ANDRZEJ SZCZYPKA
PROGRAMY
M@ODZIEZAOWYCH ORGANIZACJI NIEPODLEG@OS´CIOWYCH
NA GÓRNYM S´L EASKU I W ZAG@EEBIU D EABROWSKIM
W LATACH 1945-1956 (WYBRANE ZAGADNIENIA)
Na niecaRy rok przed zakon´czeniem II wojny s´wiatowej w wyzwolonej spod okupacji niemieckiej czeEs´ci Polski wRadzeE objeEli komunis´ci z Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, który póz´niej przeksztaRciR sieE w Rz Ead Tymczasowy. Na jego czele stan EaR Edward Osóbka-Morawski. PKWN powstaR z inspiracji i woli przywódcy Zwi Eazku Radzieckiego – Józefa Stalina. Stop-niowo komunis´ci objeEli wRadzeE nie tylko w Polsce, ale w krajach Europy S´rodkowo–Wschodniej. Ustrój pan´stwa byR totalitarny i od pocz Eatku wzoro-wany na modelu sowieckim. W polityce wewneEtrznej jego wyznacznikami byRy: rz Eady monopartyjne (Polska Partia Robotnicza, a od poRowy grudnia 1948 r. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza), brak swobód obywatelskich, terror wobec przeciwników wRadzy, unifikacja gospodarki na wzór sowiecki, kolektywizacja rolnictwa, ograniczenie roli Kos´cioRa i próby podporz Eadkowa-nia go pan´stwu, realizm socjalistyczny w kulturze i sztuce1.
WRadzy komunistów nie aprobowaRa czeEs´c´ patriotycznie nastawionej mRo-dziezAy, zaczeERa sieE wieEc przeciwstawiac´ procesowi indoktrynacji2. MRodziezA
Dr ANDRZEJ SZCZYPKA 9 e-mail: szczypka21@wp.pl
1 H. S´ w i d a - Z i e m b a, M"odziez' PRL. Portrety pokolen´ w konteks´cie historii,
Kraków 2010, s. 35-58; G. G ó r s k i, Wokó" genezy PRL, Lublin 2004, s. 14-22; Doktryny polityczne XIX i XX wieku, red. K. Chojnicka, W. Kozub-Ciembroniewicz, Kraków 2000, s. 334-345.
2 O przyczynach powstawania mRodziezAowych organizacji niepodlegRos´ciowych i ich
dziaRalnos´ci powstaRa dos´c´ duzAa literatura zob.: E. R z e c z k o w s k a, Tajne organizacje harcerskie w Polsce w latach 1944-1956, „PamieEc´ i Sprawiedliwos´c´” 2011, nr 1, s. 119-159;
podjeERa z ustrojem komunistycznym walkeE, której jednym z przejawów byRa dziaRalnos´c´ propagandowa. MRode pokolenie staraRo sieE w swoich pismach i ulotkach pokazac´ prawdeE o rzeczywistos´ci czasu stalinizmu np.: opisywano trudn Ea sytuacjeE robotników, walkeE z Kos´cioRem katolickim, czy tezA brak swobód obywatelskich.
KONCEPCJE M@ODZIEZAOWYCH ORGANIZACJI NIEPODLEG@OS´CIOWYCH WOBEC ROZWOJU SYTUACJI POLITYCZNEJ
PO ZAKON´CZENIU II WOJNY S´WIATOWEJ
Pan´stwo polskie po zakon´czeniu wojny znalazRo sieE w trudnej sytuacji politycznej. ByRo zalezAne od Zwi Eazku Socjalistycznych Republik Radzieckich w polityce zagranicznej i wewneEtrznej. Boles´nie odczuwano terror NKWD, rabunki i gwaRty zAoRnierzy Armii Czerwonej, deportacje do ZSRR, sRabos´c´ i ulegRos´c´ wRadzy komunistycznej. Polacy w wieEkszos´ci byli przekonani, zAe nie nast EapiRo wyzwolenie kraju spod okupacji, ale zamiana jednego okupanta na drugiego. Niektóre kreEgi spoReczen´stwa nadziejeE wi EazaRy ze zmian Ea tego niekorzystnego stanu rzeczy. Starano sieE przewidywac´ i prognozowac´ mozAliwe warianty rozwoju sytuacji mieEdzynarodowej, co byRo zadaniem trudnym, gdyzA brak byRo wiarygodnych informacji.
Od 1945 r. do 1953 r., czyli do s´mierci dyktatora ZSRR J. Stalina, mieE-dzynarodowy ukRad siR byR nieustabilizowany i mieEdzy zwycieEzcami koalicji antyhitlerowskiej, tzn. Wielk Ea Brytani Ea, Stanami Zjednoczonymi z jednej
G. B a z i u r, Wierni Polsce Niepodleg"ej. Antykomunistyczna konspiracja m"odziez'owa w województwie krakowskim w latach 1945-1956, Kraków 2010; A. S z c z y p k a, M"odziez'o-we organizacje niepodleg"os´cioM"odziez'o-we na Górnym S´l Masku i w Zag"eMbiu D Mabrowskim w latach 1945-1956, Torun´ 2010; UB a m"odziez'owe organizacje antykomunistyczne w latach 1945-1954 na Górnym S´l Masku i Podbeskidziu. Metody operacyjne aparatu bezpieczen´stwa w s´wietle doku-mentów, wybór i oprac. A. Badura, L. Malczak, G. MusiaR, D. Salbert, Katowice 2010; „Jes-tes´cie nasz Ma wielk Ma szans Ma”. M"odziez' na rozstajach komunizmu 1944-1989, red. P. Ceranka, S. SteEpien´, Warszawa 2009; Niepodleg"os´ciowe organizacje m"odziez'owe na Rzeszowszczyz´nie w latach 1944-1956 w s´wietle dokumentów, wybór, wsteEp i oprac. B. Wójcik, Rzeszów 2009; J. W. W o R o s z y n, Chronic´ i kontrolowac´. UB wobec s´rodowisk i organizacji konspiracyj-nych m"odziez'y na Lubelszczyz´nie (1944-1956), Warszawa 2007; M. G o l o n, M"odziez'owe organizacje konspiracyjne w wybranych os´rodkach Pomorza Nadwis´lan´skiego w okresie stali-nowskim, w: Niezalez'ny ruch m"odziez'owy w Polsce po drugiej wojnie s´wiatowej (1945-2001), red. R. Sudzin´ski, Torun´ 2005, s. 37-59; Druga konspiracja niepodleg"os´ciowa. Tajne organi-zacje m"odziez'y szkolnej Lublina i Lubelszczyzny w latach 1945-1956, oprac. J. ZióRek, Lublin 2001.
strony, a ZSRR z drugiej, toczyRa sieE gra o oblicze powojennego s´wiata, któr Ea nazwano „zimn Ea wojn Ea”. ByR to stan rywalizacji mieEdzy pan´stwami bloku sowieckiego a krajami zachodnimi, które rózAniRy sieE mieEdzy sob Ea odmiennymi systemami spoReczno-politycznymi. Konfrontacja mocarstw trwaRa na wielu pRaszczyznach, tzn. politycznej, gospodarczej i kulturalnej, a jej zasieEg byR globalny. Jednak do otwartego konfliktu mieEdzy mocarstwami z uzAyciem broni atomowej nigdy nie doszRo, chociazA istniaRy „zarzewia wojny” np.: blokada Berlina, wojna w Korei3.
O sprzecznos´ciach mieEdzy dawnymi sojusznikami koalicji antyhitlerowskiej wiedziaRy wRadze „MRodziezAy Wszechpolskiej”. W jednym z dokumentów opracowanych w maju 1945 r. wskazywano i uznano za pewny fakt, który miaR nast Eapic´ w najblizAszej przyszRos´ci. MiaRa to byc´ wojna mieEdzy Wielk Ea Brytani Ea i sprzymierzonymi z ni Ea Stanami Zjednoczonymi z jednej strony a ZSRR z drugiej. Jednoczes´nie przestrzegano mRodziezA przed podejmowa-niem akcji zbrojnych, gdyzA 9 jak twierdzono „Naród Polski, zniszczony woj-n Ea z Niemcami woj-na razie woj-nie jest w stawoj-nie o wRaswoj-nych siRach pokowoj-nac´ zbrojwoj-nie Rosji”4. Kierownictwo wykazaRo sieE realizmem, gdyzA przestrzegano przed
podejmowaniem dziaRan´ zbrojnych, które nie miaRy szansy powodzenia, nato-miast przyczyniRyby sieE do represji i pacyfikacji ze strony Armii Czerwonej. Ws´ród dziaRaczy narodowych w tym czasie panowaR optymizm i nadzieja na pokonanie ZSRR przez pan´stwa zachodnie, a zadaniem Polaków miaRo byc´ spokojne czekanie na rozwój wypadków mieEdzynarodowych.
Wraz z upRywem czasu dziaRacze narodowi, podobnie jak ogóR polskiego spoReczen´stwa, nadal wierzyli w mozAliwy wybuch III wojny s´wiatowej i tym samym pokonanie ZSRR przez Anglosasów, co miaRo przynies´c´ narodowi polskiemu upragnion Ea wolnos´c´. Podczas jednego ze spotkan´ konspiracyjnych, które odbyRo sieE w kon´cu listopada, lub na pocz Eatku grudnia 1946 r., kierow-nik WydziaRu MRodziezAowego Zarz Eadu GRównego Stronnictwa Narodowego – WRadysRaw Furka, ps. „Górski”, wygRosiR do czRonków „MW” w Gliwicach referat, w którym wskazywaR na dziel Eace mocarstwa kwestie polityczne. Jedn Ea z przesRanek zblizAaj Eacego sieE konfliktu zbrojnego, wedRug aktywisty narodo-wego, byRo utrzymywanie siR wojskowych, które nie zostaRy rzekomo
zdemo-3J. L. G a d d i s, Zimna wojna. Historia podzielonego s´wiata, Kraków 2009, s. 22-83;
Z. W o z´ n i c z k a, III wojna oczekiwanie na prawdziwe wyzwolenie, w: Zakon´czenie wojny na Górnym S´l Masku, red. Z. Woz´niczka, Katowice 2006, s. 154.
