die Presse des M e m ella n d e s , „Z e itu n g s v erla g ” 1928, n . 19; K. F o rs tre u te r, M e m ella n d , L eip zig 1939; idem , W irku n g en des P re u sse n la n d es, K öln - B e rlin 1981; G. H ag elw eid e, Z u r G eschichte d er so z ia ld e m o k ra tis ch e n Presse in O stp reu sse n 1914 bis 1922, D a r m s ta d t 1983; H a n d b u c h der d e u ts ch e n Tagespresse, L eip zig 1944; M. H e n k el, R. T a u b e rt, D ie d eu tsch e P resse 1 8 4 8 -1 8 5 0 , M ü n ch en - L ondon - N ew York - Oxford - P a ris 1986; M. K ak ies w ird 90, „M em eler D am pfboot”, O ld en b u rg , n r 4, 20 IV 1984; „M em eler D am p fb o o t”, 3. J u l i 1849-3. J u l i 1924, M em el 1924 [wyd. ju b ileu szo w e]; O stp reu ssen s P resse in K rie g u n d F ried e n 1 9 0 7 -1 9 3 2 , K ö n ig sb erg [b.r.w.]; S p e rlin g s Z e itsch rifte n - u n d Z e itu n g s a d re ssb u c h , H a n d b u c h d e r d e u ts ch e n Presse, L eip zig 1912.
Żmudź. S trategiczne położenie m ia sta powodowało, że w okresach napięć i konfliktów zbrojnych znajdowało się ono w centrum uw agi państw n ad b ał tyckich starających się o wpływy n a morzu.
K ła jp e d a w 1535 ro k u Źródło: K. F o rs tre u te r, M e m e lla n d , L ip s k 1939, s. 31.
Podczas pow stań ludności pruskiej przeciw Zakonowi oraz toczących się w sąsiedztw ie wojen K łajpeda k ilk a razy była niszczona i palona. Twardo walczyła jed n a k o swój byt, p raw m iejskich odebrać sobie nie pozwoliła i aż do sekularyzacji p ań stw a zakonnego była najw iększą osadą m iejską n a tym najbardziej n a północ w ysuniętym k rań c u P rus. U m acniała się też rola go spodarcza Kłajpedy. W praw dzie konkurow ały z n ią położone n a d N iem nem m ia sta Tylża i R agneta, które też m iały już wówczas obronne zam ki oraz rozciągające się w ich cieniu i pod ich k u ra te lą osiedla m iejskie, do większego znaczenia gospodarczego i politycznego doszły jed n a k dopiero w XVI w. Za siedlanie ziem podbitych przez Zakon z najw iększym tru d em przebiegało bowiem n a teren ach północno-wschodnich. Do końca XV w. nie było tam jeszcze większych wiejskich skupisk i nad al wiele połaci p o rasta ła puszcza. Dopiero od początku XVI w. n a ziem ie wokół dolnego N iem na coraz częściej docierali ze wschodu Litw ini i tworzyli tam pierw sze osady.
Po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego w 1525 r. zm ieniła się nie tylko sytuacja polityczna P ru s, ale zaczęła dokonywać się też zm iana świadomości m ieszkańców państw a. W prow adzenie reform L u tra pociągało za sobą inne obyczaje, tak że w życiu codziennym ludności oraz wpływało n a rozwój życia k ultu ralneg o prowincji. P rzetłum aczenie n a język niem iecki Biblii i w prow a dzanie zwyczaju jej czytania sprzyjało upow szechnianiu języka ojczystego.
Początki i rozwój prasy w Kłajpedzie. 1 5 3
Towarzyszący tym przem ianom w ynalazek d ru k u i szybki rozwój d ru k arstw a spowodował łatwość dostępu do słowa pisanego. D ruki, początkowo głównie w postaci kancjonałów i modlitewników, docierały do coraz szerszych kręgów społecznych i ułatw iały proces opanow ania techniki czytania.
