DOI: https://doi.org/10.18290/rt.20673-5
BP JÓZEF WRÓBEL SCJ
BIOETYCZNY I TEOLOGICZNOMORALNY WYMIAR
ZAMRAZ
ANIA LUDZKICH EMBRIONÓW
THE BIOETHICAL AND MORAL THEOLOGY DIMENSION OF HUMAN EMBRYO CRYOPRESERVATION
Abstract. The article discusses the issues of cryopreservation of human embryos. The use of this technique is related to assisted procreation. The supernumerary embryos created in order to increase the effectiveness of the in vitro procedure are frozen so that they can be used in subsequent transfer attempts. The author presents the technical dimension of freezing and the risks associated with it. In the last part, the author analyzes the ethical dimension of these techniques. He emphasize that although assisted procreation is immoral itself, it is morally right to strive to correct this evil by the mother, who is ready to accept into her womb the thawed embryos. The adoption of abandoned embryos seems to be a good solution. However, this solution cannot be justified from the ethical point of view. If it is forced by law to defrost or terminate the contract by the clinic that stores the embryos, it is possible to consent to their death. The health condition of the embryos, which makes their development impossible, re-leases from the obligation to transfer. Moreover, it is immoral to select embryos by eugenics and transfer only those embryos that have the desired phenotypic or sex characteristics. Key words: cryopreservation of embryos; ART; assisted procreation.
Rozwój medycyny sta sie mozliwy dzieki rozwojowi szeregu nauk pomoc-niczych, w tym nauk technicznych. Juz od III wieku chrzes´cijan´stwo pozy-tywnie ocenia takie przymierze. Jednakze zwi azek ten nie jest wolny od za-grozen´. Ich gównym z´ródem jest pozytywizm scjentystyczny, czyli tendencja do oceniania wartos´ci techniki wy acznie z perspektywy mozliwych jej
aplika-Bp dr hab. JÓZEFWRÓBEL SCJ, prof. KUL Katedra Bioetyki Teologicznej, Instytut Nauk Teologicznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II; adres do korespondencji: ul. S. Kard. Wyszyn´skiego 2, 20-105 Lublin; e-mail: jozef.wrobel@kul.pl; ORCID:https//org/ 0000-0003-4254-3065.
cji, stwarzanych przez ni a mozliwos´ci oraz jej niezawodnos´ci. Integralna ocena techniki domaga sie jednak uwzglednienia nadawanej jej przez czowie-ka celowos´ci. Moze ona bowiem suzyc´ jego poznaniu i usprawnieniu dziaa-nia, uatwiaj ac w ten sposób realizacje jego zamierzen´. Tym samym staje sie narzedziem suz acym osi agnieciu przez niego celów dobrych lub zych; moze suzyc´ praktyce mios´ci lub destrukcji czowieka1.
Ambiwalentna wartos´c´ techniki ujawnia sie w szczególny sposób w medy-cynie pocz atków ludzkiego zycia. Niejednokrotnie staje sie ona tutaj narze-dziem suz acym badaniu i leczeniu embrionów oraz podów, ale równie cze-sto w sztucznej prokreacji, w eksperymentach i w manipulacjach staje sie s´rodkiem ich niszczenia i uprzedmiotowienia. Tymi ostatnimi skutkami owo-cuj a szczególnie techniki zwi azane z zamrazaniem ludzkich embrionów.
Praktyka zamrazania organicznych tkanek (zasadniczo utrwalania zywnos´ci) jest stosowana od dawna2. We wspóczesnych czasach technologie schadza-nia i zamrazaschadza-nia, bazuj ace na ciekym lub zestalonym dwutlenku wegla (od dawna wykorzystywanym takze w medycynie) oraz w róznych chemicznych mieszankach, s a masowo stosowane od 1930 roku. We wspóczesnych labora-toriach wykorzystuje sie w tych celach gównie wspomniany zestalony dwu-tlenek wegla (-78,50) oraz cieky azot (-1960).
Pierwsze eksperymenty z kriokonserwacj a gamet prowadzi ze swoimi wspópracownikami od 1949 r. angielski biolog z Cambridge, zaozyciel Society for Cryobiology, Ernest John Christopher Polge (19262006)3. W do-s´wiadczeniach korzysta on z krioprotektantów, które zostay odkryte w owa-dach przezywaj acych okres zimowy w gebokim schodzeniu. Substancje te chroni a komórki przed tworzeniem sie w nich krysztaków lodu niszcz acych ich delikatn a strukture. Dzieki krioprotektantom w procesie zamrazania pyn komórkowy przyjmuje postac´ amorficzn a. W efekcie tych dos´wiadczen´
1 Por. Katechizm Kos´cioa Katolickiego: „Nauka i technika s a cennymi pomocami, gdy
suz a czowiekowi i jego integralnemu rozwojowi dla dobra wszystkich; nie mog a jednak same ustalac´ sensu istnienia i postepu ludzkiego. Nauka i technika s a podporz adkowane czowiekowi, od którego bior a pocz atek i rozwój; zatem w osobie i w jej wartos´ciach moralnych znajduj a one swoj a celowos´c´ i s´wiadomos´c´ swoich ograniczen´” (wyd. 2, Poznan´ 2002, nr 2293). Por. takze S. ROSIK, Techniki manipulacyjne w aspekcie wymagan´ moralnych, „Roczniki Teologicz-no-Kanoniczne” 25(1978), z. 3, s. 33; J. WRÓBEL, Czowiek i medycyna. Teologicznomoralne podstawy ingerencji medycznych, Kraków 1999, s. 126-134.
2Wystarczy przypomniec´ obecnos´c´ w dawnych zamkach i dworach izolowanych spizarni,
w których nawet w lecie miedzy zwaami zgromadzonego w zimie lodu przechowywano zyw-nos´c´, chroni ac j a przed zepsuciem.
3 W 1949 roku ukaza sie pod jego kierunkiem w „Nature” pierwszy artyku na temat
zamrazania plemników: C. POLGE, A.U. SMITH, A.S. PARKES, Revival of spermatozoa after vitrification and dehydration at low temperatures, „Nature” 164(1949), s. 666-667.
w 1954 r. na s´wiat przyszy pierwsze dzieci poczete z zamrozonych plemni-ków4. Mrozenie komórek jajowych, chociaz mozliwe, jest w Polsce prawnie ograniczone. Dozwolone jest ono tylko ze wskazania medycznego, kiedy w wyniku agresywnej terapii kobieta nie mogyby juz wiecej zajs´c´ w ci aze.
Z kolei technika zamrazania ludzkich embrionów jest stosowana od pocz at-ków lat siedemdziesi atych XX wieku. Szczególnie dynamicznie rozwijaa sie od poowy lat osiemdziesi atych. Natomiast 28 marca 1984 r. w Melbourne, w Australii, przysza na s´wiat Zoe Leyland, pierwsze dziecko, które byo zamrozone na etapie embrionalnym5. W Polsce biotechnologie te jako pierw-sza zastosowaa klinika Akademii Medycznej w Biaymstoku. Jednak pierwsze dzieci z zamrozonych embrionów przyszy na s´wiat w warszawskiej Przy-chodni Leczenia Niepodnos´ci „nOvum” w lipcu 1997 roku. Do 2013 r. tech-nologia ta zostaa wykorzystana w tej klinice w przypadku 2,4 tys. dzieci6.
1. PERSPEKTYWA ANTROPOLOGICZNA PRAKTYKI IN VITRO
I ZAMRAZ ANIA LUDZKICH EMBRIONÓW
Bioetyka (bios + ethos) jako nauka funkcjonuje w wymiarze teoretycznym i praktycznym. Pierwszy wymiar opiera sie na przesankach antropologii filo-zoficznej i wypracowuje zasady etyczne postepowania w obrebie praktyk medycznych i biomedycznych7. Peni ac tak a role, tworzy ona tez modele postepowania w oparciu o okres´lony system wartos´ci8.
4Pocz atkowo E.J.Ch. Polge zajmowa sie z pozytywnym rezultatem zamrazania tkanek
wyko-rzystywanych w transplantacjach (por. W.R. RALL, Ernest John Christopher Polge FRS (1926-2006), „Cryobiology” 54(2007), nr 3, s. 241-242. Por. takze A. NIWIN´ SKA, Przegl ad metod krio-konserwacji pod k atem techniki witryfikacyjnej, „Z ycie Weterynaryjne” 2016, nr 7(91), s. 505.
5Por. J. LEETON. The early history of IVF in Australia and its contribution to the World
(1970B1990), „Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology” 44(2004), nr 6, s. 495-501. Wedug innego z´róda narodziny pierwszego dziecka z zamrozonego embrionu ogoszono juz w 1983 roku (por. R. RIGGS, J. MAYER, D. DOWLING-LACEY, T.-F. CHI, E. JONES, S. OEHNINGER, Does storage time in uence postthaw survival and pregnancy outcome? An analysis of 11,768 cryopreserved human embryos, „Fertility and Sterility” 93(2010), nr 1, s. 109.
6Por. K. P
APIS, P. LEWANDOWSKI, J.K. WOLSKI, K. KOZIO, Dzieci urodzone z zarodków przechowywanych w stanie zamrozenia przez 10 lat. Analiza 5 przypadków, „Ginekologia Polska” 2013, nr 11(84), s. 971.
7T. Biesaga definiuje bioetyke jako: „wyspecjalizowana czes´c´ filozoficznej etyki
szczegó-owej, ustalaj aca oceny i normy moralne w stosunku do ingerencji w zycie ludzkie w granicz-nych sytuacjach jego powstawania (biogeneza), trwania (bioterapia) i s´mierci (tanatologia)” (Bioetyka, w: Encyklopedia bioetyki. Personalizm chrzes´cijan´ski. Gos Kos´cioa, red. A. Mu-szala, Radom 2005, s. 54-55).
8 Por. E. S
Bioetyka inspiracji katolickiej opiera sie na przesankach antropologii personalistycznej i teologicznej. W tym ujeciu fundament refleksji etycznej stanowi duchowo-cielesna natura czowieka stworzonego przez Boga. Oznacza to, ze autonomiczna wizja biologiczno-fizjologiczna, a z drugiej strony sama wizja czysto duchowa nie wyczerpuj a prawdy o nim. Czowiek, widziany integralnie, jest istot a duchowo-cielesn a. Taka natura czowieka ma istotne znaczenie dla refleksji bioetycznej. Dzieki substancjalnemu zjednoczeniu „ciao ludzkie nie moze byc´ uwazane tylko za zespó tkanek, narz adów i funkcji; nie moze byc´ oceniane na równi z ciaem zwierz at, jest bowiem czes´ci a istotn a osoby, która poprzez to ciao objawia sie i wyraza”9.
