POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
52&=1,.,36<&+2/2*,&=1( QU
278
SPRAWOZDANIE Z IV OGÓLNOPOLSKIEJ KONFERENCJI
PSYCHOLOGII NARRACYJNEJ
KRAKÓW, 9-10 WRZENIA 2005 ROKU
Kolejna, czwarta ju konferencja psychologii narracyjnej, zorganizowana tym razem przez zespół profesora Bogdana de Barbaro, odbyła si w Collegium Medicum Uniwersy-tetu Jagielloskiego w Krakowie. Trzy poprzednie konferencje, w Karpaczu (1999), w ródborowie (2001) oraz w witej Katarzynie (2003), powicone były głównie jako-ciowemu podejciu do bada psychologicznych, a nastpne – take moliwociom wyko-rzystania narracji w badaniach eksperymentalnych. Główn ide tej konferencji było stkanie teoretyków z praktykami – psychoterapeutami wykorzystujcymi w praktyce po-dejcie narracyjne. Dlatego te tym razem konferencja, która zwykle miała bardziej kame-ralny charakter, połczona została z VI Sympozjum Sekcji Terapii Rodzin Polskiego To-warzystwa Psychiatrycznego.
W cigu dwu intensywnych dni uczestnicy mieli okazj wysłucha 10 wykładów i 11 doniesie badawczych oraz wybra dwa sporód 8 warsztatów. Znalazł si te czas na dyskusje w mniejszym gronie w ramach sesji plakatowej, na której zaprezentowanych zostało 12 plakatów. Klamr spinajc cało stanowiło niekonwencjonalne rozpoczcie, zaproponowane przez Katarzyn Stemplewsk- akowicz i Bogdana de Barbaro, a mia-nowicie zaproszenie uczestników do wyraenia własnych oczekiwa i pyta, na które chcieliby znale odpowied podczas konferencji, a póniej zakoczenie – take w formie dyskusji z udziałem wszystkich chtnych.
Rozpoczynajcy konferencj wykład profesor Anny Burzyskiej pokazywał z per-spektywy literaturoznawcy szersze tło ujmowania narracji. Wskazała ona na wzmoone zainteresowanie teori narracji, jakie obserwuje si od koca lat szedziesitych w hu-manistyce, oraz na jej ekspansj na inne dziedziny, nasilon zwłaszcza w latach osiem-dziesitych ubiegłego wieku. Wie si to ze zmian rozumienia samego pojcia narracji – jest ona traktowana ju nie tylko jako wypowied monologowa umieszczona w konkret-nym miejscu i czasie, ale jako reprezentacja wiata i autoprezentacja podmiotu. Badania na gruncie teorii literatury zajmuj si m.in. konstruktywn funkcj narracji wobec fabuły, aspektem komunikacyjnym narracji, dynamik i aspektem czasowym narracji, kompeten-cj narracyjn, która bywa traktowana jako podstawowy sposób rozumienia wiata. Profe-sor Burzyska wskazała take na filozoficzne konsekwencje zwrotu narratywistycznego, takie jak np. krytyka podmiotu w rozumieniu kartezjaskim oraz ujcie go jako dyna-micznego, zmieniajcego si w czasie; zmiana stosunku do prawdy, która nie jest tu trak-towana jako absolutna, ale konstruowana w narracji, pragmatyczna. Inna konsekwencja to podwaenie obiektywnoci m.in. faktu historycznego, skoro istnieje on poprzez narracj, oraz zwizana z tym zmiana statusu ontologicznego wypowiedzi naukowej, filozoficznej, która jest traktowana jako uwikłana w strategie retoryczne i osobisty stosunek autora. Podniosła take kwestie ogranicze narracji, choby takich, jak niemono wyraenia w niej cielesnoci, zmysłowoci, emocji, konieczno nałoenia ogranicze etycznych, aby np. nie manipulowa odbiorc narracji.
POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
279
Profesor Piotr Ole przedstawił sposoby ujmowania narracji w teoriach psychologicz-nych, koncentrujc si na porównaniu teorii tosamoci narracyjnej Dana McAdamsa oraz teorii wartociowania i dialogowego Ja Huberta Hermansa. Posługujc si interesujcymi przykładami, wskazał na rónice w ujmowaniu spójnoci opowiadanych historii oraz cigłoci i zmiany w systemie Ja, a take na rónice w podejciu do problemu czasu i zna-czenia wydarze rozgrywajcych si w rónych okresach ycia dla budowanych historii. Zaproponował take własne ujcie potrzeb, które skłaniaj ludzi do tworzenia autonarra-cji. S to – po pierwsze – potrzeby integracyjne, pozwalajce zrozumie zdarzenia trudne, nieoczekiwane, połczy przeszło z przyszłoci. Drug grup stanowi potrzeby spo-łeczne zwizane z uczestnictwem w kulturze i dzieleniem si własnymi dowiadczeniami; trzecia grupa to potrzeby tosamociowe, pozwalajce okreli swój stosunek do wiata i nada yciu sens. Zwrócił take uwag na rozwojowe zrónicowanie sposobów tworze-nia historii ycia oraz wpływ czynników kulturowych na autonarracj.
Wykład profesor Marii Stra-Romanowskiej ukazał korzenie filozoficzne zaintereso-wania narracj, zawierał take pytanie o kryteria, jakie przesdzaj o jakociowym cha-rakterze metod narracyjnych. Na tle rozrónienia metod jakociowych i ilociowych w ba-daniach psychologicznych wskazywał na cechy charakterystyczne tradycyjnie rozumia-nych metod jakociowych oraz metod typu narracyjnego, które koncentruj si na jed-nostkowych faktach kultury, ujmowanych z perspektywy osoby badanej w kontekcie jej biografii oraz aktualnej sytuacji yciowej. Autorka wyodrbniła dwie submetody narra-cyjne: pierwsz posługujc si jednostkowym, idiograficznym opisem bezporednim, który jest interpretowany fenomenologicznie, i drug posługujc si opisem porednim, przypisywaniem znacze i poszukiwaniem uogólnie drog analizy strukturalnej jzyka.
Kolejny wykład przedstawiał mechanizm zjawiska bardzo dokładnego odtwarzania przeszłych dowiadcze, tzw. efektu lampy błyskowej, pamici fleszowej, analizowanego w ramach bada nad pamici autobiograficzn. Profesor Tomasz Maruszewski przedsta-wił histori bada nad tym zjawiskiem, zwrócił przy tym uwag, e to, co nazywane było dotychczas pamici fleszow, moe obejmowa dwa rónice si elementy: pami zda-rze publicznych, np. takich, jak wybory prezydenckie, oraz pami zdazda-rze dotyczcych nas osobicie, których tre jest róna dla rónych osób. Uwzgldnienie tego rozrónienia moe by wane dla dalszych bada.
Zaprezentowany drugiego dnia konferencji wykład profesor Elbiety Dryll pt. Analiza
tekstu narracji autobiograficznej z wykorzystaniem metod lingwistyki formalnej
przesta-wiał metody analizy narracji odnoszce si do jej warstwy formalnej, realizacyjnej. Przed-stawione zostały m.in. róne operatory metatekstowe, które mog by analizowane na poziomie struktury tekstu. Autorka nawizała take do głównej idei konferencji, starajc si wskaza, jak w dialogu terapeutycznym powizanie treci i formy wypowiedzi buduje jej znaczenie – terapeuta, wpływajc na struktur wypowiedzi, współtworzy jej znaczenie, mimo e nie ingeruje w wypowiadan tre.