Kłajpeda, od założenia m ia sta znajdująca się w granicach p a ń stw a p ru skiego, najpierw zakonnego potem książęcego, była w zasięgu wszystkich wyżej wym ienionych przem ian, którym towarzyszył w zrost roli politycznej m iasta. Niewiele znaczący do tej pory port i nieduże, ale należące od XVI w. do H anzy m iasto zaczęły budzić zainteresow anie w Europie. W XVII w. n ieb ag ateln ą rolę strateg iczn ą Kłajpedy n a wschodnim wybrzeżu B ałtyku docenił król szwedzki G ustaw Adolf. Podczas wojny z Polską m iasto przez sześć la t (1629-1635) było pod panow aniem Szwedów. W tym w łaśnie okresie stało się n ad m o rsk ą tw ierdzą obronną, a przestarzały rycerski zam ek stop niowo przebudowywano n a nowoczesną cytadelę.
Rosło także gospodarcze znaczenie m iasta. K łajpeda w prawdzie długo nie posiadała własnej floty handlow ej, ale zaczęła bogacić się, czerpiąc zyski z ceł przewozowych statków obcych bander, które coraz częściej zawijały do kłajpedzkiego portu. U tw orzenie królestw a pruskiego w 1701 r. i reformy F ry deryk a W ilhelm a I przyczyniły się do rozwoju gospodarczego i k u ltu ra ln e go kraju. Unowocześniono też adm inistrację państw a, a podział k ra ju n a pow iaty podniósł rangę naw et m ałych dotychczas m iast. K łajpeda s ta ła się również siedzibą władz powiatowych. J e d n a k w drugiej połowie XVIII w. rozwój m ia sta znów został zahamowany. W lata ch 1757-1762, po wkroczeniu wojsk rosyjskich n a te re n P ru s, K łajpeda znalazła się czasowo pod panow a niem Rosji. N ato m iast po 1772 r., gdy w w yniku pierwszego rozbioru Polski Rosja zajęła całość ziem nadbałtyckich n a wschód od Kłajpedy, m iasto zostało odcięte od jego naturaln eg o , gospodarczego zaplecza.
Wojny napoleońskie, a szczególnie wojna prowadzona w latach 1806-1807, osłabiły pozycję P ru s. Pochód arm ii N apoleona n a północny wschód z a trzy m ał się je d n a k n a N iem nie i K łajpedę om inął p rzem arsz wojsk francuskich. W tym najtru d n iejszy m dla P ru s okresie K łajpeda była zatem jedynym m iastem p ru sk im nie zajętym przez arm ię napoleońską. Zdecydowano się wówczas ew akuow ać dwór królew ski i w la ta c h 1807-1808 K łajpeda s ta ła się siedzibą dw oru królowej Luizy oraz najw yższych p ru sk ich urzędów p a ń stwowych.
W ydarzenia powyższe m iały znaczący wpływ n a w zrost roli kulturaln ej Kłajpedy. W 1814 r., gdy m iasto liczyło zaledwie 7 tys. mieszkańców, były tam już trzy szkoły elem entarne. Je d n a k postępowy ton szkolnictw u miejsco wem u nad aw ała m iejska szkoła łacińska, której rangę podniesiono do wy ższej szkoły obywatelskiej (Höhrere Bürgerschule). Z atrud nien i w niej w ybit ni nauczyciele przynosili m ia stu chlubę. Ich aktyw ności zawdzięcza K łajpeda także stosunkowo wczesne pojawienie się miejscowej prasy.
Do początku XIX w. do Kłajpedy, podobnie ja k do pozostałych m iast P ru s W schodnich, nowinki polityczne, gospodarcze i k u ltu ra ln e docierały za po
średnictw em jedynej wówczas gazety codziennej wychodzącej w Królewcu pod nazw ą „Königlich Preussische S taats- Kriegs- u nd F riedenszeitung”, r e dagowanej i drukow anej w wydawnictwie H artu n g a. Pismo, znane i cenione również poza granicam i P ru s, było spadkobiercą najlepszych tradycji króle wieckich wydaw nictw prasow ych sięgających XVII w. G azeta nie tylko przy nosiła informacje z k ra ju i ze św iata, ale także uczyła i wychowywała, zm u szała swoich czytelników do intelektualnego wysiłku. Z ainteresow anie pi sm em stale rosło.