Jako nauka praktyczna, bioetyka ma na celu ocene konkretnego postepowa-nia medycznego i biomedycznego w obszarze zwi azanym z procesami ludz-kiego zdrowia i zycia (od poczecia do naturalnej s´mierci). Podstawowym punktem odniesienia tej oceny jest przedstawiony wyzej fundament antropolo-giczny. Prowadzi on do konkluzji, ze „interwencja dokonywana na ciele ludzkim nie dotyczy tylko tkanek, narz adów i ich funkcji, lecz angazuje równiez na róznych poziomach sam a osobe”10. Takie odniesienie ingerencji biomedycznych do osoby, a nie tylko do jej elementów biologiczno-fizjolo-gicznych wynika z zasiegu jej osobowej godnos´ci, w której w jednakowej mierze uczestniczy dusza i ciao.
Godnos´c´ osobowa czowieka nie moze byc´ ujmowana tylko w wymiarach naturalnych jako jakies´ uprzywilejowane miejsce czowieka pos´ród s´wiata istot zywych. W ujeciu antropologii teologicznej ma ona na uwadze prawde o czowieku jako stworzonym na obraz i podobien´stwo Boze. Stwierdzenie to nie ma na mys´li tylko opisu stworzenia pierwszych ludzi w Ksiedze Ro-dzaju (por. Rdz 1,26-27). Ma ono na wzgledzie takze oparte na przesankach biblijnych nauczanie Kos´cioa na temat pochodzenia duszy kazdego czowie-ka. Uczy on bowiem, ze „Bóg stwarza z niczego (ex nihilo) kazd a dusze i aczy j a jednoczes´nie z rodzicielskimi komórkami w akcie prokreacji, powo-uj ac czowieka do istnienia w jego osobowej jednos´ci”11.
Milano 2007, s. 55-99; M. CHIODI, Modelli teoretici in bioetica, Milano 2005; R. PASCUAL, Modelli di bioetica, Roma 2007; T.L. BEAUCHAMP, J.F. CHILDRESS, Zasady etyki medycznej, Warszawa 1996, s. 53-130.
9K
ONGREGACJANAUKIWIARY, Instrukcja o szacunku dla rodz acego sie zycia ludzkiego i o godnos´ci jego przekazywania „Donum vitae”, Rzym 1987, Wstep 3.
10Tamze. 11Por. K.T. W
ENCEL, Traktat o czowieku, w: Dogmatyka, t. 5, red. E. Adamiak, A. Cza-ja, J. Majewski, Warszawa 2007, s. 88; por. LEON X, Bulla „Apostolici regiminis: De anima humana doctrina contra Neo-Aristotelicos”, Rzym 1513, w: Enchiridion symbolorum definiotio-num et declaratiodefiniotio-num de rebus fidei et morum, red. H. Denzinger, Bologna 1995, nr 1440-1441; Aleksander VII, Breve „Sollicitudo omnium ecclesiarum: De immaculata conceptione
Powyzsze odniesienie rzuca tez s´wiato na nature ludzkiej prokreacji. Cho-ciaz mozna wyliczyc´ pewne podobien´stwa miedzy przekazywaniem zycia przez ludzkich rodziców i rozmnazaniem sie ssaków, to jednak w spojrzeniu integralnym miedzy tymi procesami zachodzi istotna róznica. Proces rozmna-zania sie zwierz at wyczerpuje sie na poziomie biologiczno-fizjologicznym jako realizacja was´ciwego im instynktu. W przypadku ludzkiej prokreacji proces ten istotnie wykracza poza te granice i stwarza przestrzen´ dla podkre-s´lonego wyzej zaangazowania sie samego Boga Stwórcy w geneze kazdego czowieka. Efektem Jego uczestnictwa nie jest samo w sobie przyjs´cie na s´wiat czonka gatunku homo sapiens, ale „zrodzenie osoby”12.
Filozoficzny i teologiczny fundament niezbywalnej godnos´ci kazdego czowieka i ludzkiej prokreacji Kos´ció uzupenia o przesanki pyn ace z nauk biologicznych i medycznych. Jakkolwiek naukom tym jest metodologicznie obcy problem animacji ludzkiego zarodka, to jednak mog a sie one kompe-tentnie wypowiadac´ na temat procesów ludzkiej ontogenezy, która w po-wszechnym nauczaniu embriologii zaczyna sie od fuzji gamet rodziców i pro-cesu zapodnienia. W jego efekcie „dwa haploidalne komplety chromosomów (chromatyny) przystepuj a do tworzenia przedj adrzy [...]. [One z kolei] rozpo-czynaj a synteze DNA, a po replikacji DNA [...] przemieszczaj a sie do s´rodka komórki jajowej. Okoo 20 godzin po zapodnieniu nastepuje kondensacja chromosomów. Przedj adrza zblizaj a sie do siebie i powstaje j adro zygotyczne. [...] Na skutek zapodnienia dochodzi do: 1) odtworzenia diploidalnej liczby chromosomów, 2) okres´lenia pci przez chromosom X lub Y gamety meskiej, 3) zapocz atkowanie serii podziaów komórkowych [...]”13. Innymi sowy, zaczyna sie nieprzerwany, autonomicznie sterowany proces rozwoju zarod-kowego, którego efektem bedzie dorosy czowiek. St ad tez Kos´ció moze stwierdzic´, ze „od chwili zapodnienia komórki jajowej rozpoczyna sie zycie, które nie jest zyciem ojca ani matki, ale nowej ludzkiej istoty, która rozwija sie samoistnie. Nie stanie sie nigdy czowiekiem, jezeli nie jest nim od tego momentu. Te oczywist a prawde, zawsze uznawan a, [...] nowoczesna genetyka
B. Mariae Virginis”, Rzym 1661, w: Enchiridion symbolorum, nr 2015, 2017; PIUSXII, Ency-klika „Humani generis”, Rzym 1950: „[...] animas enim a Deo immediate creari catholica fides nos retinere iubet [...]” („wiara katolicka zobowi azuje nas do wierzenia, ze dusze zostaj a bezpos´rednio stworzone przez Boga”) (AAS 42(1950), 17, 575.
12Por. PAPIESKARADA DS. DUSZPASTERSTWASUZ YZDROWIA, Nowa karta pracowników
suzby zdrowia, nr 11-12.
13H. B
ARTEL, Embriologia, wyd. 4, Warszawa 2007, s. 84-85; por. takze L. PAWELCZYK, M. SERDYN´ SKA, Zapodnienie, w: Pooznictwo i ginekologia, t. 1, red. G.H. Breborowicz, War-szawa 2008, s. 5-6; J. WRÓBEL, Poczecie czowieka i status jednokomórkowej ludzkiej zygoty z perspektywy bioetyki katolickiej, „Roczniki Teologiczne” 64(2017), z. 3, s. 79-92; Ontogene-za, w: Wielka encyklopedia medyczna, t. 14, red. E. Cravetto, Warszawa 2011, s. 248.
potwierdza cennymi dowodami. Ukazaa ona, ze od pierwszej chwili istnieje dokadny program tego, kim bedzie ta zywa istota: czowiekiem, tym konkret-nym czowiekiem, którego cechy szczególne s a w peni okres´lone”14.
Powyzsze uwagi nie tylko wskazuj a na nierozdzieln a wiez´ kazdego czo-wieka ze swoim Stwórc a i z rodzicami, ale takze na jego niezbywaln a god-nos´c´ osobow a. Taka specyfika natury kazdego czowieka czyni go równo-prawnym czonkiem rodzaju ludzkiego i domaga sie uznania jego ontologicz-nej równos´ci pos´ród wszystkich innych osób. Jednoczes´nie chroni go ona przed jakimkolwiek zawaszczeniem, uprzedmiotowieniem, manipulowaniem i niszczeniem. Odnosi sie ona w jednakowym stopniu do dorosego czowie-ka, jak i do ludzkiego embrionu od chwili jego poczecia.
2. ZAMRAZ ANIE LUDZKICH EMBRIONÓW
JAKO ELEMENT SKADOWY SZTUCZNEJ PROKREACJI
Zamrazanie ludzkich embrionów jest dzis´ powszechnie zwi azane z techno-logi a wspomaganego rozrodu (ART Assisted Reproductive Technology). W okresie pocz atkowym stosowano uproszczon a procedure zwan a simple case: starano sie zapodnic´ jedn a komórke jajow a. Metoda ta pozwalaa unik-n ac´ produkcji i niszczenia zbednych (nadliczbowych) embrionów. W takim postepowaniu dostrzegano bowiem zasadnicze zo moralne metod sztucznej prokreacji. Skutecznos´c´ takiej procedury okazaa sie jednak znikoma. Lep-szych wyników nie mozna tez byo osi agn ac´ przez zwiekszenie czestotliwos´ci zapodnien´, gdyz w jednym cyklu miesiecznym normalnie dojrzewa tylko jeden oocyt. Celem zwiekszenia skutecznos´ci prokreacji technicyzowanej nie tylko starano sie ulepszyc´ sam a biotechnologie, ale takze zwiekszyc´ ilos´c´ jednoczes´nie zapadnianych oocytów. Efekt ten osi aga sie przez doprowadze-nie do jednoczesnego dojrzewania wielu komórek jajowych. W tym celu wymusza sie hiperowulacje (indukcje jajeczkowania), stosuj ac hormonaln a hiperstymulacje kobiety za pomoc a leków z gonadotropinami przysadkowymi. Uzyskane w ten sposób komórki zen´skie mozna by zamrozic´ (co jest mozliwe i praktykowane w okres´lonych przypadkach o czym wspomniano we wstepie) i tylko jedn a z nich wykorzystac´ w procesie sztucznego zapod-nienia. Pozostae byyby do dyspozycji w nastepnych procedurach. Takie postepowanie pozwalaoby unikn ac´ kolejnej stymulacji hormonalnej kobiety, gdyz zabiegi te nie s a obojetne dla jej zdrowia. Jest z nimi zwi azane ryzyko potencjalnie groz´nego powikania zwanego zespoem hiperstymulacji (OHSS
14J
Ovarian Hyperstimulation Syndrome)15. Odnotowano przypadki, kiedy sty-mulacja ta staa sie przyczyn a s´mierci kobiety. Jednakze równiez ta metoda (zapadniania jednej komórki zen´skiej) nie jest stosowana z powodu praktycz-nie zerowej skutecznos´ci, a takze ograniczen´ prawnych zamrazania oocytów.
Nie do pominiecia jest tez fakt, ze proces zapodnienia w sztucznych wa-runkach zwieksza ryzyko komplikacji perinatalnych, ci azy mnogich, powsta-nia wad wrodzonych w embrionie (nawet o 30-40%), zaburzen´ rozwojowych dziecka, zaburzen´ metabolicznych, czynnos´ciowych ukadu sercowo-naczynio-wego, ruchowo-kostnych czy tez rozwoju chorób nowotworowych16. Em-briony, rozwijaj ace sie wadliwie, przeznacza sie do eksperymentów medycz-nych lub sie je porzuca.