4L. K u l i n´ s k a, Zwi M
azek Akademicki „M"odziez' Wszechpolska” i „M"odziez' Wielkiej Polski” w latach 1922-47 (struktury, funkcjonowanie i g"ówni dzia"acze), Kraków 2000, s. 109.
bilizowane po zakon´czeniu dziaRan´ wojennych w Europie. Kolejnym powodem konfliktów byR Iran, w którym stacjonowaRy wojska radzieckie5.
Gdy upragniony przez dziaRaczy podziemia konflikt mieEdzynarodowy nie nasteEpowaR, w przekazach ustnych za pomoc Ea plotek i pogRosek pojawiaRy sieE rózAne daty wybuchu III wojny s´wiatowej np.: wiosna 1949 r., 1 paz´dziernika 1949 r., 8 maja 1950 r. itp. Niekiedy miaRy charakter psychozy wojennej. Do takiej sytuacji doszRo w poRowie 1950 r., gdy wybuchRa wojna w Korei6.
Echa rozpowszechnianych w spoReczen´stwie plotek i pogRosek mozAna odna-lez´c´ w programach mRodziezAowych organizacji niepodlegRos´ciowych. MRodzi ludzie wymieniali w ulotkach miejsca konfliktów, którymi byRy Korea i Wiet-nam. Konflikt mieEdzynarodowy mieEdzy pan´stwami demokratycznymi a komu-nistycznymi byR jednoczes´nie dla mRodego pokolenia symbolem nadziei, zAe po jego zakon´czeniu i przegranej ZSRR ludzie beEd Ea wolni7.
FormuRowane w programach organizacji niepodlegRos´ciowych nadzieje na wyzwolenie Polski spod komunizmu dzieEki wybuchowi konfliktu zbrojnego okazaRy sieE pRonne. ZAadna ze stron nie chciaRa wojny, gdyzA spoReczen´stwa pan´stw zachodnich oraz przywódca ZSRR wobec tragedii II wojny s´wiatowej nie d EazAyRy do niej, a wreEcz byRy jej przeciwne. Wiara dziaRaczy podziemia w III wojneE s´wiatow Ea byRa tylko i wyR Eacznie nierealnym marzeniem, które jednak dawaRo spoReczen´stwu nadziejeE na zmianeE znienawidzonego systemu polityczno-spoRecznego.
STOSUNEK M@ODZIEZAOWYCH ORGANIZACJI NIEPODLEG@OS´CIOWYCH WOBEC WYBORÓW DO SEJMU USTAWODAWCZEGO
Z 19 STYCZNIA 1947 R. I 26 PAZ´DZIERNIKA 1952 R.
Kwestia wyborów do sejmu byRa jednym z tematów rozmów Wielkiej Trójki (J. Stalin, W. Churchill, F. D. Roosevelt) na konferencji w JaRcie w pocz Eatkach lutego 1945 r. Uzgodniono wówczas, izA nowy rz Ead polski, który powstanie, „beEdzie miaR obowi Eazek przeprowadzenia mozAliwie naj-preEdzej wolnych i nieskreEpowanych wyborów opartych na gRosowaniu
po-5Archiwum Pan´stwowe Katowice Wojskowy S Ead Rejonowy (dalej: APK WSR), sygn. 2285
[Sr 1055/47], t. I, ProtokóR przesRuchania podejrzanego E. Cwykla z 4 lutego 1947 r., k. 42.
6D. J a r o s z, M. P a s z t o r, W krzywym zwierciadle. Polityka w"adz
komunistycz-nych w Polsce w s´wietle plotek i pog"osek z lat 1949-1956, Warszawa 1995, s. 51-53.
7Archiwum Instytutu PamieEci Narodowej w Katowicach (dalej: AIPN Ka), sygn. 1/281
wszechnym i tajnym. W wyborach tych beEd Ea miaRy prawo brac´ udziaR i wy-stawiac´ kandydatów wszystkie partie demokratyczne i antyrasistowskie”8.
Rz Eadz Eacy Polsk Ea komunis´ci, gdy pojawiRa sieE zorganizowana opozycja polityczna, któr Ea byRo Polskie Stronnictwo Ludowe, kierowane przez wicepre-miera Tymczasowego Rz Eadu Jednos´ci Narodowej – StanisRawa MikoRajczyka, postanowili zorganizowac´ referendum. Ponadto na ich decyzjeE wpRyneERa po-stawa PSL, które odmówiRo udziaRu we wspólnym bloku wyborczym, gdzie gwarantowano im 20% gRosów w przyszRym parlamencie. Tyle samo mieli otrzymac´ komunis´ci, socjalis´ci i Stronnictwo Ludowe, natomiast po 10% Stronnictwo Pracy i Stronnictwo Demokratyczne9.
Wobec takiej postawy PSL komunis´ci zdecydowali o przeprowadzeniu w Polsce referendum, w którym spoReczen´stwo miaRo odpowiedziec´ na trzy pytania. Pierwsze dotyczyRo likwidacji senatu, drugie reform gospodarczych, a trzecie granicy zachodniej pan´stwa. Partie bloku wyborczego zacheEcaRy spoReczen´stwo do gRosowania na wszystkie pytania twierdz Eaco. Przedstawicie-le PSL wzywali swoich zwoPrzedstawicie-lenników do odpowiedzi przecz Eacej na pierwsze pytanie, ale na dwa kolejne nalezAaRo zagRosowac´ twierdz Eaco. ByRo to spowo-dowane gRównie cheEci Ea zbadania wpRywów stronnictwa w spoReczen´stwie10.
DateE referendum wyznaczono na 30 czerwca 1946 r. Komunis´ci i popieraj Eace ich partie polityczne przeprowadziRy szerok Ea akcjeE propagandow Ea. Pomimo tego zabiegu wRadze nie byRe pewne wyników i sfaRszowaRy prawdziwe dane11.
Referendum byRo potrzebne rz Eadz Eacym, aby przygotowac´ aparat admini-stracyjny: wRadze bezpieczen´stwa do „wygrania wyborów” do Sejmu Ustawo-dawczego. Jednoczes´nie zalezAaRo im na poznaniu nastrojów spoReczen´stwa i ustaleniu siRy i liczebnos´ci opozycji. Ponadto d EazAono do zastraszenia spoRe-czen´stwa i peRnego podporz Eadkowania Polskiej Partii Socjalistycznej. Wobec PSL w kon´cu sierpnia 1946 r. wysunieEto propozycjeE wejs´cia do bloku wybor-czego pod warunkiem podziaRu mandatów jeszcze przed wyborami: po 25% miaRyby otrzymac´ PPR i PSL, 22% PPS, 12% SL, po 8% SP i SD. Ludowcy zazA Eadali 40% i odreEbnych list wyborczych. Komunis´ci odrzucili to zA Eadanie
8 K. K e r s t e n, Ja"ta w polskiej perspektywie, Warszawa 1989, s. 96.
9 C. O s eE k o w s k i, Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Warszawa 2000, s. 19. 10TamzAe, s. 85-86.
11 ZblizAone do rzeczywistych wyniki referendum w województwie s´l Easkim opracowaR
historyk Andrzej Paczkowski, zob.: Referendum z 30 czerwca 1946 r. Przebieg i wyniki, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1993, s. 105.
i rozpoczeEli walkeE z PSL wykorzystuj Eac do tego zadania aparat bezpie-czen´stwa12.
Kwestia wyborów do Sejmu Ustawodawczego byRa poruszana na zebra-niach organizacyjnych „s´rodowiska MW” w Gliwicach. W trakcie jednego z takich spotkan´ w listopadzie 1946 r. Tadeusz Radwan, ps. „Tomaszewski”, wygRosiR referat Geografia polityczna Polski. WedRug niego istniaRa zbiezAnos´c´ d EazAen´ i programów mieEdzy nieuznawanym przez wRadze Stronnictwem Naro-dowym a PSL. W nadchodz Eacych wyborach zalecaR przyjeEcie nasteEpuj Eacej taktyki: poparcie PSL, lub oddawanie niewazAnych gRosów13.
Oprócz taktyki w sprawie wyborów mRodziezA podejmowaRa dziaRania pro-pagandowe, które miaRy zacheEcic´ spoReczen´stwo do oddawania gRosów na listeE PSL. Jedno z takich ugrupowan´ dziaRaRo zaledwie kilka miesieEcy przed wybo-rami, od kon´ca 1946 r. i nazwane zostaRo „Napoleon´czycy”. Jego pomysRo-dawc Ea byR Tadeusz Gojawiczyn´ski. ByRo ono aktywne w Gliwicach. Czterech mRodych chRopców w okresie kampanii propagandowej z wRasnej inicjatywy drukowaRo kartki wyborcze z liczb Ea „4”, bowiem taki numer miaRa lista wy-borcza PSL w okreEgu Gliwice. Jednoczes´nie podjeEli oni trud rozpowszechnia-nia ich w rózAnych miejscach, np.: na klatkach schodowych, czy tezA wrzucali je do skrzynek pocztowych. Ponadto opracowali ulotkeE zatytuRowan Ea Polacy, w której przestrzegali przed sfaRszowaniem wyborów, gdyzA ich zdaniem wyni-ki referendum byRy spreparowane14.
WedRug oficjalnych danych w województwie s´l Easkim wygraR Blok Demo-kratyczny uzyskuj Eac 95,2% gRosów, natomiast PSL otrzymaRo 2,6%15.