Od 1812 r. zaczęto rozpowszechniać n a terenie Kłajpedy również dru gą gazetę - wychodzący w Gąbinie tygodnik „Intelligenzblatt für L itth a u e n ”. N a początku XIX w., w zw iązku z podziałem P ru s n a rejencje, G ąbin sta ł się siedzibą władz rejencji litew skiej (gąbinskiej), a w ydaw any przez prezydencję rejencji tygodnik dostarczał m ieszkańcom m ia st i powiatów przede w szyst kim inform acje urzędow e. P rezy d en t rejencji Teodor von Schön zakłada! jed n a k , że nie będzie to jedynie bezbarw ny organ urzędow y i s ta r a ł się realizow ać ta k ż e cele ed u k acy jne, czyli wychow ywać odbiorców p ism a n a św iadom ych obywateli. R edakcja n aw iązyw ała k o n ta k t z czytelnikam i, chętnie o tw ierała dla nich swoje łamy, n a k ła n ia ła do współpracy, d o sta r czania m ateriałów publikow anych głównie w dziale k u ltu ra ln y m i rozryw kowym.
Prawdopodobnie m ieszkańcy Kłajpedy szybko się edukow ali i niedługo zaczęli dom agać się w ydaw ania miejscowej gazety, k tó ra nobilitow ała m iasto. Założenie d ru k a rn i i w ydaw anie pism a szło bowiem w parze z rozpowszech nianiem k sięg arstw a i wzbogacało życie k u ltu raln e. Od początku XIX w. coraz więcej m ałych m ia st w P ru sach W schodnich otwierało w łasne d ru k a r nie. K łajpeda była czw artym m iastem po Królewcu (1544), E lblągu (1586) i Gąbinie (1805), w którym założono d ru k arn ię (1816). W ydaw ania gazety podjął się przybyły z Królewca d ru k arz Fryderyk W ilhelm Horch. Ludność Kłajpedy oczekiwała, że g azeta zaspokoi ich potrzeby duchowe, a z czasem wspomoże ich również gospodarczo, drukując ogłoszenia i reklamy.
Pierw szy n u m er tygodnika o nazw ie „M emelsches W ochenblatt” ukazał się 1 stycznia 1817 r. Do współpracy w redagow aniu pism a przystąpili p ra cownicy miejscowej szkoły łacińskiej: jej dyrektor dr filozofii Jo h a n n Sam uel R osenheyn oraz nauczyciele K arl B esseldt i E d u ard H erm es. G azeta m iała początkowo m ały form at (11 X 18 cm) i liczyła 8 stron. U kazyw ała się we wtorki i soboty. Jej łam y w ypełniała, podobnie ja k w innych ówczesnych tygodnikach, głównie problem atyka k u ltu ra ln a . Wydawcy s ta ra li się przek a zywać czytelnikom treści interesujące i pouczające. Sięgali do h istorii sztuki, drukow ali rozpraw y historyczne i literackie, a także wiersze miejscowych poetów. Zdarzały się również, i to coraz częściej, doniesienia o charak terze politycznym i gospodarczym. Z czasem rozpoczęto d ru k ogłoszeń w formie niewielkiego dodatku.
Podczas w spółpracy trzech redaktorów już po kilku lata ch narosły liczne rozbieżności. R osenheyn i B esseldt byli pod urokiem ducha wolnej myśli
Początki i rozwój prasy w Kłajpedzie. 1 5 5
i s ta ra li się nadać pism u c h a ra k te r gazety niezależnej. Chcieli n a wzór nie których niem ieckich gazet zachodnich wpływać n a k sz ta łt życia politycznego i intelektualnego ludności, krzew ić idee postępu. Takich przekonań nie a k ceptował red ak to r H orch i coraz częściej sam oceniał i selekcjonował artykuły swoich kolegów i ingerow ał w ich treść. W tych okolicznościach w 1824 r. Rosenheyn i B esseldt pożegnali się z Kłajpedą. R osenheyn przeniósł się do Ełku, gdzie podjął pracę w królew skim gim nazjum , a B esseldt przedwcześnie zm arł 2 sierp n ia 1824 r. H orch pozostał sam.