Z punktu widzenia etycznego niszczenie ludzkich embrionów, otrzymanych in vitro lub usuwanych na dalszych etapach rozwoju z macicy, jest tozsame z aborcj a17. Zgodnie z interpretacj a kanonu 1398 KPK, przedstawion a przez Papiesk a Rade ds. Tekstów Prawnych i zatwierdzon a przez pap. Jana Pawa II 23 maja 1988 roku, czyn taki powoduje zaci agniecie kary ekskomuniki latae sententiae18, od której moze uwolnic´, na podstawie ogólnego upowaznienia
15W praktyce klinicznej rozróznia sie postac´ agodn a OHSS, postac´ umiarkowan a, postac´
ciezk a i postac´ krytyczn a. Z dwoma ostatnimi postaciami syndromu s a zwi azane powazne kom-plikacje zdrowotne. Z ostatni a postaci a wi aze sie ryzyko s´mierci (por. Zespó Hiperstymulacji, Klinika Leczenia Niepodnos´ci Gameta, https://gameta.pl/blog/zespol-hiperstymulacji/ (dostep: 17.04.2020).
16Por. J. WRÓBEL, Prokreacja technicyzowana wyzwania etyczne, „Roczniki Teologii
Moralnej” 56(2009)3, s. 191-198; T. WASILEWSKI, Procedura in vitro technika i konsekwen-cje, w: Wobec in vitro. Genetyczne, moralne, filozoficzne, teologiczne i prawne aspekty zapod-nienia pozaustrojowego, red. J. Grzybowski, F. Longchamps de Bérier, Kielce 2017, s. 38-43; A. MIDRO, Zagrozenia genetycznego dziedzictwa u dzieci poczetych in vitro, w: Wobec in vitro, s. 157-169. Takze obfita bibliografia podana przez cytowanych autorów.
17Por. PAPIESKARADA DS. DUSZPASTERSTWASUZ BYZDROWIA, Nowa karta pracowników
suzby zdrowia, Rzym 2016, nr 28: „Kazde bezpos´rednie unicestwienie istoty ludzkiej w okre-sie pomiedzy poczeciem a narodzinami ma charakter aborcji w penym tego sowa znaczeniu”.
18P
ONTIFICIACOMMISSIOCODICI LURISCANONICIAUTHENTICEINTERPRETANDO, Interpre-tatio authentica Can. 1398, Patres Pontificiae Commissionis Codici Iuris Canonici Authentice Interpretando propositis in plenario coetu diei 19 ianuarii 1988 dubiis, quae sequuntur, res-pondendum esse censuerunt ut infra: D. Utrum abortus, de quo in can. 1398, intelligatur tantum de eiectione fetus immaturi, an etiam de eiusdem fetus occisione quocumque modo et quocumque tempore a momento conceptionis procuretur. R. Negative ad primam partem; affir-mative ad secundam. Summus Pontifex Ioannes Paulus II in Audientia die 23 Maii 1988 infra-scripto impertita, de supradictis decisionibus certior factus, eas publicari iussit (AAS 80 (1988), 1818-1819; takze http://www.delegumtextibus.va/content/testilegislativi/it/attivita/inter pretazioni/can1398.html (dostep: 27.10.2018).
udzielonego przez pap. Franciszka kazdy prezbiter w akcie sakramentalnej spowiedzi19.
Jeden z istotnych elementów omawianej prokreacji wspomaganej, to wyzej wspomniany transfer embrionów stworzonych w warunkach sztucznych (w przypadku procedury AneVivo w warunkach czes´ciowo naturalnych i cze-s´ciowo sztucznych) do organizmu matki. Przeniesienia dokonuje sie w odpo-wiednim dniu po owulacji lub po uprzednim hormonalnym przygotowaniu endometrium na ich przyjecie. Wyksztacenie sie dojrzaej s´luzówki macicy stanowi istotny warunek zagniezdzenia sie w niej embrionów. Z punktu wi-dzenia medycznego z reguy nie jest to zbyt trudny zabieg. Trudnos´ci poja-wiaj a sie jednak z zagniezdzeniem wprowadzonych do macicy embrionów. Wystarczy zauwazyc´, ze w naturalnej prokreacji nie wszystkie embriony na-wi azuj a zyciodajn a acznos´c´ z organizmem matki20. W przypadku zabiegów sztucznych takze podaje sie rózne dane na temat skutecznos´ci metod sztucz-nego zapodnienia. Warto jednak odnotowac´, ze dane te praktycznie nie zmie-niaj a sie od duzszego czasu. Wedug badan´ opublikowanych przez prestizowy periodyk Europejskiego Towarzystwa Rozrodu Czowieka i Embriologii wyda-wany przez Oxford University Press, Human Reproduction, przecietna sku-tecznos´c´ prokreacji wspomaganej w 2004 r. wynosia 15-18%, a w 2019 r. 15-19% (i to po wielu próbach)21. Dane te uzupeniaj a badania ukazuj ace
19Por. FRANCISZEK, Lettera al Mons. Rino Fisichella Presidente del Pontificio Consiglio
per la Promozione della Nuova Evangelizzazione con la quale si concede l’indulgenza in occa-sione del giubileo straordinario della misericordia, Rzym 2015, http://w2.vatican.va/co ntent /francesco/ pl/letters/2015/documents/papa-francesco_20150901_lettera-indulgenza-giubileo-mi sericordia.html (dostep: 24.04.2020); takze wyjas´nienie Papieskiej Rady ds. Tekstów Prawnych, iz w powyzszym Lis´cie pap. Franciszka rozgrzeszenie z grzechu aborcji dotyczy równiez uwol-nienia z kary ekskomuniki latae sententiae zaci agnietej przez osoby ponosz ace odpowiedzial-nos´c´ za dokonanie aborcji, o czym KPK kan. 1398 i kan. 1355 ’2 (por. PONTIFICIUMCONSI
-LIUM DELEGUMTEXTIBUS, Resp. Prot. N. 15208/2015, 24 listopada 2015, http://www.delegum textibus.va/content/dam/testilegislativi/risposte-particolari/cic/Circa%20la%20facolt% C3%A-0%20di%20assolvere%20dal%2020aborto%20concessa%20a%20tutti%20sacerdoti%20per%20 l%27Anno%20Giubilare.pdf (dostep: 28.04.2020)). Por. takze FRANCISZEK, List apostolski „Mi-sericordia et misera”, Rzym 2016, nr 12.
20Rózne publikacje podaj a tutaj rozbiezne dane, ale nie zamieszczaj a wiarygodnych z´róde
tej informacji.
21A. N
YBOEANDERSEN, V. GOOSSENS, A.P. FERRARETTI, S. BHATTACHARYA, R. FELBER
-BAUM, J. DE MOUZON, K.G. NYGREN, Assisted reproductive technology in Europe, 2004: results generated from European registers by ESHRE [European Society of Human Repro-duction and Embryology], „Human ReproRepro-duction” 23(2008), nr 4, s. 761; Y. ELMOKHALLA
-LATI, R. VANEEKELEN, S. BHATTACHARYA, D.J. MCLERNON, Treatment-independent live birth after in-vitro fertilisation: a retrospective cohort study of 2,133 women, „Human Reproduction” 34(2019), nr 8, s. 1470, 1473. Por. takze dane przytoczone w nastepnym przypisie. Ze swej strony Kongregacja Nauki Wiary, opieraj aca sie na miarodajnych z´ródach, podaje: „Prawd a
skutecznos´c´ transferu uzyskanych embrionów: rodzi sie tylko 19-30% embrio-nów przeniesionych do ona matki. Oznacza to, ze az 70-81% z nich obumie-ra lub zostaje poronionych22. Nisk a efektywnos´c´ pozaustrojowego zapodnie-nia komórek jajowych i transferu embrionów do ona matki próbuje sie prze-zwyciezyc´ w sposób sztuczny. Stosuj ac wspomnian a hiperowulacje, uzyskuje sie wieksz a ilos´c´ komórek jajowych przewaznie od 6 do 8, ale niekiedy nawet do 2023. Zapadnia sie je poza organizmem matki i nastepnie stosuj ac diagnoze preimplantacyjn a (opózniaj ac w tym celu transfer do macicy do pieciu dni, a w przypadku w atpliwos´ci nawet do siedmiu dni24, wybiera sie dobrze zapowiadaj ace sie embriony. Podstaw a tej oceny jest miedzy innymi prawidowo dokonuj acy sie podzia komórkowy embrionu25. Dokadniejsza
jest, ze blisko jedna trzecia kobiet, które uciekaj a sie do metod sztucznego przekazywania zycia, rodzi dziecko. Trzeba jednak zaznaczyc´, ze bior ac pod uwage stosunek wszystkich wyprodukowanych embrionów do embrionów rzeczywis´cie narodzonych, liczba embrionów zniszczonych jest bardzo wysoka”. W przypisie nr 27 Kongregacja dodaje: „Obecnie nawet w najwiekszych os´rodkach wykonuj acych zabiegi sztucznego zapodnienia liczba zniszczonych embrionów przekracza 80%” (Instrukcja „Dignitas personae” dotycz aca niektórych problemów bioetycznych, Rzym 2008, nr 14).
22Wedug badan´ European Society of Human Reproduction and Embryology (ESHRE)
prze-prowadzonych w 2006 roku dane te przedstawiaj a sie w poszczególnych europejskich krajach: Polska 31,4% (na 3684 transferowanych 1159 urodzonych), Belgia 19% (2876 transf. 565 urodz.), Bugaria 25% (1089 transf. 280 urodz.), Dania 24% (8253 transf. 1993 urodz.), Francja 24% (41395 transf. 9982 urodz.), Niemcy 19% (36875 tranf. 7040 urodz.), Wochy 14,5% (28315 transf. 4129 urodz.) (J. DE MOUZON, V. GOOSSENS, S. BHATTACHARYA, J.A. CASTILLA, A.P. FERRARETTI, V. KORSAK, M. KUPKA, K.G. NYGREN, A. NYBOEANDERSEN, Assi-sted reproductive technology in Europe, 2006: results generated from European registers by ESHRE [European Society of Human Reproduction and Embryology], „Human Reproduction” 25(2010), nr 8, s. 1855-1856. Analogiczne dane podaje Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Suzby Zdrowia: „[...] dla urodzenia jednego dziecka akceptuje sie utrate okoo 80% skutecznie przeniesio-nych embrionów” (Nowa Karta Pracowników Suzby Zdrowia, nr 28).
23Por. T. W
ASILEWSKI, Procedura in vitro, 38; In vitro IVF Zapodnienie pozaustro-jowe, INVICTA. Klinika Leczenia Niepodnos´ci, https://www.klinikainvicta.pl/leczenie-nieplod nosci/metody-leczenia/zaplodnienie-in-vitro/ (dostep: 09.05.2020).
24Por. Forum embriologiczne: Od czego zalezy, na jakim etapie zarodek zostaje
zamrozo-ny, Portal Przychodni Leczenia Niepodnos´ci „nOvum”,https://www.novum.com.pl/pl/leczenieni eplodnosci/forum-embriologiczne/strona/1/#accordion-faq-111-7253 (dostep: 24.04.2020).