CzRon-kowie mRodziezAowych organizacji niepodlegRos´ciowych, podobnie jak ogóR spoReczen´stwa mieli racjeE, gdy twierdzili zAe wybory zostaRy sfaRszowane.
Zadaniem Sejmu Ustawodawczego byRo uchwalenie konstytucji, które nast EapiRo 22 lipca 1952 r. Rozpisano nowe wybory, które odbyRy sieE 26 paz´-dziernika 1952 r. Kandydatów na posRów do komitetów Frontu Narodowego mogRy zgRaszac´ tylko masowe organizacje, np. PZPR. Przed wyborami
doko-12 C. O s eE k o w s k i, Wybory do sejmu z 19 stycznia 1947 roku w Polsce, Poznan´
2000, s. 30-31, 60.
13 APK WSR, sygn. 2285 [Sr 1055/47], t. I, ProtokóR przesRuchania podejrzanego
E. Cwykla z 4 lutego 1947 r., k. 41.
14 APK WSR, sygn. 3555 [Sr 318/49], t. I, Ulotka „Polacy”, b. pag; B. R z e z´ n
i-c z e k, Dzia"alnos´i-c´ wybranyi-ch nielegalnyi-ch m"odziez'owyi-ch organizai-cji niepodleg"os´i-ciowyi-ch w województwie katowickim w latach 1946-1956, Lublin 1995, s. 50-51 (mps pracy magis-terskiej w posiadaniu autora).
15
nano podziaRu mandatów. WRadze postanowiRy, zAe na listach kandydatów na posRów zamieszczono jedynie tyle nazwisk, ile byRo mandatów do zdobycia w poszczególnych okreEgach. Kandydaci ci jeszcze przed oficjalnym ogRosze-niem wyniku wyborów wiedzieli, zAe uzyskali mandat. W ten sposób wybory przeksztaRciRy sieE w plebiscyt, tym bardziej, zAe w kampanii wyborczej nama-wiano spoReczen´stwo do gRosowania bez skres´len´. Dodatkowo aparat bezpie-czen´stwa podj EaR dziaRania w kierunku zastraszenia wyborców16.
MRodziezA, domys´laj Eac sieE prawdy o sfaRszowaniu wyniku wyborów w cza-sie akcji propagandowej przez wRadze, rozpowszechniaRa ulotki, w których pisaRa wprost o „kpinie” komunistów z aktu gRosowania. Jedn Ea z takich ulotek rozpowszechniali w Pabianicach czRonkowie „Tajnej Organizacji MRodziezAo-wej”, któr Ea kierowaR Bogdan Chlebowski: „[…] Komunistyczne hece wybor-cze to nowy akt szyderstwa wobec narodu polskiego […]”17.
Komunis´ci faRszowali wybory, aby zdobyc´ nieograniczon Ea wRadzeE w Pol-sce. Opozycja polityczna byRa za sRaba, by ich powstrzymac´, a ugrupowania mRodziezAowe mogRy tylko wskazac´, na kogo nalezAaRo gRosowac´, lub wspoma-gac´ aparat propagandowy PSL. W wypadku wyborów z 1952 r. byR to juzA tylko plebiscyt, a nie gRosowanie. Wyborcy w obawie przed represjami nie mogli nawet odmówic´ udziaRu w wyborach. Ulotki opracowane przez mRo-dziezA wyrazAaRy tylko to, o czym mówiono w plotkach i pogRoskach.
STOSUNEK M@ODZIEZAOWYCH ORGANIZACJI NIEPODLEG@OS´CIOWYCH DO ZSRR
Po zainstalowaniu w wyzwolonej czeEs´ci Polski w drugiej poRowie 1944 r. PKWN, który byR uzalezAniony od ZSRR, pojawiRo sieE kilka problemów. Jed-nym z nich byRo rozmieszczenie zAoRnierzy Armii Czerwonej na terytorium pan´stwa polskiego tak, aby ludnos´c´ nie uznaRa ich za okupanta wojennego. PKWN jako zalezAna instytucja od ZSRR nie mógR wysteEpowac´ wobec swoje-go protektora z zA Eadaniem równoprawnych stosunków. PrzykRadem tej zalezA-nos´ci byRa umowa z 26 lipca 1944 r., która okres´laRa, zAe w strefie dziaRan´ wojennych na terytorium Polski wRadzeE najwyzAsz Ea w czasie prowadzenia
16M. K a l l a s, A. L i t y n´ s k i, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa
2003, s. 142-143.
17 A. O s s o w s k i, „Stalinie, tys´ mordowa" Polaków w Katyniu!”. Retoryka
anty-komunistyczna konspiracji m"odziez'owej na przyk"adzie ulotek odnalezionych w aktach Woje-wódzkiego UrzeMdu Bezpieczen´stwa Publicznego w bodzi, „Biuletyn IPN” 2010, nr 5-6, s. 115.
operacji wojskowych sprawowaR naczelny wódz radziecki – Józef Stalin. Ponadto w reEku Rosjan pozostawiono s Eadownictwo nad obywatelami polski-mi, którzy popeRnili przesteEpstwo w „strefie operacji wojennych”. Nie zostaRa ona zdefiniowana, ale w praktyce przyjmowano, zAe wynosi 100 km od linii frontu18.
WazAnym etapem dalszego uzalezAnienia pan´stwa polskiego od ZSRR byR zwrot paz´dziernikowy, gdy PKWN i PPR dokonali zmian w polityce we-wneEtrznej. Od paz´dziernika 1944 r. zaczeEto energicznie przeprowadzac´ refor-meE roln Ea oraz brutalnie zwalczac´, z jeszcze wieEksz Ea gorliwos´ci Ea, struktury Polski podziemnej. Istotn Ea roleE w tej walce odgrywaR sowiecki aparat represji, gdyzA tworzony dopiero przez ministra StanisRawa Radkiewicza aparat bezpie-czen´stwa byR za sRaby19.
Gdy zakon´czyRy sieE dziaRania wojenne w Europie, prowadzone przez ArmieE Czerwon Ea, na mocy decyzji gRównodowodz Eacego z maja 1945 r. z 2 Frontu BiaRoruskiego utworzono PóRnocn Ea GrupeE Wojsk Armii Czerwonej. Na jej dowódceE wyznaczono marszaRka Konstantego Rokossowskiego. Kolejnym posunieEciem wRadz radzieckich byRo rozformowanie w listopadzie 1945 r. 64 dywizji wojsk wewneEtrznych, której zadaniem byRa likwidacja polskiego podziemia zbrojnego20.
Istotny dla funkcjonowania Rz Eadu Tymczasowego, który wyRoniR sieE z PKWN, byR podpisany 21 kwietnia 1945 r. w Moskwie ukRad o przyjaz´ni, pomocy wzajemnej i wspóRpracy powojennej. ByR to ukRad sojuszniczy, który stanowiR o podstawach stosunków polsko-radzieckich przez kilka dziesieEcio-leci. NalezAy zaznaczyc´, izA od chwili podpisania wspomnianego ukRadu Polska zaczeERa funkcjonowac´ jako podmiot na arenie mieEdzynarodowej samodzielnie, ale nie znikneERa istniej Eaca zalezAnos´c´ polskich komunistów od dyspozycji przychodz Eacych z Moskwy21.
UzupeRnieniem stosunków politycznych z ZSRR byRy niekorzystne umowy handlowe zawarte z tym pan´stwem przez PolskeE. Pan´stwo polskie zawarRo dwie umowy w Moskw Ea: pierwsz Ea z nich byR ukRad handlowy z 7 sierpnia 1945 r., a drug Ea porozumienie w kwestii podziaRu niemieckich reparacji mieE-dzy ZSRR a PolskeE z 16 sierpnia 1945 r. Pierwsza z wymienionych umów
18T. ZA e n c z y k o w s k i, Polska lubelska 1944, Warszawa 1990, s. 121.
19 A. S k r z y p e k, Mechanizmy uzalez'nienia. Stosunki polsko-radzieckie 1944-1957,
PuRtusk 2002, s. 57-61.
20M. L. K r o g u l s k i, Okupacja w imieM sojuszu. Armia Radziecka w Polsce 1944-1956,
Warszawa 2000, s. 27, 44.
zakRadaRa import ze Zwi Eazku Radzieckiego do Polski baweRny, rudy zAelaza, ropy naftowej, w zamian eksportowano do wschodniego s Easiada weEgiel i koks. WedRug umowy reparacyjnej ZSRR zgodziR sieE ze swojej puli dostaw reparacyjnych ze strefy okupacyjnej wschodnich Niemiec odst Eapic´ 15% Pol-sce, natomiast nasz kraj poczynaj Eac od 1946 r. zobowi EazaR sieE dostarczac´ do ZSRR weEgiel po specjalnej umownej cenie, która wynosiRa 1 dolar za toneE. Dla porównania w tym czasie Polska eksportowaRa weEgiel do krajów Europy Zachodniej po 15-16 dolarów za toneE. Moskwa rózAniceE w cenie weEgla tRuma-czyRa wyR Eaczeniem Dolnego i Górnego S´l Easka ze swojej strefy okupacyjnej i tym samym brakiem mozAliwos´ci czerpania z tego obszaru reparacji. Nie-korzystne umowy handlowe pogarszaR dodatkowo demontazA i wywóz do ZSRR wyposazAenia niemieckich zakRadów przemysRowych, które znalazRy sieE na terytorium pan´stwa polskiego22.
MRodziezA w swoich programach zauwazAaRa rózAne przejawy uzalezAnienia Polski od ZSRR. Jednym z nich byRo stacjonowanie w Polsce wojsk radziec-kich. MRodzi ludzie stawiali zA Eadanie natychmiastowego opuszczenia przez ArmieE Czerwon Ea terytorium pan´stwa polskiego. Jednoczes´nie wskazywano na sprawy gospodarcze, a w szczególnos´ci wywozAenie rózAnych towarów do ZSRR, co byRo równoznaczne z okradaniem pan´stwa23.