Tygodnik „M emelsches W ochenblatt” ju ż wcześniej zaczął stopniowo wy tracać im pet. W praw dzie od stycznia 1818 r. powiększono rozm iary gazety (do 18 X 20 cm) oraz jej objętość, ale rósł głównie dział ogłoszeń. Zdarzało się, że podczas jarm ark ó w część zasadnicza gazety liczyła zaledwie dwie strony, a dział ogłoszeń kilkanaście. Z roku n a rok zaw artość m erytoryczna pism a była coraz uboższa. Idea wolnej i niezależnej myśli, k tó rą reprezentow ało pismo za czasów R osenheyna i B esseldta, ewoluowała coraz bardziej k u kon serwatyzmowi. Z m niejszym lub większym powodzeniem gazetę wydawano jed n a k przez 37 lat, do 4 p aździernika 1854 r. Wówczas to, gdy w ciągu dwóch dni wielki pożar straw ił w iększą część Kłajpedy, spłonęła także d ru k a rn ia i wydawnictwo „Memelsches W ochenblatt”. Tak zakończyła swój ży wot pierw sza historyczna g azeta Kłajpedy. Chociaż jej znaczenie w o statnich latach zm alało i coraz bardziej tra c iła wpływy w środowisku, jej miejsce w historii prasy Kłajpedy je s t nie do podważenia.
Zniknięcie „Memelsches W ochenblatt” nie było równoznaczne z pozba w ieniem m ieszkańców Kłajpedy dostępu do prasy. Ju ż bowiem trzynaście lat przed tra g e d ią m ia sta i upadkiem miejscowego tygodnika 1 kw ietnia 1841 r. pojaw iała się konkurencyjna g azeta - w ydaw ane w Tylży liberalne czasopi smo najpierw pod nazw ą „Echo am M em elstrom ”, ze zam ienionym później ty tułem „Echo am M em elufer”. W ydawane dwa razy w tygodniu docierało pocztą do Kłajpedy i chociaż było tam chętnie czytane, zapotrzebow ania m ieszkańców n a nowości polityczne i k u ltu ra ln e nie zaspokajało.
Od początku la t czterdziestych XIX w. rosło bowiem w społeczeństwie całych P ru s dążenie do niezależnej m yśli politycznej i zwyciężał duch wolno ści. Tymczasem ani om aw iana wyżej zachowawcza g azeta „M emelsches Wo ch en b latt”, redagow ana przez H orcha, ani im portow ane „Echo am M em elu fer” nie spełniały oczekiwań czytelników. Postępow y p atry cjat Kłajpedy do m agał się w łasnej, liberalnej gazety. Z uw agi n a opór red a k to ra Horcha, właściciela jedynej d ru k arn i w Kłajpedzie, w ydaw anie konkurencyjnej gazety n a m iejscu okazało się jed n a k niemożliwe. W tej sytuacji posiadacz małej księgarn i w Kłajpedzie A. O rtm an n sam podjął się w ydaw ania pism a. N a zwał je „Neues M em eler W ochenblatt”, a jego pierw szy n u m er ukazał się 1 października 1848 r. Drukow ano je w Tylży, pocztą dostarczano do K łajpe dy i ta m rozprowadzano.
Poleganie n a pośrednictw ie poczty było w ówczesnych czasach dość za wodne. Zdawali sobie z tego spraw ę wydawcy gazety i dlatego z radością powi
tali w Kłajpedzie niem al jednocześnie dwóch drukarzy, którzy w czerwcu 1849 r. przybyli z L idzbarka W armińskiego. Byli to A ugust Stobbe i C. E. Teubert. Założyli w łasną d rukarnię w Kłajpedzie i postanowili razem wydawać nową gazetę, reprezentującą ducha wolnej myśli oraz idee demokratyczne. N a wzór gdańskiego pism a „Danziger Dampfboot” nazw ali j ą „M emeler Dam pfboot”. Pierw szy n u m er pism a uk azał się 3 lipca 1849 r. Wychodziło początkowo dwa razy w tygodniu we w torki i p iątk i w nieco większym formacie niż gazeta F ryderyka W. Horcha.