Profesor Katarzyna Stemplewska- akowicz podjła zagadnienie miejsca bada narra-cyjnych wród innych podej, porównujc róne paradygmaty badawcze. Skoncentrowa-ła si przy tym na porównaniu podejcia pozytywistycznego i konstrukcjonizmu społecz-nego. Wskazała take na problemy, do jakich moe prowadzi denie do standaryzacji sytuacji badania oraz obiektywnoci w badaniach psychologicznych. Opowiedziała si
POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
52&=1,.,36<&+2/2*,&=1( QU
280
raczej za wiadomoci subiektywnoci i zarzdzaniem ni ni za deniem do złudnej obiektywnoci.
Odmienny od pozostałych, bardziej osobisty charakter miało wystpienie doktor Mał-gorzaty Opoczyskiej, powicone fenomenologicznemu ujciu narracji w psychoterapii. Była to próba fenomenologicznej analizy wypowiedzi pacjentów, zarejestrowanych pod-czas spotka terapeutycznych. Autorka przedstawiła nieuprzedzony zapis spotka, wska-zujc na jego niejednoznaczno oraz pewn redukcj, jak jest ujcie go w ramy narracji. Wskazała take na terapeutyczn funkcj opowiadania historii, które pomaga dystansowa si od dowiadczenia.
Zastosowaniom narracji w profilaktyce i psychoterapii powicona była take nastp-na sesja. Wystpienie dr Barbary Józefik dotyczyło terapii rodzin. Autorka przedstawiła najpierw zarys historycznych przemian, jakim podlegała terapia rodzin, a na tym tle wskazała na specyfik i miejsce podejcia narracyjnego w pracy z rodzin. Rozwijajcy si ywo nowy konstruktywistyczno-narracyjny paradygmat w terapii rodzin pozwala, zdaniem dr Józefik, na zmian metafor terapeutycznych, na stawianie pyta np. o to, jak poszczególni członkowie rodziny dochodz do własnego obrazu wiata, czy narracje ro-dzinne s wspólnie konstruowane, w jakim stopniu s podatne na modyfikacje pod wpły-wem nowych informacji.
Profesor Bogdan de Barbaro oraz doktor Lucyna Drodowicz zwrócili uwag na pewne zamieszanie terminologiczne, zwizane z zamiennym uywaniem okrele „podej-cie konstruktywistyczne” oraz „podej„podej-cie postmodernistyczne” w terapii rodzin. Zapro-ponowali, aby uywa raczej okrelenia „podejcie odwołujce si do kostruktywizmu społecznego” oraz wskazali na cechy charakterystyczne tego ujcia terapii. Nie mona tu ju mówi o wzorcu rodziny „normalnej”; metafora rodziny jako systemu jest zastpowa-na metafor opowieci, a terapeuta wraz z rodzin współkonstruuje t opowie, bdc odpowiedzialnym nie tyle za ustpienie objawów, co za swój wkład w rozmow. Terapia ma w tym ujciu pomóc zbudowa opowie pozwalajc zaakceptowa pozytywne zda-rzenia, na które mogło nie by miejsca w poprzedniej opowieci rodzinnej. Doktor Urszu-la Tokarska odniosła si z kolei do moliwoci wykorzystania tekstów literackich w od-działywaniach profilaktycznych. Wskazała na róne funkcje bani i moliwoci ich uycia w pracy z dziemi i młodzie.
Kontynuacj wtku terapeutycznego stanowiły warsztaty. Cztery z nich odbyły si pierwszego dnia konferencji i podejmowały takie tematy, jak moliwoci przekładu narra-cji, analiza narracji w ujciu hermeneutycznym, rozrónienie narracji nekrofilnych i bio-filnych w pracy z rodzin oraz specyfika pracy z osobami ocalonymi z Holocaustu. Dru-giego dnia uczestnicy mogli take wybra jeden z czterech równoległych warsztatów, powiconych narracjom rodzinnym osób z chorob psychiczn, zastosowaniom erickso-nowskich technik narracji w terapii rodzinnej pacjentów z zaburzeniami jedzenia, blisko-ci w rodzinie. Najwikszym chyba zainteresowaniem cieszył si warsztat prowadzony przez Lucyn Drodowicz i Bogdana de Barbaro, pokazujcy wykorzystanie dialogu w pracy z par przeywajc kryzys.