W kolportowanych przez patriotycznie mys´l Eac Ea czeEs´c´ mRodego pokolenia drukach propagandowych porównywano dwie okupacje 9 hitlerowsk Ea i ra-dzieck Ea. Alegori Ea byRo przypomnienie dwóch miejsc zwi Eazanych z martyro-logi Ea narodu polskiego: Os´wieEcimia i Katynia. Wskazywano na fakt, izA s Easie-dzi Polski to wrogowie od dawnych czasów. Jednoczes´nie ostrzegano przed przywódc Ea ZSRR – Stalinem, którego zamiarem byRo podporz Eadkowanie sobie Polaków, jak uczyniR to z BiaRorusinami, Litwinami i @otyszami24.
Aby zacheEcic´ Polaków do oporu przeciwko komunizmowi, czRonkowie aktywnej w Hrubieszowie „Polskiej MRodziezAy Walcz Eacej” postanowili w swojej ulotce przypomniec´ lokalnej spoRecznos´ci historieE stosunków polsko-radzieckich od 1920 r. W tym celu wymienili w sensie pozytywnym Józefa PiRsudskiego, który walczyR o wolnos´c´ Polski, i Stalina, który braR udziaR w wojnie polsko-bolszewickiej. PrzywódceE ZSRR przedstawiono w sposób negatywny. UzupeRnieniem dziejów Polski wedRug opracowania mRodziezAy byR
22J. S k o d l a r s k i, A. P i e c z e w s k i, Stosunki gospodarcze Polski w latach
1945-1949 a kwestia suwerennos´ci, w: Gospodarka i spo"eczen´stwo w czasach PRL-u (1944-1989), red. E. Kos´cik, T. GRowin´ski, WrocRaw 2007, s. 24-25.
23AIPN Ka, sygn. 08/2113, t. IV, Odpis, k. 39. 24O s s o w s k i, „Stalinie, tys´…, s. 116.
1939 r. i haniebny napad zakon´czony rozbiorem pan´stwa polskiego. Przywo-Rywanie historii stosunków polsko-radzieckich miaRo sRuzAyc´ utwierdzeniu przekonania w spoReczen´stwie, zAe „[…] Bolszewik nigdy nie byR naszym przyjacielem, nie jest i nie beEdzie!”25.
Nie zawsze pisma propagandowe byRy adresowane do ogóRu spoReczen´stwa. Niekiedy byRy skierowane do mRodziezAy. W jednym z nich, które opracowali czRonkowie organizacji konspiracyjnej „MRody Las” swoim rówies´nikom zadali retoryczne pytanie: „[…] kto rz Eadzi w Polsce? My, Polacy czy Rosja? Oczywis´cie Rosja”26.
Z pism propagandowych kolportowanych przez mRodziezA wyRania sieE nega-tywny obraz sytuacji, wskazuj Eacy, zAe Rosjanie okupowali PolskeE, uzalezAnili polskie wRadze, czy tezA narzucili niekorzystne umowy gospodarcze. WazAnym elementem tego obrazu byRy represje, jakie spadRy na polskie spoReczen´stwo. MRodziezA pod wpRywem dorosRych i ich opowiadan´ postrzegaRa stosunki pol-sko-radzieckie przez pryzmat historii i toczonych mieEdzy dwoma pan´stwami wojen. Brak byRo jakiejkolwiek pozytywnej oceny ZSRR, np. zAe byR on jedy-nym gwarantem granicy na Odrze i Nysie @uzAyckiej czy tezA potencjaljedy-nym sojusznikiem przeciwko Niemcom.
STOSUNEK M@ODZIEZAOWYCH ORGANIZACJI NIEPODLEG@OS´CIOWYCH DO PPR/PZPR
ZAycie polityczne w województwie s´l Easkim, a w szczególnos´ci struktury PPR byRy tworzone przez grupeE operacyjn Ea „S´l Eask”, któr Ea kierowaR peRnomoc-nik rz Eadu gen. Aleksander Zawadzki. Komunis´ci d EazAyli do przejeEcia wRadzy i niedopuszczenia tuzA po wyzwoleniu do objeEcia rz Eadów przez struktury pan´-stwa podziemnego, które za jedyn Ea legaln Ea wRadzeE uznawaRy rz Ead emigracyj-ny w Londynie. W tym celu na S´l Eask przybyli dziaRacze PPR: Leon Bielski, Maria Kamin´ska, Gertruda Pawlak, Eugeniusz Szyr oraz kilkunastu absolwen-tów SzkoRy Partyjnej PPR w Lublinie. NapRyw aktywisabsolwen-tów PPR byR stopnio-wy, bowiem miesi Eac po wyzwoleniu w lutym 1945 r. przyjechali kolejni dziaRacze: Marian BaryRa, StanisRaw Brodzin´ski, Jadwiga Ludwin´ska, Stefan Staszewski. Pierwszy etap odbudowy struktur PPR zostaR podsumowany pod-czas I Wojewódzkiej Konferencji PPR, która obradowaRa 25-26 marca 1945 r.
25W o R o s z y n, Chronic´ i kontrolowac´…, s. 324. 26
W trakcie konferencji wybrano plenum i egzekutyweE Komitetu Wojewódz-kiego PPR w Katowicach: I sekretarzem zostaR M. BaryRa, II sekretarzem – S. Brodzin´ski, a III sekretarzem – J. Ludwin´ska27.
PPR nie miaRa w województwie s´l Easkim jednakowych wpRywów, a ponadto jej rozwój byR nierównomierny. NajwieEksze wpRywy oraz najwieEcej czRonków nalezAaRo do partii komunistycznej w ZagReEbiu D Eabrowskim, w Katowicach, Chorzowie, powiecie rybnickim, natomiast najsRabsze oddziaRywanie odnoto-wano na S´l Easku Opolskim i Cieszyn´skim. Dlatego kadry rekrutoodnoto-wano gRównie z ZagReEbia D Eabrowskiego, co byRo powodem rosn Eacego antagonizmu mieEdzy S´l Eazakami a ZagReEbiakami28.
Partia komunistyczna w pierwszym etapie swoich rz Eadów unikaRa okres´lania jej jako „marksistowska”. W propagandzie akcentowano „demokracjeE”, ale jej wymowa byRa inna, nizA w pan´stwach zachodnich, bowiem jej zadaniem jako wRadzy byRo reprezentowanie mas pracuj Eacych. Wobec powyzAszego nie byRa to demokracja parlamentarna, gdyzA swobód demokratycznych i wolnos´ci nie wolno byRo uzAywac´ do walki z rz Eadem i pan´stwem. Nowy ustrój za pomoc Ea reform (tj. parcelacja ziemi, nacjonalizacja przemysRu) zamierzaR zbudowac´ system spra-wiedliwos´ci spoRecznej. W gospodarce wprowadzono scentralizowany kapitalizm pan´stwowy, który zast EapiR wRasnos´c´ prywatn Ea. Jednoczes´nie na S´l Easku starano sieE eksponowac´ w Eatek narodowy i niepodlegRos´ciowy, ale dotyczyR on tylko stosunku do Niemców, których wysiedlono. Inaczej przedstawiano nierówno prawny sojusz z ZSRR. Pomocna byRa tutaj idea solidarnos´ci pan´stw sRowian´-skich przeciwko wspólnemu wrogowi – Niemcom29.
TuzA po wyzwoleniu PPR skupiRa sieE na kilku kierunkach dziaRalnos´ci: two-rzono aparat administracji, uruchamiano zakRady przemysRowe niedopuszczaj Eac jednoczes´nie do przejeEcia ich przez prawowitych wRas´cicieli, w rolnictwie doko-nano reformy uwRaszczeniowej, a w sferze oddziaRywania na spoReczen´stwo wazAn Ea roleE odgrywaRa propaganda oraz organizowane wiece i manifestacje. UzupeRnieniem wymienionych obszarów aktywnos´ci byRa niekwestionowana pozycja we wRadzach, która rzutowaRa z kolei na stosunek komunistów do in-nych ugrupowan´ polityczin-nych. Aby uzgadniac´ stanowisko z innymi partiami
27K. M i r o s z e w s k i, PPR i partie koncesjonowane, w: Województwo s´l Maskie
1945-1950. Zarys dziejów politycznych, red. A. Dziurok, R. Kaczmarek, Katowice 2007, s. 149-151.
28J. T o m a s i e w i c z, Ugrupowania polityczne i organizacje spo"eczne w
wojewódz-twie s´l Masko-d Mabrowskim, w: Rok 1945 w województwie s´l Masko-d Mabrowskim, red. A. Topol, Katowice 2004, s. 68.
politycznymi, a wRas´ciwie przekazywac´ im podjeEte decyzje do wykonania, utwo-rzono 13 kwietnia 1945 r. Wojewódzk Ea KomisjeE Porozumiewawcz Ea30.