Założenia program owe „M emeler Dam pfboot” wpisywały się w postępo wy n u r t ideowy Wiosny Ludów. J u ż w pierw szym num erze redaktorzy p rzed staw ili h a s ła przewodnie, którym podporządkow ana m iała być treść ich pi sma. Były to m .in. popieranie idei wolności narodu, uniezależnienie się od obcych wpływów, dążenie do popraw y jaw ności w życiu publicznym , do upo w szechnienia oświaty, zw alczania nieuctw a i poczucia nieomylności.
N a zaw artość w ydaw anych początkowo czterech stro n gazety obok działu inform acji politycznych i gospodarczych z k raju i ze św iata składały się: bardzo staran n ie przygotowany dział w ydarzeń lokalnych, a także n o tatk i dotyczące życia k u ltu raln eg o , a rty k u ły z z a k re su h isto rii sztu k i i k rytyki te a tra ln e j. Praw dziw ym ew enem entem w dziejach p rasy i dowodem o tw a r tości redakcji było prow adzenie n a łam ach „M em eler D am pfboot” otw artej dyskusji z czytelnikam i. W rubryce „Allgem einer S p rech saal” każdy m iesz kaniec K łajpedy m iał praw o, za odpow iednią opłatą, do d ru k u wolnej wypo wiedzi, z zastrzeżeniem oczywiście, że zachow a przyzw oitość w sposobie w y rażan ia się.
W m arcu 1850 r. red ak to r T eubert powrócił do L idzbarka W armińskiego, ponieważ odziedziczył tam rodzinną d rukarnię. O dtąd A ugust Stobbe sam przejął redakcję, d ru k i wydawnictwo „M emeler Dam pfboot”. Przedsiębior stwo rozwijało się prężnie. J u ż od k w ie tn ia 1850 r. g a z eta wychodziła w zwiększonym formacie i trzy razy w tygodniu - w poniedziałki, środy i piątki. W tym sam ym wydaw nictwie drukow ano od 7 kw ietnia 1852 r. urzędowy tygodnik miejscowego staro sty - „M emeler K reisb latt”, który już wówczas ukazyw ał się w języku niem ieckim i litewskim .
Gdy n a sk u tek wspom nianego ju ż pożaru w 1854 r. u p a d ła g azeta re d a gow ana przez H orcha, n a ry n k u prasow ym Kłajpedy ukazywało się, oprócz urzędowego „K reisblattu”, tylko jedno pismo o ch arak terze informacyjnym - „M emeler Dam pfboot”. S ta n ta k i utrzym ał się jed n a k zaledwie k ilk a lat, w k ró tce pojaw iły się k o n k u re n c y jn e gazety. W now ym w ydaw nictw ie „E. W aikinnis u. Co.” rozpoczęto d ru k gazety pod nazw ą „M emeler Anzeiger”. M iała ta k i sam form at ja k „Dampfboot” i wychodziła we w torki, czw artki i soboty. Praw ie jednocześnie n ajstarszy syn zmarłego w 1855 r. Fryderyka W ilhelm a H orcha - H erm an n Horch, pragnąc w skrzesić wydawnictwo ojca, zajął się redagow aniem nowego pism a pod nazw ą „B ürgerzeitung”. I tak przez kolejnych k ilk a la t w Kłajpedzie ukazyw ały się trzy gazety („Memeler Dampfboot”, „M emeler A nzeiger” i „B ürgerzeitung”). Ż adna nie m iała jed n ak
Początki i rozwój prasy w Kłajpedzie. 1 5 7
więcej niż k ilk aset prenum eratorów . Trudno było więc utrzym ać redaktorów i zecerów w ta k mało dochodowych przedsiębiorstw ach. Było to od połowy XIX w. n a niem ieckim ry n k u prasow ym zjawisko dość powszechne, pojawiały się często nowe gazety, które n a ogół okazywały się jedynie efem erydam i. W 1860 r. d ru k a rn ia W aikinnisa została w ystaw iona n a sprzedaż, ale jego „Anzeiger”, jeszcze jako „Intelligenzblatt”, przedłużał swoje istnienie. „Bürge rzeitu n g ” od 1865 r. stopniowo podupadała.