25 Warto zauwazyc´, ze taka diagnoza nie zawsze daje pewny wynik, gdyz brak symetrii
w podziale embrionu niekoniecznie zapowiada dalszy jego nieprawidowy rozwój (por. Forum em-briologiczne: Co oznacza opis zarodka cl5.3 zamrozonego w 2 dniu, jaka jest jego jakos´c´?, Portal Przychodni Leczenia Niepodnos´ci „nOvum”, https://www.novum.com.pl/pl/leczenie-nieplodnosci/fo rum-embriologiczne/strona/0/#accordion-faq-111-7554 (dostep: 24.04.2020); takze Forum embriolo-giczne: Czy mam szanse na pozytywny crio transfer z zamrozonych 3-dniowych zarodków: cl 9.3 i cl 10.3?, Portal Przychodni Leczenia Niepodnos´ci „nOvum”, https://www. novum.com.pl/pl/lecze-nie-nieplod nosci/forum-embriologiczne/strona/0/#accordion-faq-111-7526 (dostep: 24.04.2020)).
metoda polega na pobraniu z embrionu jednej lub kilku komórek i na podda-niu ich kariotypu specjalistycznej analizie26. Spos´ród zapodnionych embrio-nów i zdrowo sie rozwijaj acych do macicy matki transferuje sie przewaznie od jednego do trzech (w USA nawet wiecej niz piec´)27. Po kilku dniach od transferu kontroluje sie przebieg ich implantacji i spos´ród tych, które zagniez´-dziy sie pomys´lnie, jednemu, a wyj atkowo za zgod a rodziców dwom, pozwa-la sie na dalszy rozwój. Jezeli rodzice wyrazaj a zgode tylko na jeden-dwa embriony, pozostay(e) zostaje( a) abortowany(e), gdyz ci aza mnoga nie jest korzystna ani dla matki, ani dla rozwoju ludzkich podów. Najczestsze kon-sekwencje ci azy mnogich to miedzy innymi: „poronienia, przedwczesny po-ród, [...] niska masa urodzenia dziecka, [...] wieksze ryzyko pojawienia sie wad rozwojowych, podwyzszone ryzyko wyst apienia u matki cukrzycy, nad-cis´nienia, niewydolnos´ci kr azenia [...]”28. Nadliczbowe embriony uzyskane in vitro wolne od wad poddaje sie procesowi zamrazania na etapie rozwoju od stadium przedj adrzy do blastocysty.
Stworzony metod a zamrazania zapas embrionów pozwala unikn ac´ ponawiania caej procedury (przede wszystkim stymulacji hormonalnej kobiety, perforacji powoki brzusznej i punkcji jajników), jezeli zapodnienie lub transfer sie nie powiedzie. Procedura zamrazania embrionów jest miedzy innymi stosowana:
kiedy kobieta musi poddac´ sie leczeniu onkologicznemu mog acemu zni-szczyc´ jajniki i spowodowac´ niepodnos´c´ (chemioterapia, radiologiczne nas´wie-tlania);
26Por. T. WASILEWSKI, Procedura in vitro, 38-39. Kliniki praktykuj ace prokreacje
techni-cyzowan a informuj a zainteresowane osoby, ze w czasie procedury prowadz a „badania preim-plantacyjne PGS oraz PGD, których gównym zadaniem jest okres´lenie, czy u potomstwa wystepuje ryzyko wyst apienia chorób genetycznych. [...] Screeing przedimplantacyjny PGS to genetyczne badanie przesiewowe, polegaj ace na ocenie liczby wszystkich par chromosomów w jednej lub kilku komórkach zarodka. Zarodki z nieprawidow a liczb a chromosomów [...] [posiadaj a] zbyt niski potencja rozwoju, co moze powodowac´ poronienie lub poród chorego dziecka. [...] PGD jest badaniem kierunkowym, w którym poszukiwana jest konkretna nieprawi-dowos´c´ genetyczna” (Wykrycie wad genetycznych podczas in vitro. Gyncentrum. Klinika leczenia niepodnos´ci i diagnostyki prenatalnej, https://www.gyncentrum. pl/blog/pl/wykrycie-wad-genetycznych-podczas-in-vitro, (dostep: 17.04.2020).
Nalezy dodatkowo podkres´lic´, ze taka diagnoza posiada wasn a ciezk a niemoralnos´c´, gdyz prawie kazdy blastomer oderwany od zarodka zachowuje zdolnos´c´ totipotencjaln a (wszechpote-ncjaln a), czyli ma zdolnos´c´ dalszego samodzielnego rozwoju, stanowi ac zacz atek nowego czowieka bliz´niaka monozygotycznego.
27Por. Transfer zarodków, PARENS. Centrum Leczenia Niepodnos´ci, http://parens.pl/je
stem-w-trakcie-leczenia/transfer-zarodkow/ (dostep: 19.04.2020).
28Transfer zarodków, PARENS. Centrum Leczenia Niepodnos´ci,
w przypadku kobiet, dla których stymulacja hormonalna jest z´ródem niekorzystnych efektów ubocznych, na przykad, jezeli jest z´ródem zego samopoczucia lub wywouje OHSS;
kiedy kobiety nie mog a lub nie chc a w tym momencie zdecydowac´ sie na kolejne dziecko i decyzje te odkadaj a na póz´niejszy czas.
Normalnie komórki ssaków mog a zyc´ w przedziale temperatur od 34 do 42oC. Duzsze przechowywanie embrionów w sztucznych warunkach domaga sie ich zamrozenia. W ten sposób zostaj a zatrzymane procesy zyciowe, a tym samym zuzywanie zapasów energetycznych potrzebnych dla rozwoju do czasu implantacji w s´luzówce matki umozliwiaj acej pobieranie od niej substancji odzywczych i wydalanie szkodliwych substancji bed acych efektem przemiany materii.
Proces kriokonserwacji embrionów jest skomplikowany i ryzykowny. Jak juz podkres´lono we wstepie, musz a byc´ one chronione przed tworzeniem sie w czasie zamrazania krysztaków lodu niszcz acych ich wewnetrzn a strukture oraz przed zmianami was´ciwos´ci biakowo-lipidowych bon komórkowych. Cel ten osi aga sie na dwa sposoby: stosuj ac metode „powolnego zamrazania” (slowfreezing) lub „szybkiego zamrazania” (vitrification). Pierwsza metoda polega na dehydratacji komórek embrionu. W tym celu zmienia sie was´ci-wos´ci pynu komórkowego przez podanie wspomnianych we wstepnie krio-protektantów. Nalez a do nich miedzy innymi polialkohole oraz cukry proste, jak glikol polietylenowy, glicerol, glukoza czy sacharoza. Substancje te „wy-pychaj a” wode z komórek (dehydratacja) i chroni a je przed tworzeniem sie wspomnianych krysztaków lodu29.
Druga metoda, uwazana (niesusznie) za bardziej bezpieczn a, polega na odpowiednim sterowaniu procesem zamrazania. Jej istote stanowi podanie wysokiego stezenia krioprotektantów i wymuszenie byskawicznego przejs´cia pynu komórkowego ze stanu wodnistego do staego zeszklenia. W praktyce metoda ta polega na nagym wprowadzeniu przygotowanych embrionów do ciekego azotu (-1960C)30. Proces rozmrazania embrionu i (re)hydratacji jest
29Por. Mrozenie zarodków kriokonserwacja, INVICTA. Klinika Leczenia Niepodnos´ci,
https://www.klinikainvicta.pl/nieplodnosc-faq/mrozenie-zarodkow-kriokonserwacja/ (dostep: 19.04.2020).
30Por. A. N
IWIN´ SKA, Przegl ad metod kriokonserwacji, s. 506-508; B. WOJTASIK, Witryfi-kacja, czyli szybkie mrozenie zarodków i gamet, InviMed. Kliniki leczenia niepodnos´ci, https://www.invimed.pl/ witryfikacja-czyli-mrozenie-zarodkow-i-gamet (dostep: 19.04.2020); Mrozenie zarodków kriokonserwacja, INVICTA. Klinika Leczenia Niepodnos´ci, https://w ww.klinikainvicta.pl/nieplodnosc-faq/mrozenie-zarodkow-kriokonserwacja/(dostep:19.04.2020). Chociaz powszechnie uwaza sie te metode za bezpieczniejsz a, to jednak równiez z ni a jest zwi azane duze ryzyko, którego z´ródem jest „niezbedne wysokie stezenie toksycznych kriopro-tektantów”. „Badania z lat 90. wykazay takze niejasn a zaleznos´c´ miedzy narazeniem wysokimi
jeszcze bardziej ryzykowny niz dehydratacja lub witryfikacja. Z jednej strony procedura ta musi sie dokonywac´ stosunkowo powoli, aby mogo nast apic´ wydalenie krioprotektantów i przywrócenie naturalnych was´ciwos´ci pynowi komórkowemu, a z drugiej strony musi sie ona dokonac´ dostatecznie szybko, aby komórki w czasie rehydratacji nie zostay uszkodzone lub zniszczone powstaj acymi krysztakami lodu. Ten sam embrion raz zamrozony i rozmro-zony, jezeli posiada odpowiedni potencja zyciowy, moze byc´ ponownie pod-dany tej procedurze31.
Kliniki zajmuj ace sie prokreacj a wspomagan a i s´wiadcz ace usugi w zakre-sie przechowywania ludzkich gamet i embrionów podaj a, ze w 90% (inne az w 99%) zabiegi te daj a pozytywny wynik. Warto jednak odnotowac´, ze we-dug badan´ przeprowadzonych w Europie w 2005 roku s´rednio az 85-90% zamrozonych embrionów obumierao32. Wedug badan´ opublikowanych w 2014 roku proces zamrazania i rozmnazania przezywa 65-70% zarodków, ale tylko 10-15% z nich zostaje donoszonych i urodzonych przez matki33. Z kolei wedug danych podanych w 2016 r. przez amerykan´sk a Society for Assisted Reproductive Technology tylko 32,4% rozmrozonych embrionów sie urodzi34. Dane te w peni pokrywaj a sie ze stwierdzeniem Kongregacji Nauki Wiary, która korzystaj ac z wasnych z´róde informacji stwierdza
stezeniami DMSO w medium witryfikacyjnym a wysokimi stratami prawidowo rozwijaj acych sie zarodków w fazie poimplantacyjnej. W innych badaniach z narazeniem na krioprotektanty wi azano takze rozpad chromosomów, zwiekszone wystepowanie aneuploidii i inne chromosomalne niepra-widowos´ci, a takze rozwój znieksztaconych podów z komórki wczes´niej uznanej za rozwijaj ac a sie prawidowo” (A. NIWIN´ SKA, Przegl ad metod kriokonserwacji, s. 507).
31Por. Forum embriologiczne. Ile i które zarodki wybrac´ do kriotransferu?, Portal
Przy-chodni Leczenia Niepodnos´ci „nOvum”, https://www.novum.com.pl/pl/leczenie-nieplodnosci/fo rum-embriologiczne/pytanie/512/ (dostep: 19.04.2020).
32Por. A. NYBOEANDERSEN, V. GOOSSENS, S. BHATTACHARYA, A.P. FERRARETTI, M.S.