W ci Eagu nasteEpnych trzech lat partia komunistyczna umocniRa swoj Ea wRadzeE, pozbawiRa wszelkich wpRywów i znaczenia opozycjeE polityczn Ea, a w grudniu 1948 r. wyeliminowaRa konkurencjeE w ruchu robotniczym, jak Ea byRa Polska Partia Socjalistyczna, doprowadzaj Eac do samozagRady ruch socjalistyczny na warunkach podyktowanych przez PPR. PowstaRa wtedy Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Oficjaln Ea doktryn Ea PZPR staR sieE marksizm-leninizm. KazAdy czRonek partii musiaR znac´ podstawy marksizmu-leninizmu. Cechami PZPR byRa jednos´c´ ideologiczna oraz sprawna hierarchia kieruj Eaca parti Ea. Utrzymywano dyscyplineE partyjn Ea i scentralizowan Ea struktureE. IstniaRy inne partie polityczne, ale jako oddziaRywanie na s´rodowiska spoReczne, do których trudno byRo dotrzec´ PZPR. W takich warunkach spoReczen´stwo byRo zastraszone, gdyzA stosowano terror wymuszaj Eacy posRuszen´stwo rz Eadz Eacym. WRadze wykreowaRy podziaR na dwa wymiary rzeczywistos´ci spoReczno-politycznej: s´wiat przedstawien´, do któ-rego zaliczano rózAnego rodzaju uroczystos´ci pan´stwowe, i s´wiat rzeczywisty, czyli problemy dnia codziennego, jak braki w sklepach, wyzysk robotników poprzez wspóRzawodnictwo pracy itp.31
Stosunek patriotycznie nastawionej mRodziezAy do PPR/PZPR byR jedno-znacznie negatywny. Kilka ugrupowan´ w swoich ulotkach wymieniaRa krótkie hasRa antykomunistyczne, np.: czRonkowie ugrupowania „OrzeR – KoRo Zwo-lenników Idei Mickiewiczowskiej”, która byRa aktywna we WRodawie: „Precz z czerwonym terrorem!”, „Precz z czerwonym rezAimem!”, „Nie damy z Polski utworzyc´ 17 republikeE!”, „Precz z wieEzieniem idei!”32. W innych regionach kraju, np.: na Górnym S´l Easku, mRode pokolenie opracowywaRo bardzo podob-ne materiaRy propagandowe. ChRopcy z organizacji „S´wieEta Inkwizycja”, dzia-Raj Eacej w MysRowicach, uRozAyli ulotki, które nasteEpnie podrzucali do mieszkan´ lub skrzynek pocztowych oficerów Wojska Polskiego, dziaRaczy PZPR o ta-kiej tres´ci: „S´mierc´ Komunista”, „S´mierc´ Komunista, Precz z Rz Eadami So-wieckimi”, „Precz z jarzmem Sowieckim – Wierny syn Proletariatu BolesRaw Bierut”, „Socjalizm to Niewola”33.
30TamzAe, s. 73-75.
31 Z. W o z´ n i c z k a, Katowice – Stalinogród – Katowice. Z dziejów miasta
1948-1956, Katowice 2009, s. 82-84.
32W o R o s z y n, Chronic´ i kontrolowac´…, s. 327.
33AIPN Ka, sygn. 02/54, Plan ppor. Brzózki z 14 marca 1956 r., k. 2; AIPN Ka, sygn.
CzRonkowie mRodziezAowych organizacji niepodlegRos´ciowych nierzadko próbowali wpRyn Eac´ na zmianeE postawy osób nalezA Eacych do PZPR. W kol-portowanych ulotkach odwoRywano sieE do uczuc´ patriotycznych czRonków partii komunistycznej, a takzAe polecano przyj Eac´ im postaweE biernos´ci. W taki sposób post EapiRo os´miu gimnazjalistów nalezA Eacych do konspiracyjnej grupy o nazwie „OrleEta” z Tomaszowa Mazowieckiego, którzy 7 listopada 1951 r., rozlepili 100 ulotek na drzwiach domów pracowników aparatu bezpieczen´-stwa, Milicji Obywatelskiej, czRonków PZPR: „Polacy nie b Eadz´cie zdrajcami Ojczyzny. Nie podlegajcie zbrodniczej propagandzie sowieckiej. […] Sabotuj-cie wszystkie akcje i wykonania planów, które maj Ea na celu ujarzmienie i wyeksploatowanie naszego narodu. […] Niech zAyje Wolna i NiepodlegRa Polska […]”34.
MRodziezA do wyrózAniaj Eacych sieE gorliwos´ci Ea w sprawowaniu swoich obo-wi Eazków komunistów wysyRaRa anonimy z pogrózAkami. W taki sposób posteE-powali czRonkowie zwi Eazku niepodlegRos´ciowego aktywnego na Górnym S´l Eas-ku „Tajne Harcerstwo Krajowe”. W takim pis´mie wymieniano czyny, których dopus´ciRa sieE dana osoba wobec podwRadnych lub lokalnej spoRecznos´ci, np.: publiczne przemowy, sianie terroru w spoReczen´stwie, naduzAywanie stano-wiska i wRadzy wobec podlegRych pracowników. Adresatowi listu radzono wtedy, aby zmieniR swoje zachowanie i jednoczes´nie ostrzegano o mozAliwos´ci wykonania wyroku s´mierci35.
Bardzo rzadko w opracowywanych dokumentach przez mRodziezA podejmo-wano próby analizy przyczyn wsteEpowania w szeregi PZPR. Tak Ea próbeE podjeEli czRonkowie organizacji „Szare Szeregi” aktywnej w Chorzowie Bato-rym i Bytomiu. WedRug nich ludzie zapisywali sieE do PZPR z powodu cieEzA-kich warunków zAycia, aby polepszyc´ byt swojej rodzinie36.
MRodziezA zAywiRa niecheEc´ i wrogos´c´ do komunistów, których uwazAano za reprezentantów interesów obcego mocarstwa. Zarzucano im zdobycie wRadzy siR Ea oraz utrzymywanie za pomoc Ea s´rodków przymusu spoReczen´stwa w uleg-Ros´ci i posRuszen´stwie. CzRonkowie organizacji niepodleguleg-Ros´ciowych nie nawo-Rywali do likwidacji dziaRaczy PZPR, ale próbowali wpRyn Eac´ na zmianeE ich stanowiska i mniej gorliwe sRuzAenie systemowi totalitarnemu.
34O s s o w s k i, „Stalinie, tys´…, s. 116. 35AIPN Ka, sygn. 1/268 [Sr 19/54], Odpis, k. 47.
M@ODZIEZAOWE ORGANIZACJE NIEPODLEG@OS´CIOWE WOBEC APARATU BEZPIECZEN´STWA
WedRug Andrzeja Paczkowskiego dziaRalnos´c´ aparatu bezpieczen´stwa w la-tach 1944-1956 mozAna podzielic´ na dwa etapy:
1. lata 1944-1947 to terror masowy, gdy budowano struktury aparatu re-presji i jednoczes´nie toczono walkeE z opozycj Ea zbrojn Ea, np. zrzeszeniem „Wolnos´c´ i NiezawisRos´c´”, i polityczn Ea, gdy zwalczano legalne partie poli-tyczne, jak PSL, SP. NajwazAniejszym zadaniem w pierwszym etapie utrwala-nia wRadzy komunistycznej byRo sfaRszowanie wyników referendum z czerwca 1946 r. i wyborów ze stycznia 1947 r.
2. lata 1948-1956 nazywa sieE terrorem powszechnym, gdyzA w tym okresie aparat bezpieczen´stwa zastraszyR i kontrolowaR caRe spoReczen´stwo. Represjom poddano wszystkie zawody i grupy spoReczne, np. robotników, chRopów, duchownych, uczniów, a nawet dziaRaczy komunistycznych37.
Aparat represji tworzyRo kilka elementów, które wzajemnie sieE uzupeRniaRy i kontrolowaRy spoReczen´stwo. ByRy nimi: Urz Ead Bezpieczen´stwa Publicznego, Milicja Obywatelska, Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej, Korpus Bezpieczen´stwa WewneEtrznego, Informacja Wojskowa, Wojskowe S Eady Rejo-nowe, Komisja Specjalna do Walki z NaduzAyciami i Szkodnictwem Gospodar-czym, system wieEzien´ i obozów pracy. Aby aparat przemocy mógR skutecznie dziaRac´, zmieniono prawo karne38.
W województwie s´l Easkim aparat bezpieczen´stwa tworzono na podstawie tzw. s´l Easkiej grupy operacyjnej, któr Ea dowodziR gen. Aleksander Zawadzki. W pierwszym etapie dziaRalnos´ci zorganizowano na Górnym S´l Easku, ZagReEbiu D Eabrowskim i opolszczyz´nie 38 placówek UrzeEdu Bezpieczen´stwa Publiczne-go. Jednak po reorganizacji przeprowadzonej w kon´cu 1946 r. pozostawiono 16 UBP, ale bez S´l Easka Opolskiego39.
37A. P a c z k o w s k i, Polacy pod obc M
a i w"asn Ma przemoc Ma, w: Czarna ksieMga komu-nizmu. Zbrodnie, terror, przes´ladowania, oprac. S. Courtois i in., Warszawa 1999, s. 355-359.
38Na ten temat powstaRa bogata literatura. MozAna tu wymienic´: P. K o R a k o w s k i,
Pretorianie Stalina. Sowieckie s"uz'by bezpieczen´stwa i wywiadu na ziemiach polskich 1939-1945, Warszawa 2010; R. T e r l e c k i, Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpie-czen´stwa w Polsce 1944-1990, Kraków 2007; P. M a j e r, Milicja Obywatelska w systemie organów w"adzy PRL. Zarys problematyki i z´ród"a, Torun´ 2003; H. D o m i n i c z a k, Organy bezpieczen´stwa PRL 1944-1990, Warszawa 1997; Z. J a k u b o w s k i, Milicja Obywatelska 1944-1948, Warszawa 1988; M. J a w o r s k i, Korpus Bezpieczen´stwa We-wneMtrznego 1945-1965, Warszawa 1984.
39 Z. W o z´ n i c z k a, Represje na Górnym S´l M
Oprócz terroru dla skutecznos´ci dziaRania aparatu bezpieczen´stwa wazAna byRa siec´ agentów i informatorów werbowanych z interesuj Eacych aparat re-presji s´rodowisk40.