Rynek prasow y Kłajpedy zaczął wchodzić w now ą fazę, gdy w 1866 r. do m ia sta przybył Fryderyk W ilhelm Siebert, od 1861 r. właściciel d ru k arn i w Heydekrug. W Kłajpedzie wykupił dwie miejscowe upadające d ru karnie - F. W. H orcha i E. W aikinnisa, tw orząc nowe wydawnictwo. Wyszedł rów nież naprzeciw zapotrzebow aniu p a rtii narodow ych liberałów i rozpoczął d ru k odpowiadającej ich program owi gazety pod nazw ą „M emeler Zeitung”, k tó ra w chłonęła dw a b a n k ru tu jąc e pism a („B ürgerzeitung” i „Intelligen zb latt”). W odpowiedzi n a to A ugust Stobbe, red ak to r ukazującego się od 17 la t „M emeler Dam pfboot”, zm odernizował swoją gazetę, wydłużył jej wy sokość o 5 cm i u atrak cy jn ił treść. Pozycja „M emeler Dampfboot” nie była jed n a k zagrożona, gdyż od początku istn ien ia pismo zaspokajało g u sta swo ich czytelników, popierających dem okratyczne idee wolności i postępu, cho ciaż jego wydawcę narażało to coraz częściej n a ingerencję cenzury.
Z upływem la t A ugust Stobbe, z powodu postępującej choroby oraz b rak u spadkobiercy (był sam otny), nie widział możliwości dalszego inw estow ania w rozwój przedsiębiorstw a. N a początku la t siedem dziesiątych podjął decyzję o sprzedaży d ru k a rn i i gazety. Kupił je Fryderyk W ilhelm Siebert. Nowy właściciel w raz ze swoją w ykształconą i pracow itą żoną H eleną przystąpił naty ch m iast do rozbudowy „M emeler Dampfboot”. Postanow ił zawiesić w yda w anie własnej „M emeler Zeitung”, za to już od 1 kw ietnia 1872 r. „Memeler Dam pfboot” zaczął wychodzić codziennie. U now ocześnienie g azety oraz zw iększenie częstotliw ości jej u k azy w an ia się przekraczało możliwości ro dziny Siebertów i wym agało z a tru d n ie n ia dodatkowego pracow nika w r e dakcji. Zgodził się nim zostać miejscowy ra b in dr Rülf. O dtąd daw ał się zauw ażyć stały w zrost znaczenia gazety. S ystem atycznie pow iększano jej objętość, unow ocześniano form at, sta ra n o się o szybki przekaz inform acji. W 1899 r. kierow nictw o p rzed sięb io rstw a przejął syn dotychczasowego w ła ściciela - W illy S iebert, przed którym stanęło zadanie tw o rzen ia gazety na m iarę XX w.