KUPKA, J. DE MOUZON, K.G. NYGREN, Assisted reproductive technology and intrauterine inseminations in Europe, 2005: results generated from European registers by ESHRE, Human Reproduction 24(2009), nr 1, s. 10 (tabela nr VIII).
33 A. N
IWIN´ SKA. Przegl ad metod kriokonserwacji, s. 505-507; Witryfikacja zarodków i oocytów, Gyncentrum. Klinika Leczenia Niepodnos´ci i Diagnostyki Prenatalnej, https://www. gyncentrum.pl/witryfikacja-zarodkow-i-oocytow (dostep: 27.10.2018); Kriokonserwacja komórek jajowych i zarodków, „GMW Embrio”, http://invitro gmw.pl/nieplodnosc-2/pracownia-em briolo-giczna/kriokonserwacja-zarodkow/ (dostep: 27.10.2018); J. BISZEWSKA-MIE TKA, Mrozenie zarodków sposób na odozenie macierzyn´stwa w czasie?, http://www.edziecko.pl/przed_ciaza/1,87842,153 55849,Mrozenie_zarodkow_sposobnaodlozenie_macierzynstwa.html (dostep: 27.10.2018).
34SOCIETY FOR ASSISTEDREPRODUCTIVETECHNOLOGY, IVF Success. 2016 Preliminary
National Data, https://www.sartcorsonline.com/rptCSR_PublicMultYear.aspx?reportingYear= 2016#help (dostep: 27.10.2018).
w 2008 r., ze „znacz acy procent [embrionów] nie przezywa procesu zamroze-nia i rozmrozezamroze-nia”35.
Aktualnie nie jest mozliwe dokadne okres´lenie ilos´ci zamrozonych em-brionów. Wedug obliczen´ z 2013 r. na s´wiecie okoo miliona dzieci dos´wiad-czyo zamrozenia. Przypuszcza sie, ze aktualnie w Polsce moze ich byc´ kilka-dziesi at tysiecy.
Pozostaje jeszcze pytanie, jak dugo embriony mog a pozostac´ w stanie zamrozenia? Przedstawiciele os´rodków s´wiatowych, które przeprowadziy badania nad kriokonserwacj a embrionów, mówi a o pozytywnych wynikach nawet dugotrwaego ich przechowywania w tym stanie36. Przeprowadzone badania sugeruj a tez, ze dugos´c´ ich przechowywania w zamrozeniu nie ma wpywu na skutecznos´c´ dalszej procedury37. W Chinach przyszo na s´wiat dziecko, które jako embrion byo zamrozone przez 16 lat38. Najduzszy stwierdzony dotychczas czas przechowywania embrionu w zamrozeniu wy-niós 19 lat i 7 miesiecy39. W polskiej Przychodni Leczenia Niepodnos´ci „nOvum” okres ten wyniós do 11 lat40. Od jakiegos´ czasu dominuje tez opinia, ze ludzkie zarodki mog a pozostac´ w zamrozeniu bardzo dugo. Polska klinika „Gyncentrum” informuje, ze jest gotowa przechowywac´ zarodki do-wolnie dugo41.
35Instrukcja dotycz aca niektórych problemów bioetycznych Dignitas personae, nr 18. 36Por. J.H. C
HECK, D. SUMMERS-CHASE, W. YUAN, K. SWENSON, D. HORWATHB CAM
-DEN, Length of time of embryo storage does not negatively influence pregnancy rates after thawing and transfer, „Clinical and Experimental Obstetrics and Gynecology” 37(2010), nr 3, s. 185-186; R. RIGGS, J. MAYER, D. DOWLING-LACEY, T.-F. CHI, E. JONES, S. OEHNINGER, Does storage time influence post thaw survival and pregnancy outcome? An analysis of 11,768 cryopreserved human embryos, „Fertility and Sterility” 93(2010), nr 1, s. 109-115.
37 Por. R. RIGGS, J. MAYER, D. DOWLING-LACEY, T.-F. CHI, E. JONES, S. OEHNINGER,
Does storage time in uence postthaw survival and pregnancy outcome?, 109.
38M. P
STR AG, Z zarodka zamrozonego przez 16 lat urodzio sie zdrowe dziecko! https:// mamotoja.pl/mrozenie-zarodkow-do-in-vitro-to-bezpieczne-przez-dlugie-lata,in-vitro-artykul,22 282,r1p1. html (dostep: 27.04.2020).
39D. DOWLING-LACEY, J.F. MAYER, E. JONES, S. BOCCA, L. STADTMAUER, S. OEHNIN -GER, Live birth from a frozenBthawed pronuclear stage embryo almost 20 years after its cryopreservation, 1120.e1.
40Por. K. P
APIS, P. LEWANDOWSKI, J.K. WOLSKI, K. KOZIO, Dzieci urodzone z zarodków przechowywanych w stanie zamrozenia, s. 971.
41Witryfikacja zarodków i oocytów, Gyncentrum. Klinika leczenia niepodnos´ci i diagnostyki
3. ZAMRAZ ANIE LUDZKICH EMBRIONÓW W S´WIETLE NAUCZANIA KOS´CIOA KATOLICKIEGO
Po raz pierwszy Kos´ció katolicki wypowiedzia sie w kwestii prokreacji wspomaganej juz pod koniec XIX wieku. Na pytanie „An adhiberi possit arti-ficialis mulieris foecundatio?” („Czy mozna stosowac´ sztuczne zapodnienie kobiety?”), ówczesne S´wiete Oficjum odpowiedziao (za zgod a Ojca S´wietego, Leona XIII, z 26.03.1897): „Non licere” („Nie mozna”)42. Nastepnie czterokrot-nie wypowiedzia sie w tej sprawie pap. Pius XII43. W dalszej kolejnos´ci pap. Jan XXIII w encyklice Mater et Magistra44, pap. Jan Pawe II w encyklice Evangelium vitae w czes´ci pos´wieconej aktualnym zagrozeniom zycia ludzkie-go45 oraz pap. Benedykt XVI w encyklice Caritas in veritate w ramach analiz zwi azanych z kultur a techniczn a i z biotechnologiami46.
W najmodszych z tych dokumentów obok tematyki prokreacji technicyzo-wanej jest tez omawiane wytwarzanie nadliczbowych embrionów oraz ich kriokonserwacja. Dotyczy to dwóch przemówien´ pap. Jana Pawa II47, dwóch dokumentów Kongregacji Nauki Wiary48 oraz dwóch dokumentów Papieskiej Rady ds. Duszpasterstwa Suzby Zdrowia49.
Wszystkie przedstawione dokumenty i wypowiedzi Stolicy Apostolskiej jednoznacznie oceniaj a jako geboko niemoraln a prokreacje wspomagan a, tak
42Por. S
ACRUMOFFICIUM, Fecondazione artificiale, Roma 1897, ASS 29(1896-1897), 704; Denz 3323; por. takze J. WRÓBEL, Prokreacja technicyzowana, s. 184.
43Por. Do Uczestników IV Miedzynarodowego Kongresu Lekarzy Katolickich (29.09.1949),
AAS 41(1949), 557-561; Do Uczestników Kongresu Katolickiej Unii Pooznych Woskich (29.10.1951), AAS 43(1951), 838-844; Do Uczestników II S´wiatowego Kongresu na temat podnos´ci i bezpodnos´ci (19.05.1956), AAS 48(1956), 467-474; Do Uczestników VII Miedzy-narodowego Kongresu S´wiatowej Organizacji Hematologii (12.09.1958), AAS 50(1958), 732-740; por. J. WRÓBEL, Prokreacja technicyzowana, s. 184.
44Por. Rzym 1961, nr 193. 45Por. Rzym 1995, nr 14. 46Por. Rzym 2009, nr 75.
47 Przemówienie do uczestników sympozjum na temat „Evangelium vitae” a prawo i na
XI Miedzynarodowym Kolokwium Prawa Kanonicznego, „L’Osservatore Romano” (PL) 1996, nr 9, s. 44; AAS 88(1996), 943-944.
48Instrukcja o szacunku dla rodz acego sie zycia ludzkiego; Instrukcja dotycz aca niektórych
problemów bioetycznych „Dignitas personae”.
49Karta pracowników suzby zdrowia, nr 21-34; Nowa karta pracowników suzby zdrowia.
Inne dokumenty, w których jest omawiana problematyka sztucznej prokreacji, to: PAPIESKA
AKADEMIA „PRO VITA”, Refleksje na temat klonowania (Rzym 1997), PAPIESKA RADA DS. RODZINY, Rodzina i prokreacja ludzka (Rzym 2006) oraz PAPIESKA AKADEMIA„PRO VITA”, Ludzki embrion w fazie preimplantacyjnej. Aspekty naukowe i refleksje bioetyczne (Rzym 2006).
w formie sztucznej inseminacji (in vivo), sztucznego zapodnienia (in vitro), jak i zamrazania ludzkich embrionów. Moralne zo tych biotechnologii tkwi w ewidentnym deptaniu godnos´ci osobowej embrionów, w ich uprzedmiota-wianiu, niszczeniu i w wystawianiu na ryzyko chorób wrodzonych. Specja-lista, przeprowadzaj acy zabieg, stawia siebie w pozycji dominuj acej nad em-brionami, uzurpuje sobie prawo do decydowania o ich zyciu i o ich losie, wystawia je na ryzyko zniszczenia lub naruszenia ich delikatnej struktury warunkuj acej ich zdrowy rozwój. Z kolei niespeniaj ace oczekiwan´ zdrowot-nych lub nieposiadaj ace poz adanej pci, zostaj a odrzucone. Arbitralnie decy-duje on tez, które embriony bed a przeniesione do ona matki, a które zamro-zone. Najczes´ciej w chwili zamrozenia nie jest tez wiadome, jak dugo pozo-stan a one w tym stanie, czy bed a rozmrozone, czy przezyj a ten proces, czy podejm a na nowo procesy zyciowe, czy stan ich zdrowia pozwoli na ich transfer do ona matki. W kregu powyzszych zastrzezen´ pojawia sie tez nie-kiedy problem skazania zamrozonych embrionów na pozostanie sierotami. Zdarza sie bowiem, ze rodzice nie chc a ich wiecej lub ze wzgledów zdrowot-nych, ewentualnie losowych, nie mog a ich juz przyj ac´50.
4. ZAMRAZ ANIE EMBRIONÓW JAKO WYZWANIE MORALNE
Zamrazanie ludzkich embrionów niesie ze sob a trudne kwestie moralne. Dotycz a one zwaszcza spoecznych odniesien´ do takich praktyk oraz rozwi a-zania problemu zamrozonych embrionów.