Niejako uzupeRnieniem aparatu przemocy byRy wieEzienia, obozy pracy przymusowej i os´rodki pracy wieEz´niów. System wieEziennictwa byR rozbudo-wany, gdyzA w latach 1944-1956 w Polsce istniaRo w przyblizAeniu 220-230 obozów. SpeRniaRy one bardzo wazAn Ea funkcjeE, jak Ea byRo zapewnienie taniej siRy roboczej do pracy w przemys´le cieEzAkim, np. górnictwie. W 1949 r. doko-nano reorganizacji obozów pracy tworz Eac tzw. Os´rodki Pracy WieEz´niów, gdzie w przeciwien´stwie do obozów pracy wprowadzono nowy regulamin. MiaR on mobilizowac´ wieEz´niów do wyteEzAonej pracy, a nagrod Ea mogRo byc´ wczes´niejsze zwolnienie z wieEzienia, jes´li wykonywano normeE pracy 150 – 200% wzwyzA. Liczono wtedy jeden miesi Eac pracy za póRtora miesi Eaca zasa-dzonej kary41.
MRodziezA w swoich programach zwracaRa uwageE nie tylko na brak wolnos´-ci osobistej i zapeRnione patriotami wieEzienia, ale rozszerzaRa to pojeEwolnos´-cie na wolnos´c´ mys´li i sumienia. Wskazywano, izA te prawa powinny byc´ zapisane w konstytucji. Jednoczes´nie symbolem, gdzie prawa czRowieka do wolnos´ci nie byRy przestrzegane, byRy wieEzienia: Wronki i Rawicz, w których osadzano wieEz´niów politycznych. CzRonkowie organizacji konspiracyjnych uzAywali okres´lenia „obozy koncentracyjne”42. Nazywanie przez patriotycznie
nasta-s. 155-156; t e n zA e, Aparat bezpieczen´stwa – struktury i dzia"alnos´c´, w: Województwo s´l Maskie 1945-1950. Zarys dziejów politycznych, red. A. Dziurok i R. Kaczmarek, Katowice 2007, s. 213-215.
40Metody werbunku tajnych wspóRpracowników byRy rózAne, np.: szantazA, zastraszenie.
Dzie-lono ich na trzy kategorie: rezydenci, agenci, informatorzy. WieEcej zob. Z. Z b l e w s k i, Lek-sykon PRL-u, Kraków 2000, s. 11; Aparat bezpieczen´stwa w latach 1944 – 1956. Taktyka, stra-tegia, metody, cz. 2, Lata 1948-1949, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1996, s. 91-92; W. F r a z i k, F. M u s i a R, Akta agenturalne w pracy historyka, w: Wokó" teczek bezpieki – zagadnienia metodologiczno–z´ród"oznawcze, red. F. MusiaR, Kraków 2006, s. 303; D. W eE-g r z y n, Praca operacyjna, w: Fundament systemu zniewolenia. Z dzia"alnos´ci wojewódzkich struktur UrzeMdu Bezpieczen´stwa w Katowicach 1945-1956, red. A. Dziurok, A. Dziuba, Katowice 2009, s. 89.
41A. M i r e k, Siostry zakonne w obozach pracy w PRL w latach 1954- 1956, Lublin
2009; B. K o p k a, Obozy pracy w Polsce 1944-1950. Przewodnik encyklopedyczny, Warsza-wa 2002; K. M i r o s z e w s k i, Obozy pracy przymusowej na terenie katowickiego i cho-rzowskiego Zjednoczenia Przemys"u WeMglowego 1945-1950, Katowice 2002; T. W o l s z a, Obozy na ziemiach polskich w latach 1945-1956, w: Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001, s. 83-98.
42AIPN Ka, sygn. 08/2113, t. IV, Odpis, k. 39; w podobny sposób nazywali brak
kolpor-wion Ea mRodziezA wieEzien´ i obozów pracy obozami koncentracyjnymi byRo zbyt dalekim uproszczeniem. Niew Eatpliwie zamierzeniem mRodych ludzi byRo po-równanie okupacji niemieckiej do sytuacji Polski w latach stalinizmu, ale wieEzien´ nie mozAna byRo porównac´ do obozów koncentracyjnych, gdyzA w tych pierwszych celem nie byRa eksterminacja fizyczna osadzonych oraz nie znaj-dowaRy sieE na ich terenie krematoria. ByR to powazAny bR Ead polegaj Eacy na zrównaniu obydwu okresów w historii Polski.
Innym aspektem braku wolnos´ci, na który zwracali uwageE czRonkowie konspiracji niepodlegRos´ciowej, byRa dziaRalnos´c´ aparatu bezpieczen´stwa. MiaR on 9 wedRug autorów ulotki 9 kontrolowac´ wszystkie dziedziny zAycia, co byRo zgodne z prawd Ea. Skutkiem aktywnos´ci aparatu przemocy, jak zauwazAaRa mRodziezA, byRy zapeRnione wieEzienia, w których odbywali zas Eadzone kary niewinni Polacy43.
Oprócz redagowania ulotek, w których poruszano tematy dotycz Eace braku wolnos´ci, czy wszechwRadzy aparatu bezpieczen´stwa, mRodzi ludzie przygo-towywali anonimy wysyRane nasteEpnie do pracowników aparatu bezpieczen´-stwa. We wsteEpie listu wyjas´niano, dlaczego adresat go otrzymaR. Powodem byR terror, który sieE nasilaR wobec spoReczen´stwa. Jednoczes´nie czRonkowie organizacji „Contra” twierdzili naiwnie, zAe aparat przemocy miaR bronic´ spo-Reczen´stwo przed „niebezpieczen´stwem”. W dalszej czeEs´ci anonimu trafnie podawali cel istnienia i dziaRalnos´ci aparatu represji, którym byRo strzezAenie systemu komunistycznego i osób kieruj Eacych pan´stwem. MRodziezA ostrzegaRa funkcjonariusza UB, zAe znajduje sieE on pod obserwacj Ea i polecaRa mu zmienic´ swoje zachowanie, gdyzA dotychczasowe posteEpowanie mozAe sieE dla niego zakon´czyc´ „druzgoc Eac Ea kleEsk Ea”44.
W kwestii oceny aparatu bezpieczen´stwa mRodziezAowe organizacje nie-podlegRos´ciowe miaRy racjeE twierdz Eac, zAe byRy narzeEdziem przemocy w reEkach rz Eadz Eacych komunistów. MRodziezA staraRa sieE wyjas´nic´ spoReczen´stwu, na czym polegaR terror i zastraszenie stosowane, aby utrzymac´ wRadzeE. Jedno-czes´nie czRonkowie zwi Eazków konspiracyjnych nie nawoRywali do walki z aparatem bezpieczen´stwa. Nie podejmowali takzAe dziaRan´ o charakterze informacyjnym, tzn. pozyskiwania wiadomos´ci o zamierzeniach i agenturze UB w s´rodowisku szkolnym.
towanych ulotek tak nazwali terror panuj Eacy w Polsce: […] obecnie rezAim komunistyczny walczy z patriotami – o czym s´wiadcz Ea przepeRnione wieEzienia i liczne procesy s Eadowe […]”. Zob. O s s o w s k i, „Stalinie, tys´…, s. 116.
43AIPN Ka, sygn. 03/872, Doniesienie b. dat., k. 88. 44AIPN Ka, sygn. 1/195 [Sr 18/52], t. III, Towarzyszu, k. 7.
M@ODZIEZAOWE ORGANIZACJE NIEPODLEG@OS´CIOWE WOBEC KOS´CIO@A KATOLICKIEGO
W ci Eagu pierwszych dwóch lat od wyzwolenia Polski spod okupacji nie-mieckiej stosunki mieEdzy wRadz Ea komunistyczn Ea a Kos´cioRem katolickim byRy w miareE poprawne. Komunis´ci wykorzystywali w Eatki religijne w dziaRaniach propagandowych, co miaRo na celu uwiarygodnic´ ich w oczach polskiego spoReczen´stwa. Na uroczystos´ciach kos´cielnych obowi Eazkowo byli obecni dostojnicy pan´stwowi, a pogrzeby zamordowanych przedstawicieli wRadz partyjnych miaRy opraweE religijn Ea. Kos´cióR katolicki powstrzymywaR sieE od krytyki wRadz, a nawet byR skRonny do ich poparcia, gdyzA pan´stwo polskie, chociazA niesuwerenne, trwaRo na mapie politycznej s´wiata. PrzykRadem bez-precedensowego poparcia udzielonego komunistom byR list pasterski biskupa katowickiego ks. StanisRawa Adamskiego, odczytany z ambon 18 lutego 1945 r., w którym witaR on zAoRnierzy radzieckich i przedstawicieli Rz Eadu Tymczasowego45.
Komunis´ci przed referendum i wyborami do Sejmu Ustawodawczego nie podejmowali walki z Kos´cioRem katolickim. Po „wygranych” wyborach i roz-biciu opozycji jedynym niepodporz Eadkowanym wRadzy komunistycznej nieza-lezAnym „os´rodkiem” byR Kos´cióR katolicki. Najpierw do walki z nim wyko-rzystano aparat bezpieczen´stwa. W Ministerstwie Bezpieczen´stwa Publicznego odbyRa sieE w poRowie paz´dziernika 1947 r. odprawa, na której omawiano kwestieE Kos´cioRa w Polsce. Referat zatytuRowany Ofensywa kleru i nasze zadania wygRosiRa na odprawie dyrektor Departamentu V Julia Brystygier. W opracowanym dokumencie wymieniano zadania, jakie mieli wykonywac´ funkcjonariusze UB wobec Kos´cioRa katolickiego. Zaliczono do nich m.in.: werbowanie tajnych wspóRpracowników, likwidowanie organizacji kos´ciel-nych, pomoc administracji i wRadzom os´wiatowym w usuwaniu katechetów i religii ze szkóR, utrudnianie pielgrzymowania do miejsc kultu46.