W prow adzenie nowych technik produkcyjnych powiększało stale koszty w ydaw ania gazet. Było to zjawisko powszechne n a przełom ie wieków. W zrost cen papieru, zastąpienie pracy ręcznej nowoczesnymi m aszynam i d ru k a rsk i mi i potrzebna do ich u ru ch am ian ia najpierw energia gazowa, a wreszcie elektryczna podrażały produkcję. Także konieczność szybkiego przekazyw a n ia wiadomości w ym agała stałej rozbudowy nowoczesnej służby inform acyj nej i korespondencyjnej. Wysokie koszty produkcji przekraczały często możli wości finansowe wydawców i n arażały ich n a widmo bankructw a. Z drugiej
strony wciąż rosła liczba nowych gazet i toczyła się o stra w alka konkurencyj na. W celu pogodzenia i obrony interesów rozm aitych grup właścicieli wy daw nictw i redaktorów pism w 1894 r. pow stał Związek Niem ieckich Wydaw ców Prasow ych (Verein Deutscher Zeitungsverleger), a n a szczeblach prowincji powoływano lokalne organizacje związkowe. Zw iązek W schodniopruskich Wydawców Prasow ych (Verein O stpreussischer Zeitungsverleger) pow stał w 1907 r. Zebranie założycielskie odbyło się 17 sierpnia 1907 r. w Królewcu, a wśród 21 jego uczestników (członków-założycieli) był również F.W. Siebert, właściciel „M emeler Dampfboot”. Sam Siebert wszedł również w skład pierw szego zarządu Związku.
N a początku XX w. redak to rem prowadzącym „M emeler Dampfboot” zo stał F ran z Dau. Wybuch wojny w 1914 r. postaw ił przed gazetam i nowe zadania. P ra s a została w praw dzie objęta urzędow ą cenzurą, ale służba infor m acyjna d ziałała spraw nie. K orespondenci „M em eler D am pfboot” n aw et w momencie w kraczania wojsk rosyjskich n a przedm ieścia Kłajpedy jesien ią 1914 r. byli w stałym kontakcie telefonicznym z biurem prasow ym w Królew cu. Am bicją gazety było dostarczanie czytelnikom najnow szych informacji z linii frontu. Mimo wojennych trudności i przejściowej ew akuacji redakcji, „M emeler Dampfboot” wychodził w m iarę regularnie, podobnie ja k cała p ra sa. O siągał podczas wojny najwyższe n akłady i cieszył się stale ro snącą liczbą prenum eratorów . Z kilk u tysięcy w ydaw anych egzem plarzy część dostarcza no do Lipawy n a Łotwie, gdyż zam aw iał je stacjonujący tam niem iecki g a rn i zon wojskowy. Za jego pośrednictw em rozprow adzano gazetę również wśród miejscowej ludności.
N ajtrudniejszy egzam in przyszło jed n a k zdawać gazecie w okresie zaw i row ań rewolucyjnych w 1918 r. oraz podczas powojennego kryzysu. Tworzące się pod koniec wojny rady robotnicze i żołnierskie podporządkow ały sobie niektóre gazety. „M emeler Dam pfboot” został tak że zm uszony do drukow ania obwieszczeń rew olucyjnych oraz odezw ra d do ludności. N iezależnie od tego w lata ch 1919-1926 pod k u ra te lą p a rtii socjalistycznej wydawano w K łajpe dzie nieregularnie pismo pod n azw ą „M emeler Volksstim m e”, które później zmieniono n a „M em elländische Volkszeitung”. Był to organ ra d robotniczych rozpow szechniany n a teren ie powiatów K łajpeda i H eydekrug.
Stopniowo następow ało uspokojenie sytuacji rewolucyjnej i demobilizacja prowincji. K łajpeda jed n a k najw ażniejsze decyzje polityczne m iała jeszcze przed sobą. W 1920 r. w w yniku postanow ień tr a k ta tu w ersalskiego oddzielo no Kłajpedę od P ru s W schodnich i w raz z częścią okolicznych powiatów utworzono sam odzielny okręg, którym z ram ien ia Ligi Narodów zarządzała Francja. Wydawcy „M emeler Dam pfboot” m usieli wykazać się dużą elastycz nością i um iejętnością trzeźwego spojrzenia n a rzeczywistość, aby utrzym ać gazetę n a rynku, tym bardziej że przem ianom politycznym tow arzyszyła powojenna zapaść gospodarcza i gwałtow nie rosła inflacja. Przed wydawcami gazet piętrzyły się trudności, rosły koszty produkcji gazet, groziło im b a n kructwo.