1. Spoeczne odniesienia do prokreacji wspomaganej i zamrazania embrionów
Zgodnie z wczes´niejszymi uwagami procedura prokreacji wspomaganej, jak i manipulacje czynione na ludzkich embrionach, w tym ich zamrazanie, s a aktami wielce niemoralnymi i nic nie moze ich usprawiedliwic´. Taka ich ocena nie moze byc´ jednak przenoszona na dzieci zrodzone w powyzszy sposób. Równiez one s a obdarowane niezbywaln a godnos´ci a osobow a i kon-sekwentnie maj a takie same prawa spoeczne i kos´cielne, jak dzieci zrodzone naturalnie. Maj a wiec one pene prawo do chrztu s´w., do pozostaych sakra-mentów s´wietych oraz do penoprawnego uczestnictwa w zyciu wspólnoty s´wieckiej i kos´cielnej. Konsekwentnie nie mog a one byc´ stygmatyzowane,
50 Por. K
ONGREGACJA NAUKI WIARY, Instrukcja „Donum vitae”, nr I, 6; takze TENZ E, Instrukcja „Dignitas personae”, nr 18; J. WRÓBEL, Prokreacja technicyzowana, s. 186-198;
TENZ E, Antropologiczne implikacje sztucznej prokreacji, „Roczniki Teologiczne” 62(2015), z. 3, s. 79-97 (cay s. 77-100).
ponizane i marginalizowane z powodu swojego pochodzenia. Przez wszyst-kich winny byc´ przyjete z serdecznos´ci a i mios´ci a51.
Wielokrotne wypowiedzi Kos´cioa na temat równego traktowania wszyst-kich dzieci, bez jawszyst-kichkolwiek oznak rasizmu, ponizania czy faworyzowania jednych kosztem drugich, stanowi a istotne zobowi azanie dla katolików oraz dla kazdego czowieka „dobrej woli”. Powinny one siegac´ samej gebi jego sumienia. St ad pene mios´ci przyjecie dzieci poczetych in vitro nie moze wymuszac´ przemilczania prawdy o wartos´ci samej procedury i jej skutków. Spoeczne pietnowanie przedstawionego traktowania dzieci nie narusza praw autorów procedury, gdyz jak podkres´la Jan Pawe II „wolnos´c´ sumienia nie jest nigdy wolnos´ci a «od» prawdy, ale zawsze i wy acznie «w» prawdzie, lecz takze dlatego, iz Magisterium nie wprowadza do chrzes´cijan´skiego su-mienia prawd mu obcych, a tylko objawia prawdy, które sumienie powinno juz znac´ i rozwijac´ je”52.
Nauczanie Kos´cioa na temat sztucznej prokreacji pragnie równiez uwrazli-wic´ angazuj ace sie w niej osoby na odpowiedzialnos´c´ za psychiczn a traume stwarzanych w ten sposób dzieci z chwil a, kiedy poznaj a one swoj a geneze oraz los ich us´mierconego rodzen´stwa, któremu zawdzieczaj a swoje zycie. Odpowiedzi na stawiane przez nie trudne pytania nie da sie unikn ac´ stwier-dzeniem, ze wtedy nie miay jeszcze czowieczego statusu, ze ich stworzenie byo motywowane mios´ci a i pragnieniem ich posiadania. Poznanie przez nie prawdy o ich pocz atkach prowadzi do emocjonalnych zaburzen´ i do zerwania wiezów rodzinnych.
W powyzszym konteks´cie trzeba odnotowac´ przewrotny zarzut wysuwany pod adresem osób s´wieckich i duchownych, które publicznie przypominaj a o niemo-ralnos´ci omawianych metod, o us´miercaniu w nich dzieci lub o ich zdrowotnych nastepstwach opisywanych w prestizowych periodykach naukowych. Osobom tym zarzuca sie, ze publicznie stygmatyzuj a dzieci zrodzone z pomoc a sztucznych metod i utrudniaj a rozwijanie przez nie pozytywnych relacji ze swoimi rodzica-mi. Przewrotnos´c´ tych oskarzen´ wyraza sie w tym, ze obron´cy godnos´ci i praw dzieci nie maj a na celu wyjawienia im ich historii, gdyz najczes´ciej ich nie znaj a, ale staraj a sie uwrazliwiac´ spoeczen´stwo na moraln a odpowiedzialnos´c´ za te praktyki oraz za ich nastepstwa. Przewrotnos´c´ tych ataków polega tez na tym, ze ich autorzy ewidentnie akceptuj a krzywde wyrz adzan a dzieciom stworzonym
51Por. PAPIESKARADA DS. DUSZPASTERSTWASUZ BYZDROWIA, Nowa karta pracowników
suzby zdrowia, nr 32: „Jakkolwiek, nawet nie mog ac zaaprobowac´ trybu, w jakim dokonano zapodnienie, kazde dziecko przychodz ace na s´wiat powinno byc´ przyjete jako zyj acy dar Dobroci Bozej i powinno byc´ z mios´ci a wychowywane”. Por. takze KONGREGACJA NAUKI
WIARY, Instrukcja „Donum vitae”, II, B, 5.
in vitro i chc a wymusic´ na caym spoeczen´stwie jej zaakceptowanie oraz prze-milczanie wyrz adzanych niesprawiedliwos´ci.
2. Zamrazanie embrionów „niesprawiedliwos´c´ nie do naprawienia” Zgodnie z wczes´niejszymi uwagami szacunek nalezny embrionom wyklu-cza ich kriokonserwacje, gdyz oznawyklu-cza ona ich uprzedmiotowienie, a takze wi aze sie z ni a duze ryzyko ich us´miercenia, uszkodzenia uniemozliwiaj acego ich dalszy rozwój lub spowodowanie ich przyszego kalectwa. Nie dotyczy to tylko nadliczbowych embrionów. Niekiedy zamrozony musi byc´ juz pierw-szy z otrzymanych embrionów. Powodem mog a byc´ problemy zdrowotne matki, miedzy innymi komplikacje uniemozliwiaj ace wyksztacenie sie endo-metrium warunkuj acego skuteczne zagniezdzenie sie w nim blastocysty. Zda-rzaj a sie tez sytuacje, kiedy embrion zostaje sierot a na samym pocz atku jego istnienia, kiedy zostaje on porzucony przez rodziców, albo tez jego matka umiera lub ginie w wypadku53.
W wyniku stosowanych procedur lub opisanych zdarzen´ w klinikach prak-tykuj acych sztuczn a prokreacje przechowuje sie „tysi ace” zamrozonych em-brionów. Powstaje pytanie, czy mozna rozwi azac´ ten problem w sposób mo-ralnie akceptowalny? Dla przedstawionych wczes´niej racji niemoralne jest wyrzucanie czy tez us´miercanie tych embrionów54. Aktu takiego nie mog a usprawiedliwic´ normy prawa stanowionego, które w niektórych krajach b adz´ na to pozwalaj a, b adz´ tez wprost nakazuj a to czynic´. Ponad prawem stano-wionym stoi bowiem prawo naturalne oraz prawa embrionów jako dzieci wynikaj ace z ich godnos´ci. Nie jest tez dopuszczalne wykorzystanie wyprodu-kowanych embrionów do celów naukowych czy tez terapeutycznych jako, na przykad, dawców komórek macierzystych, czy tez jako materia biologiczny do tworzenia embrionalnych linii komórkowych55. Kongregacja Nauki Wiary zaznacza ponadto, ze „nie do przyjecia jest tez rozmrazanie embrionów bez ich reaktywacji” celem ich wykorzystania w badaniach, w eksperymentach czy w produkcji szczepionek jako „materia biologiczny”56.
53Por. KONGREGACJA NAUKIWIARY, Instrukcja „Dignitas personae”, nr 18; PAPIESKA
RADA DS. DUSZPASTERSTWA SUZ BY ZDROWIA, Nowa karta pracowników suzby zdrowia, nr 37.
54 Akt taki ma znamiona zabójstwa istoty ludzkiej, niezaleznie od tego, w jaki sposób
i w którym momencie od poczecia do urodzenia zostaje dokonane (por. JANPAWEII, Encykli-ka „Evangelium vitae”, nr 58; por. takze KONGREGACJANAUKIWIARY, Deklaracja „De abor-tu procurato”, Rzym 1974; takze Instrukcja „Donum vitae”, nr I, 5.
55Por. K
ONGREGACJA NAUKIWIARY, Instrukcja „Donum vitae”, nr I, 4.
56K
Wobec powyzszych stwierdzen´ dobrym rozwi azaniem mogaby sie wyda-wac´ adopcja prenatalna, czyli przekazanie nadliczbowych embrionów ma-zen´stwom (nie tylko niepodnym) lub kobietom, które chciayby je urodzic´. Propozycje te, chociaz wydaj a sie byc´ szlachetne, to jednak posiadaj a cechy, które je dyskwalifikuj a z perspektywy etycznej, „medycznej, psychologicznej i prawnej”. Wystepuj a tutaj bowiem te same zastrzezenia, dla których niego-dziwe jest zapodnienie heterologiczne i macierzyn´stwo zastepcze57.
Niemoralnos´c´ takich rozwi azan´ wynika z wrodzonych dziecku praw. Kon-gregacja Nauki Wiary wyjas´nia ze swej strony: „dziecko ma prawo do tego, by zostac´ poczetym, by byc´ noszonym w onie, narodzonym i wychowanym w mazen´stwie”58, a nieco dalej „Wiez´ acz aca mazonków udziela im w spo-sób obiektywny i niezbywalny wy acznego prawa do stania sie ojcem i matk a jedynie dzieki sobie”59. Ich godnos´c´ jako mazonków zostaje afirmowana wy acznie przez ich jednos´c´ wyrazaj ac a sie nie tylko we wspólnocie zycia, ale takze w akcie przekazania zycia i zrodzenia ich wasnego potomstwa. Urodze-nie Urodze-nieswojego dziecka wykracza poza ramy tej jednos´ci i Urodze-nie wchodzi w za-kres praw was´ciwych mazonkom60. Z kolei urodzenie go przez nieswoich rodziców redukuje go do poziomu istoty mog acej byc´ do dyspozycji drugiego czowieka i bycia traktowanym jako obiekt wymiany miedzy osobami.
W dalszej perspektywie nalezy tez dostrzec inne jeszcze efekty takiego rozwi azania problemu zamrozonych embrionów. W gre wchodzi zwiekszone ryzyko odrzucenia dziecka po urodzeniu jako nieswojego, jezeli zostanie ono uznane za nieodpowiadaj ace oczekiwaniom osób adoptuj acych (np. jego pec´ czy fenotyp) lub jezeli urodzi sie ono obci azone wrodzonymi wadami (co zgodnie z wczes´niejszymi uwagami jest bardziej prawdopodobne w przypadku procedury in vitro oraz zamrazania embrionów, niz w przypadku dziecka poczetego naturalnie). Dla powyzszych powodów nalezy równiez wyrazic´ obawe, ze w przedstawionych przypadkach zdecydowanie zwieksza sie ryzyko aborcji niechcianego lub chorego dziecka.