Oprócz aparatu bezpieczen´stwa do walki z Kos´cioRem katolickim wyko-rzystano prawo, które byRo specjalnie redagowane, aby umozAliwic´ ingerencjeE pan´stwa w administracjeE Kos´cioRa. Pierwszym takim dokumentem byR dekret o ochronie wolnos´ci sumienia i wyznania, który ukazaR sieE 5 sierpnia 1949 r.
45Z. Z b l e w s k i, MieMdzy woln M
a Polsk Ma a „siedemnast Ma republik Ma”. Z dziejów oporu spo"ecznego na terenie województwa krakowskiego w latach 1945-1947, Kraków 1998, s. 74-75.
46
Aparat bezpieczen´stwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz. 1, Lata 1945-1947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994, s. 126-137; H. D o m i n i c z a k, Organy bezpieczen´stwa PRL w walce z Kos´cio"em katolickim 1944-1990, Warszawa 2000, s. 54-55.
Na jego podstawie wRadze mogRy zmuszac´ ksieEzAy do obrzeEdów religijnych, np.: pogrzebów, chrztów itp., czRonków rodzin komunistów. Dekret przewidy-waR surowe sankcje, m.in.: kareE pozbawienia wolnos´ci do 5 lat, za odmoweE obrzeEdu „z powodu dziaRalnos´ci lub pogl Eadów politycznych, spoRecznych albo naukowych”. Opublikowany dekret wRadze wykorzystaRy do wzywania ksieEzAy na rozmowy do prezydentów miast i starostów, gdzie zaznajamiano ich z obo-wi Eazuj Eac Ea interpretacj Ea nowego aktu prawnego. Po rozmowach sporz Eadzano charakterystyki ksieEzAy i oceny ich stosunku do rz Eadu komunistów. W zalezA-nos´ci od pogl Eadów duchownych podzielono na trzy grupy: „posteEpowych”, „biernych”, „reakcyjnych”47.
Kolejnym wazAnym wydarzeniem na drodze do uzalezAnienia i podporz Eadko-wania wRadzom Kos´cioRa katolickiego byRo wymuszenie podpisania porozumie-nia z 14 kwietporozumie-nia 1950 r. Kos´cióR katolicki w Polsce zostaR obarczony obowi Eaz-kiem nauczania wiernych w szacunku dla wRadzy pan´stwowej, a duchowni, któ-rzy brali udziaR w dziaRalnos´ci niepodlegRos´ciowej, mieli zostac´ ukarani przez swoich przeRozAonych wedRug prawa kanonicznego. Jednoczes´nie episkopat zobo-wi EazaR sieE do kierowania we wszystkich sprawach polsk Ea racj Ea stanu. W zamian za te usteEpstwa Kos´cióR otrzymaR gwarancjeE swobody dziaRalnos´ci dobroczynnej, katechetycznej, ale byRa to deklaracja rz Eadz Eacych bez pokrycia48.
UsteEpstwa ze strony Kos´cioRa katolickiego nie zadowoliRy wRadz, gdyzA ich d EazAeniem byRo caRkowite podporz Eadkowanie tej instytucji pan´stwu. Aby to osi Eag-n Eac´ zamierzaEag-no zastraszyc´ hierarchieE kos´cielEag-n Ea. W tym celu 20 styczEag-nia 1951 r. aresztowano biskupa kieleckiego CzesRawa Kaczmarka oraz kilku jego wspóR-pracowników. Po dRugotrwaRym s´ledztwie we wrzes´niu 1953 r. odbyR sieE proces pokazowy biskupa Kaczmarka, na którym otrzymaR on kareE 12 lat pozbawienia wolnos´ci49. Episkopat protestowaR przeciwko skazaniu biskupa Kaczmarka, ale
dziaRania te nie przyniosRy spodziewanego efektu, a wreEcz przeciwnie, przyczy-niRy sieE do wzrostu napieEcia i represji, które zakon´czyRy sieE aresztowaniem prymasa Stefana Wyszyn´skiego50. Po tym wydarzeniu wRadze narzuciRy na
47R. G r y z, Pan´stwo a Kos´ció" w Polsce 1945-1956. Na przyk"adzie województwa
kie-leckiego, Kraków 1999, s. 216 – 217; B. F i j a R k o w s k a, Partia wobec religii i Kos´cio"a w PRL, t. I: 1944-1955, Olsztyn 1999, s. 66-67.
48A. D u d e k, R. G r y z, Komunis´ci i Kos´ció" w Polsce (1945-1989), Kraków 2006,
s. 54-56.
49 J. S´ l e d z i a n o w s k i, Ksi M
adz Czes"aw Kaczmarek biskup kielecki 1895-1963, Kielce 2008, s. 215-274.
50P. R a i n a, Cele polityki w"adz PRL wobec Watykanu. Tajne dokumenty 1967-1989,
tymczasowego przewodnicz Eacego Episkopatu Polski nastawionego ugodowo biskupa Ródzkiego MichaRa Klepacza. NasteEpnie 17 grudnia 1953 r. biskupi na polecenie komunistów zRozAyli akt s´lubowania na wiernos´c´ PRL51.
Na negatywny stosunek czRonków mRodziezAowych organizacji niepodlegRos´-ciowych do komunizmu wpRywaRa ich gReEboka religijnos´c´ i przywi Eazanie do katolicyzmu wyniesione z domu rodzinnego. ByR to tezA jeden z wielu powo-dów podejmowania walki z nieakceptowanym przez nich ustrojem polityczno-spoRecznym. Prawie kazAde przyrzeczenie, czy sRowa przysieEgi kon´czyRy sieE odwoRaniem do Pana Boga. PrzykRadowo mozAna wskazac´ sRowa przyrzeczenia organizacji „OrleEta”: „PrzysieEgam Panu Bogu Wszechmog Eacemu i Królowej Korony Polskiej, zAe chceE byc´ wiernym i posRusznym prawom naszym. Przy-sieEgam bronic´ Wiary i Ojczyzny naszej i nie splamic´ honoru «Orl Eat». Tak mi Panie BozAe dopomagaj, który tezA mnie w dzien´ s Eadny i wszystek s´wiat s Eadzic´ beEdziesz”52 MRodziezA wierzyRa, zAe posteEpuje dobrze, bowiem walczy ze
zRem, którym byR bezbozAny komunizm, dlatego w teks´cie przysieEgi pojawiRo sieE sformuRowanie o s Eadzie Boga, któremu wedRug zasad teologii chrzes´cijan´-skiej podlegaj Ea wszyscy ludzie. Prawie zawsze przysieEga byRa skRadana przed wizerunkami Pana Jezusa, Maryi.
MRodzi konspiratorzy dlatego, zAe byli gReEboko wierz Eacy, nie zgadzali sieE na likwidacjeE lekcji religii w szkole. Domagali sieE wreEcz, aby nadal ten przedmiot byR obecny w programie szkolnym53. Niejako uzupeRnieniem zA
Ea-dan´ dotycz Eacych religii w szkole byRo wskazywanie przez mRodziezA na po-dziaR polskiego spoReczen´stwa, które, chociazA wierz Eace w Pana Boga, zostaRo przez komunistów zmuszone do opowiedzenia sieE po stronie „lewicy”. Ostrze-gano Polaków, izA takie dziaRania s Ea szkodliwe i doprowadz Ea do zagRady s´wia-ta w tym s´wia-takzAe pan´stwa polskiego. Celem „lewicy” byRo zniszczenie chrzes´ci-jan´stwa. Jednoczes´nie zwracano sieE do patriotów czytaj Eacych ulotkeE o modli-tweE do Pana Boga oraz przepisanie ulotki w siedmiu egzemplarzach54.
51R. G r y z, W"adze partyjno – pan´stwowe w Polsce w walce z duchowien´stwem
(1945-1956), w: Represje wobec duchowien´stwa kos´cio"ów chrzes´cijan´skich w okresie stalinowskim w krajach by"ego bloku wschodniego, red. J. Myszor, A. Dziurok, Katowice 2004, s. 128-129.
52Niepodleg"os´ciowe organizacje m"odziez'owe…, s. 326. OdwoRania do Pana Boga
wysteE-powaRo w tekstach przyrzeczen´ w organizacjach dziaRaj Eacych w innych rejonach kraju np.: na Lubelszczyz´nie w Hrubieszowie czRonkowie „Podziemnej Organizacji MRodziezAy Polskiej” kon´czyli s´lubowanie nasteEpuj Eacym zdaniem: „Tak mi dopomózA Bóg i krzyzAowa meEka Syna Jego”; zob. W o R o s z y n, Chronic´ i kontrolowac´…, s. 330.
53 AIPN Ka, sygn. 08/2113, t. IV, Odpis, k. 39; W o R o s z y n, Chronic´ i
kontrolo-wac´…, s. 330.
MRodziezA w swoich pismach propagandowych wskazywaRa na ogóln Ea sy-tuacjeE Kos´cioRa katolickiego w Polsce. Nie przedstawiaRa ograniczen´ i szykan, jakie dotkneERy Kos´cióR ze strony wRadzy komunistycznej. WazAne dla niej byRy lekcje religii i przeciwko ich likwidowaniu gwaRtownie protestowaRa. Poza tym nie wnikano w skomplikowan Ea sytuacjeE Kos´cioRa.