Początki i rozwój prasy w Kłajpedzie... 1 5 9
ffUtttcUr
MEMELER UND GREJfZZEITUNG
tlcrfog £10. ötjcbfrt Jlkmdcr |>ompfboirt Akf.fPcfelirdf aft
|Hnttd 1924
P ie rw s z a s tr o n a ty g o d n ik a „M em eler D am p fb o o t” z 3 lip c a 1924 ro k u Źródło: A rch iw u m A u to rk i
Przez te tru d n e la ta z godnością i powściągliwością przeprow adził „Me m eler Dam pfboot” jej red a k to r naczelny C arl A ugust Seyfried. Był to również m om ent, gdy dotychczas pryw atne wydawnictwo Frydery ka W ilhelm a Sie- b e rta przekształcono w spółkę akcyjną pod nazw ą: „F.W. Siebert M em eler Dampfboot A.G.”. C ała odpowiedzialność za losy gazety spoczywała więc w rękach jej redak tora. Nie oglądając się wstecz, nie zrażając chwilowymi
trudnościam i, Seyfried s ta ra ł się wyprowadzić gazetę n a prostą. Był dzienni karzem , który, ja k m aw iano, „na pochlebstw a nie czeka i k rytyki się nie boi”. G azeta u trzy m ała swoją pozycję również po 1923 r., gdy wojska litew skie zajęły m iasto, gdy utworzono autonom iczny okręg Kłajpedy i włączono go w granice Litwy. Redakcja n ad al realizow ała swoje zam ierzenia, podniosła objętość dziennika do ośm iu stro n i w ydaw ała kilk a stałych dodatków. Syste m atycznie zaczęło się ukazyw ać w ydanie niedzielne o objętości do 16 stron. Przystąpiono również do rozbudowy b udynku w ydaw nictw a przy L ibauer Strasse.
W 1924 r. redak cja obchodziła jubileusz 75-lecia istn ien ia „M emeler Dampfboot”. W wydanym z tej okazji 3 lipca okolicznościowym num erze przypom niano h istorię d ru k a rn i i w ydaw nictw a oraz zasługi jego założycieli. F.W. Siebert, dyrektor przedsiębiorstw a i stojący od początku n a czele spółki „M emeler Dampfboot A.G.”, n ad al współpracował ze Związkiem Wschodnio- p ruskich Wydawców Prasow ych i należał do jego władz (ostatn i raz został w ybrany do zarządu w 1932 r.).
Od jesieni 1927 r. funkcję red a k to ra naczelnego objął, pracujący ju ż od k ilku la t w wydawnictwie, M a rtin K akies. Pod jego kierow nictw em pismo utrzym yw ało n ad al w ysoką pozycję w środowisku, redakcja ożywiła k ontakty z korespondentam i zagranicznym i, dbała o dodatki dla młodzieży i dzieci. W spółpracow nikam i K akiesa w redakcji byli m .in. H enry W eiss i H einrich A. K urschat. G azeta wychodziła w coraz większych nakładach. W 1939 r., gdy K łajpeda liczyła około 36 tys. mieszkańców, n ak ła d dochodził do 13 tys. egzemplarzy. M ożna założyć, że podczas wojny był jeszcze wyższy. R edaktor K akies był odpowiedzialny za w ydaw anie gazety do m om entu zbliżenia się arm ii sowieckiej do Kłajpedy, a po ew akuacji m ia sta o statnie num ery „Me m eler Dampfboot” wydawano jeszcze w lutym 1945 r. w W ystruci i Swięto- miejscu.
SUMMARY
Similarly to other towns in Eastern Prussia until the beginning of the 19th century, political, economic and cultural news reached the region of Klaipeda thro ugh Prussia’s only daily newspaper published in Królewiec under the name of Köni
glich Preussische Staats- Kriegs- und Friedenszeitung. 1812 witnessed the emergence
of the second press title, the Intelligenzblatt fü r Litthauen weekly published in Gąbino. In October 1848, Neues Memeler Wochenblatt was introduced to the region, and the first issue of Memeler Dampfboot was released on 3 July 1849. The newspa per had a long tradition, and its last issue came out in February 1945.