W odpowiedzi na coraz powszechniejsz a praktyke zamrazania embrionów Jan Pawe II podkres´la, ze „tysi ace porzuconych embrionów stwarzaj a sytua-cje niesprawiedliwos´ci nie do naprawienia [...] zwazywszy, ze nie ma moral-nie godziwego rozwi azania, które zapewnioby ludzk a przyszos´c´ wielu
ty-57Por. KONGREGACJA NAUKIWIARY, Instrukcja „Dignitas personae”, nr 19; PAPIESKA
RADA DS. DUSZPASTERSTWA SUZ BY ZDROWIA, Nowa karta pracowników suzby zdrowia, nr 37.
58KONGREGACJA NAUKI WIARY, Instrukcja „Donum vitae”, nr II, A, 1. 59Tamze, nr II, A, 2.
si acom «zamrozonych» embrionów, choc´ przeciez maj a one i zawsze zacho-waj a swoje podstawowe prawa”61.
3. Mozliwe rozwi azania problemu zamrozonych embrionów
Przytoczone sowa Jana Pawa II, ze „nie ma godziwego rozwi azania pro-blemu zamrozonych embrionów”, nalezy s´cis´le interpretowac´. Nie mog a byc´ bowiem one odniesione do wszystkich zarodków przetrzymywanych w cie-kym azocie. Papiez ma ewidentnie na mys´li embriony porzucone przez rodzi-ców, wyprodukowane w ramach eksperymentów biomedycznych lub te, które dla róznych powodów nie mog a byc´ transferowane do ona matki. Maj ac na uwadze los tych embrionów, Penitencjaria Apostolska odpowiedziaa na po-stawione jej pytanie: „nie posiadaj ac faktycznie mozliwos´ci moralnie pewnych do rozwi azania problemu, przerwac´ proces zamrozenia i pozwolic´ umrzec´ w pokoju tym embrionom, jest moralnie dopuszczalne”62.
Co oznaczaj a te sowa Penitencjarii i dlaczego taka ocena moralna? Poniewaz nie ma zadnego sprawiedliwego, moralnie pewnego rozwi azania problemu zamrozonych embrionów, a problem musi byc´ rozwi azany, gdyz embriony nie mog a byc´ trzymane w zamrozeniu w nieskon´czonos´c´, tym bar-dziej, ze czesto prawo stanowione wyznacza te granice, mozna „pozwolic´ im umrzec´”. Przy takim rozwi azaniu odpowiedzialnos´c´ moralna nie spada zasad-niczo na te osobe, która tak a decyzje podejmuje i j a urzeczywistnia, ale na te osoby, które s a odpowiedzialne za wyprodukowanie tych embrionów i za ich zamrozenie.
Na takie rozwi azanie trzeba spojrzec´ równiez z perspektywy rodziców (zwaszcza matki) zamrozonych embrionów. Ewidentnie ponosz a oni odpowie-dzialnos´c´ za skorzystanie z niemoralnej biotechnologii i za zamrozenie ich dzieci. Jednakze moralnie suszne jest pragnienie naprawienia wczes´niej po-penionego za, czyli rozmrozenie embrionu(ów), jego (ich) przyjecie przez genetyczn a matke i gotowos´c´ jego (ich) urodzenia. W praktyce jednak reali-zacja takiego, moralnie susznego, postanowienia nie zawsze jest prosta i mo-zliwa. Ocena moralna musi wiec uwzgledniac´ konkretne uwarunkowania maj ace istotne znaczenie dla zakresu odpowiedzialnos´ci matki na tym etapie procedury in vitro.
Nade wszystko trzeba miec´ na uwadze fakt, ze za jednym razem moze byc´ rozmrozony najwyzej jeden embrion, wyj atkowo dwa, gdyz jak wczes´niej
61J
ANPAWEII, Przemówienie do uczestników sympozjum na temat: „Evangelium vitae a pra-wo” i XI Miedzynarodowego Kolokwium Prawa Kanonicznego (24 maja 1996), AAS 88(1996), 943-944, por. takze KONGREGACJANAUKIWIARY, Instrukcja „Dignitas personae”, nr 19.
62P
ENITENCJARIAAPOSTOLSKA, Odpowiedz´ na pytanie o rozwi azanie problemu z zamrozo-nymi embrionami. Prot. N. 502/11, Rzym 28.10.2011, nr 1.
podkres´lono z medycznego punktu widzenia nie jest wskazane tworzenie ci azy mnogiej. Jednoczes´nie etyczne postepowanie zdecydowanie wyklucza transferowanie wiekszej ilos´ci embrionów, a nastepnie pozostawienie w onie matki tylko jednego, ewentualnie dwóch, które sie zagniez´dziy w s´luzówce i dobrze sie rozwijaj a, przy jednoczesnym abortowaniu drugiego lub pozosta-ych. W praktyce wiec, jezeli pierwszy(sze) embrion(y) przeniesiony(e) do ona matki rozwija(j a) sie poprawnie, to nastepny(e) (wci az zamrozony/e) musi(musz a) czekac´ w kolejce do czasu przyjs´cia na s´wiat poprzedniego (nich), plus okres przerwy po porodzie. Jezeli kobieta jest zdrowa, ma nor-malny cykl podnos´ci i nie ma przeciwskazan´ lekarskich, to kolejny transfer moze miec´ miejsce w czasie zblizonym do nastepnej owulacji63. W niektó-rych przypadkach kolejny transfer praktykuje sie po trzymiesiecznej przer-wie64. Ponadto po udanym transferze i po urodzeniu dziecka, kolejne prze-niesienie embrionu do ona matki nie powinno miec´ miejsca w czasie karmie-nia piersi a, gdyz w tym czasie „przeciwwskazane jest przyjmowanie [przez ni a] leków hormonalnych niekiedy niezbednych do stosowania w trakcie przygotowan´ do transferu, a takze z uwagi na wpyw karmienia na prawido-wos´c´ cyklu, co sie przekada na skutecznos´c´ transferu”65. Natomiast wieksze przerwy musz a miec´ miejsce w przypadku cyklu „sztucznego”, kiedy przez stymulacje hormonaln a pobudza sie macice do wyksztacenia s´luzówki. W tym przypadku kolejny transfer nie powinien miec´ miejsca wczes´niej niz po trzech cyklach przerwy66. Nie do wykluczenia jest równiez mozliwos´c´ innych komplikacji zdrowotnych, które bez winy matki oddalaj a w czasie kolejny transfer. Powyzsze uwarunkowania zdrowotne i medyczne to jeden z powodów, dlaczego nie mozna „wymuszac´” na matce decyzji o rozmrozeniu
63Por. Forum embriologiczne: Na jakim cyklu powinien odbyc´ sie kriotransfer, jezeli mam
skonnos´ci do powstawania torbieli i polipów endometrialnych? Portal Przychodni Leczenia Niepodnos´ci „nOvum”, https://www.novum.com.pl/pl/leczenie-nieplodnosci/forum-embriolo-giczne/strona/1/#accordion-faq-111-7250 (dostep: 24.04.2020); Forum. Odwoano moje drugie podejs´cie do kriotransferu, Portal Przychodni Leczenia Niepodnos´ci „nOvum”, https://www. novum.com.pl/pl/leczenie-nieplodnosci/forum-embriologiczne/strona/1/#accordion-faq-111-7176 (dostep: 24.04.2020).
64Por. Forum embriologiczne. Ci aza pozamaciczna po jakim czasie moge podejs´c´ znowu
do in vitro?, Portal Przychodni Leczenia Niepodnos´ci „nOvum”, https://www.novum.com.pl/pl/ leczenie-nieplodnosci/forum-embriologiczne/strona/9/#accordion-faq-111-5590 (dostep: 24.04. 2020).
65Forum embriologiczne. Po jakim czasie od porodu siami natury mozna podejs´c´ do
krio-transferu?, Portal Przychodni Leczenia Niepodnos´ci „nOvum”, https://www.novum.com.pl/pl/lecze nie-nieplodnosci/forum-embriologiczne/strona/3/#accordion-faq-111-5617 (dostep: 24.04.2020).
66 Por. Forum embriologiczne. Kiedy moge miec´ nastepny transfer? Portal Przychodni
Leczenia Niepodnos´ci „nOvum”, https://www.novum.com.pl/pl/leczenie-nieplodnosci/forum-embriologiczne/ strona/3/#accordion-faq-111-5448 (dostep: 24.04.2020).
i transferze embrionu(ów). Jednoczes´nie brak takiej decyzji z jej strony nie powoduje zaci agniecia przez ni a winy moralnej.
Kolejna racja, dla której moralnie dopuszczalna moze byc´ zgoda na roz-mrozenie embrionów i ich obumarcie, to dostatecznie uzasadnione przewidy-wanie, ze transfer i urodzenie dziecka sie nie powiod a. Chodzi tutaj zwa-szcza o sytuacje, kiedy prowadzone badania w pewnym momencie odkrywaj a u matki nieuleczaln a przyczyne uniemozliwiaj ac a donoszenie ci azy. W tej sytuacji, znaj ac ponadto mozliwe przeci azenie psychiczne i fizyczne matki (mazonków), mozna uznac´ jej (ich) trudn a sytuacje za zwalniaj ac a z konty-nuacji staran´ o kolejny transfer.
Bliska takiemu stanowi matki jest sytuacja, kiedy ona juz kilka razy bez-skutecznie poddawaa sie zabiegowi transferu i w pewnym momencie docho-dzi do wniosku, ze dalsze wysiki, czynione w tym kierunku, przekraczaj a jej mozliwos´ci fizyczne i/lub psychiczne. W tym konteks´cie nie do pominiecia s a s´wiadectwa mazen´stw, które wielokrotnie próboway skorzystac´ z omawia-nej metody. Kolejne rozczarowania nawarstwiaj a przezywane przez nie frus-tracje, staj a sie z´ródem coraz wiekszego stresu psychicznego i moralnego. W kon´cu prowadz a do gebokiego kryzysu ich zwi azku, a nawet do jego rozpadu.
Powyzsze uwarunkowania i w atpliwos´ci zwalniaj a matke (mazonków) z moralnego obowi azku podjecia staran´ maj acych na celu rozmrozenie, przy-jecie i urodzenie jej (ich) embrionów. Zgodnie z zasadami moralnymi, psy-chiczna czy fizyczna niemozliwos´c´ zwalnia czowieka z moralnej odpowie-dzialnos´ci (stosownie do stopnia s´wiadomos´ci czynu i jego wartos´ci moralnej oraz zgody powi azanej z wolnos´ci a dziaania)67.
Drug a grupe okolicznos´ci, dopuszczaj acych zgode na rozmrozenie i obu-marcie embrionów, Penitencjaria Apostolska wi aze z ich stanem zdrowotnym. Dykasteria wyjas´nia: „Jest moralnie dopuszczalne podj ac´ próbe prokreacji, przenosz ac do macicy matki pozostae embriony, pod warunkiem, ze s a one nadal po zamrozeniu biologicznie odpowiednie do transferu, unikaj ac wszel-kich form eugenicznej selekcji”68.