Doniesienia badawcze oraz plakaty prezentowały z kolei dorobek rodowiska akade-mickiego. Przedstawione zostały zarówno badania skoncentrowane na analizie jzyka, formalnej struktury tekstu (np. wystpienie Małgorzaty Chdzyskiej), jak i na analizie
POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
281
treci narracji (np. wystpienie Joanny Mesjasz). Dominowały przy tym analizy ilocio-we, cho pojawiły si take referaty i plakaty prezentujce próby opisów jakociowych (np. wystpienie Doroty Chmielewskiej-Łuczak i Magdaleny lazyk). Badania obejmo-wały analiz tekstów pisanych, w tym np. blogów, czyli dzienników prowadzonych w in-ternecie (wystpienie Adriana Wójcika), a take mówionych (np. plakat Ewy Dryll), a nawet obrazów (prezentacja Anny Waligórskiej). Cz z przedstawionych bada (np. Anny Cierpki, Magdaleny Budziszewskiej, Julii Jastrzbskiej) dotyczyła zwizków mi-dzy charakterystycznymi cechami narracji a wynikami metod kwestionariuszowych.
Zaprezentowane badania odwoływały si przede wszystkim do metodologii pozytywi-stycznej, co zostało skomentowane w dyskusji koczcej konferencj, w której podniesio-no m.in. kwesti pluralizmu metodologicznego, moliwoci wyboru metodologii, prowa-dzenia bada narracyjnych bez koniecznoci odrzucania podejcia pozytywistycznego. Wida tu jednak pewn rozbieno midzy rozwaaniami teoretycznymi, zwłaszcza tymi odwołujcymi si do uj idiograficznych, a praktyk badawcz. Wydaje si, e nadal dysponujemy stosunkowo mał iloci metod wydobywania sensu wypowiedzi, prowa-dzenia analizy jakociowej, a badania zatrzymuj si czsto na poziomie opisu jakocio-wego, nie docierajc do głbszych znacze. Dalszy rozwój bada jakociowych w analizie narracji wymagał bdzie poszukiwania nowych metod, nowych sposobów podejcia do tekstu. Byłoby interesujce, gdyby włanie ten temat mógł sta si wiodcym dla kolejnej – V konferencji narracyjnej. W dyskusji koczcej konferencj pojawił si take ciekawy wtek oceny i kontrowersji wokół postmodernizmu. Zwrócono m.in. uwag na potrzeb rozrónienia ponowoczesnoci i postmodernizmu, podkrelajc przy tym, e aktualnie postmodernizm nie odegnuje si od wartoci i nie jest ju tak radykalny w kwestionowa-niu zastanych idei, jak był w pierwszej fazie swojego rozwoju.
Cho ide przewodni konferencji było budowanie mostów midzy teori a praktyk, to jej program zdominowała jednak prezentacja uj teoretycznych i doniesie badaw-czych. Sprzyjało to raczej dyskusji midzy przedstawicielami rodowisk akademickich, czsto zreszt oywionej, choby za spraw dociekliwych pyta profesor Elbiety Ara-nowskiej. Dopiero warsztaty dawały okazj do wikszej aktywnoci terapeutów i wymia-ny myli pomidzy teoretykami i praktykami. Budowaniu mostów sprzyjały jednak z pewnoci spotkania nieformalne, jak choby kolacja w jednej z krakowskich restaura-cji, na któr zaprosili uczestników konferencji jej organizatorzy. Kraków, ttnicy yciem o kadej porze, przywitał wszystkich prawdziwie letnim upałem, co sprzyjało rozmowom, nawet tym niełatwym, próbujcym znale wspóln płaszczyzn dla rónych punktów widzenia. Magiczna atmosfera tego miasta stanowiła niezapomniane tło dla narracji, które toczyły si w trakcie obrad i spotka towarzyskich.
Mariola Łaguna Instytut Psychologii KUL