Przedstawiony warunek moralnie dopuszczalnej rezygnacji z transferu domaga sie rozpatrzenia kilku mozliwych sytuacji. Pierwsza sytuacja dotyczy embrionu, który po rozmrozeniu nie podj a procesów zyciowych. Oznacza to, ze jest on juz obumary. Jego szcz atki doczesne nie mog a byc´ jednak
trakto-67 Por. J
AN PAWE II, Encyklika „Veritatis splendor”, nr 70-72; takze JAN PAWE II, Adhortacja apostolska „Reconciliatio et paenitentia”, Rzym 1984, nr 17: „Grzechem s´miertel-nym jest ten, który dotyczy materii powaznej i który nadto zosta popeniony z pen a s´wiado-mos´ci a i cakowit a zgod a”.
wane jako moralnie obojetny materia biologiczny. Kos´ció domaga sie: „zwoki embrionów [...] powinny byc´ uszanowane tak, jak zwoki innych istot ludzkich”69. Oznacza to, ze nie mog a one byc´ w dowolny sposób zutylizo-wane czy zwyczajnie wyrzucane. Winny one byc´ godnie pochozutylizo-wane na wzór ludzkich podów. Takie obumare embriony mog a byc´ jednak za zgod a ro-dziców przekazane do badan´ naukowych, jednak z zachowaniem godnego i penego szacunku ich traktowania, a pozostaos´ci po badaniu, na ile to mozliwe, zebrane i godnie pochowane.
Przytoczony dokument Penitencjarii sugeruje dalej, ze rodzice mog a czuc´ sie zwolnieni z d azenia do transferu embrionów, które s a obci azone ewident-nymi wadami rozwojowymi uniemozliwiaj acymi ich implantacje i rozwój, to znaczy nie s a zdolne do zycia. Zgoda na obumarcie takich embrionów nie jest jedynie mozliwym postepowaniem z nimi. Za zgod a rodziców mog a byc´ i one przedmiotem medycznego badania, jednak cay czas z penym poszanowania ich traktowaniem, wolnym od ryzyka naruszenia ich integralnos´ci czy bez-pos´redniego, tzn. zamierzonego ich us´miercenia. Dalej, jezeli byoby mozliwe, nalezaoby podj ac´ dziaania terapeutyczne, w tym takze za zgod a rodziców, stosuj ac metody nowatorskie, budz ace uzasadnion a nadzieje na pozytywny skutek. Wydaje sie jednak, ze w tym wymiarze niewiele da sie zrobic´, gdyz jak na razie przekracza to mozliwos´ci technik terapeutycznych. Dotyczy to zwaszcza terapii genowych, które s a obci azone zbyt duzym ryzykiem nie-mozliwych do naprawienia dziedzicznych zmian w genomie70. Kos´ció jed-noczes´nie potepia prowadzenie na zyj acych embrionach dos´wiadczen´ w celach nieleczniczych71.
Gotowos´c´ postepowania o charakterze terapeutycznym ma tez swoje grani-ce. Zgodnie z zasadami etycznymi, nalezy zrezygnowac´ z prób leczenia (w praktyce w ogóle ich nie podejmowac´), które zgodnie z wiedz a i dos´wiad-czeniem lekarzy nie maj a szans powodzenia. Chodzi tutaj o takie sytuacje i dziaania, które w praktyce prowadziyby tylko do wyduzenia procesu obu-mierania embrionu72.
69„Zwoki embrionów lub podów ludzkich, pochodz ace z dobrowolnych przerywan´ ci azy
czy tez nie, powinny byc´ uszanowane tak jak zwoki innych istot ludzkich” (KONGREGACJA
NAUKI WIARY, Instrukcja „Donum vitae”, nr I, 4; takze Instrukcja „Dignitas personae”, nr 35).
70Por. K
ONGREGACJA NAUKIWIARY, Instrukcja „Dignitas personae”, nr 26.
71Por. K
ONGREGACJANAUKIWIARY, Instrukcja „Donum vitae”, nr I, 4; takze KONGRE
-GACJA NAUKIWIARY, Instrukcja „Dignitas personae”, nr 34.
72Chodzi tutaj o rezygnacje z tak zwanej „terapii daremnej”: „Od eutanazji nalezy
odróz-nic´ decyzje o rezygnacji z tak zwanej «uporczywej terapii», to znaczy z pewnych zabiegów medycznych, które przestay byc´ adekwatne do realnej sytuacji chorego, poniewaz nie s a juz wspómierne do rezultatów, jakich mozna by oczekiwac´, lub tez s a zbyt uci azliwe dla samego
Pomocnym w zrozumieniu takiego rozwi azania moze byc´ rozstrzygniecie kwestii dziecka anencefalicznego. Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Suzby Zdrowia uczy: „Jezeli stwierdzi sie anencefalie, nie jest dozwolone zastoso-wanie aborcji. [...] Dzieci te po urodzeniu powinny zostac´ poddane jedynie zwykej opiece medycznej, w aczaj ac w to opieke paliatywn a, unikaj ac przy tym wszelkich form uporczywej terapii”73. Taka postawa oznacza w prakty-ce pozwolic´ im godnie umrzec´, co nastepuje bardzo szybko.
Penitencjaria Apostolska odrzuca jako niemoralne selekcyjne lub eugenicz-ne traktowanie rozmrozonych embrionów. Nie chodzi tutaj o jakies´ oryginal-nie nowe zagadoryginal-nieoryginal-nie bioetyczne. W gre wchodzi tutaj bowiem taka sama praktyka i takie same zasady etyczne, jak w przypadku diagnozy przed-implantacyjnej.
Konsekwentnie nieetyczne jest rozmrozenie i wybór do transferu tylko tych embrionów, które posiadaj a poz adan a pec´. Podobnie niedopuszczalne jest badanie genetyczne embrionów celem transferowania tylko uznanych za wolne od wad wrodzonych przy jednoczesnym odrzuceniu obci azonych wadami lub przynajmniej niepewnych. Z moralnego punktu widzenia za zgod a rodziców mozliwa jest natomiast taka diagnoza, jezeli miaaby ona na celu podjecie praktycznie mozliwego leczenia embrionów obci azonych wadami, bez niepro-porcjonalnie wielkiego zagrozenia dla jego zycia i integralnos´ci74. Magiste-rium podsumowuje selekcje eugeniczn a: „Tego rodzaju mentalnos´c´ ur aga ludzkiej godnos´ci i jest w najwyzszym stopniu naganna, poniewaz ros´ci sobie prawo do mierzenia wartos´ci ludzkiego zycia wy acznie wedug kryteriów normalnos´ci i zdrowia fizycznego [...]. Takie postepowanie faktycznie ma na celu jakos´ciow a selekcje embrionów i w konsekwencji ich niszczenie, co jawi sie jako wczesne dziaanie aborcyjne”75. W powyzszym konteks´cie warto
chorego i dla jego rodziny. W takich sytuacjach, gdy s´mierc´ jest bliska i nieuchronna, mozna w zgodzie z sumieniem «zrezygnowac´ z zabiegów, które spowodowayby jedynie nietrwae i bolesne przeduzenie zycia, nie nalezy jednak przerywac´ normalnych terapii, jakich wymaga chory w takich przypadkach». Istnieje oczywis´cie powinnos´c´ moralna leczenia sie i poddania sie leczeniu, ale tak a powinnos´c´ trzeba okres´lac´ w konkretnych sytuacjach: nalezy mianowicie ocenic´, czy stosowane s´rodki lecznicze s a obiektywnie proporcjonalne do przewidywanej poprawy zdrowia. Rezygnacja ze s´rodków nadzwyczajnych i przesadnych nie jest równoznaczna z samobójstwem lub eutanazj a; wyraza raczej akceptacje ludzkiej kondycji w obliczu s´mierci” (JANPAWE II, Encyklika „Evangelium vitae”, nr 65).
73Nowa Karta Pracowników Suzby Zdrowia, nr 58. 74Por. K
ONGREGACJANAUKIWIARY, Instrukcja „Donum vitae”, nr I, 2; PAPIESKARADA DS. DUSZPASTERSTWA SUZ BYZDROWIA, Nowa Karta Pracowników Suzby Zdrowia, nr 36.
75PAPIESKA RADA DS. DUSZPASTERSTWA SUZ BYZDROWIA, Nowa Karta Pracowników
Suzby Zdrowia, nr 36; takze KONGREGACJA NAUKIWIARY, Instrukcja „Dignitas personae”, nr 22.
odnotowac´, ze niektóre embriony, uznane za obci azone wadami wrodzonymi, rozwijaj a sie poprawnie, gdyz s a one zdolne do naprawienia niewielkich bedów, z kolei inne przewaznie obumieraj a. W kon´cu u jeszcze innych, u których badanie nie wykazuje zadnych bedów, wady wrodzone ujawniaj a sie dopiero na dalszych etapach zycia, juz po urodzeniu.
*
Procedura sztucznej prokreacji i zwi azane z ni a zamrazanie nadliczbowych embrionów niesie ze sob a powazne wyzwania moralne. Praktyki te s a z´ródem istotnych zagrozen´ dla ich godnos´ci osobowej, dla ich zycia i dla integral-nos´ci ich delikatnej struktury biologicznej. Zo moralne takiego postepowania pomnaza brak sprawiedliwego rozwi azania problemu porzucanych embrionów. St ad woanie Kos´cioa, aby kliniki praktykuj ace in vitro powstrzymay sie od stosowania tej technologii.
Jedynym sprawiedliwym rozwi azaniem problemu zamrozonych embrionów jest stopniowe ich rozmrazanie i przyjecie przez genetyczn a matke. Jednak mozli-wos´ci takiego rozwi azania s a bardzo ograniczone, a niekiedy wprost niemozliwe. St ad, kiedy konieczne jest zakon´czenie zamrozenia, jedynym mozliwym rozwi a-zaniem jest pozwolenie embrionom na ich obumarcie. Prawda ta o prokreacji wspomaganej, czesto bagatelizowana przez pracowników klinik wspomaganego rozrodu i przez prawo stanowione, odsania ogrom za moralnego i odpowiedzial-nos´c´ osób korzystaj acych z tej biotechnologii.
Powyzsze uwagi maj a istotne znaczenie dla posugi duszpasterskiej. Sugeruj a one, ze jakkolwiek mozna zachecac´ matke (rodziców) do stopniowego rozmraza-nia i urodzerozmraza-nia ich dzieci, to jednak nie mozna ich do tego przymuszac´. Nie mozna tez uzaleznic´ udzielenia rozgrzeszenia w Sakramencie Pojednania i Pokuty od obietnicy transferu zamrozonych embrionów. W partykularnych przypadkach takie zobowi azanie moze przekraczac´ obiektywne mozliwos´ci matki.
BIBLIOGRAFIA
I. Z´ RÓDA KOS´CIELNE
Enchiridion symbolorum definiotionum et declarationum de rebus fidei et morum, red. H. Den-zinger, Bologna 1995.
LEON X, Bulla „Apostolici regiminis: De anima humana doctrina contra Neo-Aristotelicos”, Rzym 1513, w: Enchiridion symbolorum definiotionum et declarationum de rebus fidei et morum, red. H. Denzinger, Bologna 1995, nr 1440-1441.