STOSUNEK M@ODZIEZAOWYCH ORGANIZACJI NIEPODLEG@OS´CIOWYCH DO PODZIA@ÓW WYSTEEPUJ EACYCH W POLSKIM SPO@ECZEN´STWIE Stalinizm w Polsce zniszczyR zastan Ea struktureE spoReczn Ea, tradycje i oby-czaje rózAnych warstw spoReczen´stwa. Podejmowano dziaRania ekonomiczne, które byRy skierowane przeciwko rózAnym warstwom spoRecznym i miaRy doprowadzic´ do poczucia zagrozAenia i braku stabilizacji materialnej. Komu-nis´ci pozbawili domów i warsztatów pracy jedne warstwy spoReczne, np.: ziemian, przedsieEbiorców, a wRasnos´c´ prywatn Ea zast Eapili maj Eatkiem pan´stwo-wym. DoprowadziRo to do powstania nowej elity spoRecznej, gdzie miejsce w hierarchii wRadzy pozwalaRo rozporz Eadzac´ w zasadzie bez ograniczen´ wRas-nos´ci Ea pan´stwow Ea. Równoczes´nie mozAna byRo podejmowac´ decyzje bez kon-troli o podziale wypracowanego na przykRa przez zakRad dochodu przedsieE-biorstwa. W ten sposób powstaRa nowa warstwa spoReczna okres´lana mianem „wRas´cicieli” Polski Ludowej. Mieli oni dosteEp do odreEbnego zaopatrzenia, rózAnego rodzaju towarów i usRug, os´rodków wypoczynkowych, mieszkan´ itd. O miejscu w nowej strukturze spoRecznej nie decydowaRy wyksztaRcenie, kultura, kompetencje zawodowe, ale usytuowanie w strukturze wRadzy. Im wyzAsze stanowisko partyjne tym lepszy dosteEp do uzAytkowania tego co nazy-wano wRasnos´ci Ea spoReczn Ea55.
Do nowej elity spoRecznej zaliczano siec´ agentów bezpieczen´stwa, czRon-ków partii komunistycznej, jednostki amoralne z rózAnych klas i warstw spo-Recznych gotowe sRuzAyc´ nowej wRadzy, których gRównym celem byRa kariera zawodowa. Ludzie ci zdawali sobie spraweE, izA bez peRnej akceptacji wszyst-kich decyzji wRadzy nie maj Ea szans na kariereE, a tym samym osi EagnieEcie wysokiej pozycji w swojej specjalizacji. Jednoczes´nie rz Eadz Eacy mogli liczyc´ na osoby z tzw. awansu spoRecznego, czyli takie, które zostaRy „wyrwane” ze swojego s´rodowiska i grupy spoRecznej, na przykRa ze wsi lub maRego
mias-55A. P a w e R c z y n´ s k a, Zagroz'enia cz"owieka i spo"eczen´stwa, w: Polacy wobec
teczka. Tym osobom stwarzano szanseE zdobycia wysokich stanowisk bez wyksztaRcenia i kultury, gdyzA szkolono ich na specjalnych kursach zawodo-wych czy partyjnych. Oparciem dla wRadzy byRa tezA czeEs´c´ mRodziezAy ze szkóR s´rednich i wyzAszych, która uwierzyRa w propagandeE ideologiczn Ea i nie zdawa-Ra sobie sprawy z manipulacji, w której wzieEzdawa-Ra udziaR56.
W opracowywanych przez patriotycznie nastawion Ea czeEs´c´ mRodziezAy dru-kach propagandowych mozAna wyrózAnic´ fragmenty, w których dokonuj Ea oni podziaRu polskiego spoReczen´stwa. ByRo ono charakteryzowane w rózAnych pRaszczyznach, np.: komunista a czRonek podziemia niepodlegRos´ciowego, konspirator a tajny wspóRpracownik aparatu bezpieczen´stwa, lub tezA próbowa-no przeprowadzic´ analizeE polskiego spoReczen´stwa i szukac´ przyczyn jego biernos´ci. Zazwyczaj w tekstach przysieEgi wymieniano powinnos´ci osoby, która nalezAaRa do konspiracyjnego zwi Eazku i jednoczes´nie ostrzegano przed kar Ea s´mierci dla zdrajcy. W taki sposób sformuRowali teksty przysi Eag pomys-Rodawcy ugrupowan´: „Zwi Eazku Wolnej MRodziezAy Polskiej” i „Czterech Spra-wiedliwych”57.
Innym punktem odniesienia, rozwazAanym przez mRodziezA w pismach i ulot-kach, byRa postac´ konspiratora i biernego ogóRu spoReczen´stwa. Czasami przedstawiano historieE tragicznego losu czRonków podziemia i powody, jakimi sieE kierowali. NajpeRniej wyjas´niR to dokument opracowany przez czRonków organizacji niepodlegRos´ciowej „Szare Szeregi”, aktywnej w Chorzowie w la-tach 1952-1954. MiaR on formeE listu, który byR skierowany do matki. Naj-pierw jego autor staraR sieE pocieszyc´ swoj Ea rodzicielkeE, ale jednoczes´nie wskazywaR na bardzo wazAny powód bycia konspiratorem, a mianowicie oku-pacjeE radzieck Ea Polski58.
Jak wspomniano wyzAej, mRodziezA próbowaRa charakteryzowac´ polskie spoReczen´stwo doby stalinizmu. Nie byRo to Ratwe zadanie, ale udaRo im sieE zaobserwowac´ wiele charakterystycznych zjawisk, np. strach przed donosicie-lami wymuszaj Eacy ciche rozmowy w mieszkaniach. CzRonkowie ugrupowania „Szare Szeregi” opracowali ulotkeE nosz Eac Ea tytuR Mój drogi…, w której wska-zywali takzAe na wszechobecny strach ws´ród niektórych osób. PrzejawiaR sieE on zamykaniem okien, gdy odbywaRy sieE w tym mieszkaniu zebrania konspi-racyjne. Obawy takich ludzi osi EagaRy taki poziom, zAe z widocznych miejsc
56TamzAe, s. 368-369.
57AIPN Ka, sygn. 03/872, PrzysieEga, k. 73; AIPN Ka, sygn. 02/688, t. I, Meldunek z 22
listopada 1952 r., k. 36-37; S z c z y p k a, M"odziez'owe organizacje niepodleg"os´ciowe…, s. 169.
usuwali ksi EazAki, które mogRyby byc´ uznane za niezgodne z ideologi Ea komu-nistyczn Ea. Przy takich osobach nie mozAna byRo wyrazAac´ swoich pogl Eadów. Jednak nie caRe spoReczen´stwo byRo sterroryzowane, bowiem istniaRy nieliczne jednostki, które pomagaRy czRonkom konspiracji udzielaj Eac na przykRad nocle-gu, czy dziel Eac sieE zAywnos´ci Ea. Tacy ludzie zostali okres´leni jako „prawdziwi” Polacy i antykomunis´ci”59.
MRode pokolenie nie zapominaRo o ziemianach, którzy byli wzorem dla warstwy chRopskiej, poprzez wytworzenie rózAnych wieEzi ze spoRecznos´ci Ea wsi. Wielu dawnych szlachciców przekazywaRo chRopom wiedzeE rolnicz Ea, a dwory byRy lokalnymi os´rodkami kultury oraz krzewienia patriotyzmu. Dlatego czRonkowie organizacji konspiracyjnej „Armia Kresów”, aktywnej w 1949 r. w miejscowos´ci DeEbica, wystosowali list do ksieEzAnej Heleny JabRonowskiej. Prosili w nim o pieni Eadze na walkeE z komunistami60. Trudno okres´lic´, czy
list zostaR wysRany i dotarR do adresatki. Niew Eatpliwie mRodziezA uwazAaRa ziemian za osoby, które maj Ea pieni Eadze, co w ustroju komunistycznym byRo niemozAliwe ze wzgleEdu na reformeE roln Ea, ale w s´wiadomos´ci spoRecznej ta grupa pozostaRa symbolem zamozAnos´ci.
WazAn Ea spraw Ea poruszan Ea w ulotkach byRo zagadnienie narodowos´ci. MRo-dzi konspiratorzy opisywali j Ea w konteks´cie walki z ZSRR i uzalezAnieniem Polski od wschodniego s Easiada. Jednoczes´nie ostrzegali, zAe czasy stalinizmu s Ea cieEzAkie i niezwykle istotne dla pan´stwa polskiego, bowiem „[…] Polsce grozi zagRada narodowos´ci!”61. Tym samym uwazAano, zAe komunizm mozAe
doprowadzic´ do sytuacji w której Polacy zatrac Ea poczucie wRasnej godnos´ci i przynalezAnos´ci narodowej.
Jedna z organizacji mRodziezAowych, a mianowicie „Demokratyczna Armia Krajowa” dziaRaj Eaca w 1950 r. w StrzyzAowie, w deklaracji programowej zaty-tuRowanej Nasze d Maz'enia zawarRa projekt zmian, jakie miaRy obj Eac´ caRe pol-skie spoReczen´stwo. Jej marzeniem byRa „przebudowa” narodu, który miaR byc´ oparty na kilku czynnikach, a mianowicie: równos´ci, braterstwie, wolnos´ci duchowej, politycznej i gospodarczej, miRos´ci. MRodzi konspiratorzy byli niejako prekursorami ruchu feministycznego, gdyzA kobieta wedRug nich miaRa posiadac´ te same prawa i obowi Eazki co meEzAczyzna62. Program „DAK” byR
niew Eatpliwie nowatorski, ale jego gRównym przesRaniem byRo wskazanie, zAe
59AIPN Ka, sygn. 1/281 [Sr 80/54], t. II, Mój drogi…, k. 15. 60
Niepodleg"os´ciowe organizacje m"odziez'owe…, s. 303.
61W o R o s z y n, Chronic´ i kontrolowac´…, s. 333. 62
w Polsce nie ma wolnos´ci, o któr Ea nalezAaRo walczyc´. Bez tego czynnika niemozAliwa byRa zmiana struktury spoRecznej.
Pogl Eady mRodego pokolenia na przemiany spoReczne okresu stalinowskiego byRy czeEs´ciowe. Nie zauwazAaRo ono wszystkich zagadnien´. AnalizowaRo spoRe-czen´stwo i dzieliRo je wedRug prostych kryteriów: bohater to konspirator, a zdrajca to czRonek PZPR lub tajny wspóRpracownik. MRodzi nie starali sieE wnikn Eac´ gReEbiej w przyczyny tego stanu rzeczy i dostrzec, ze wielu zostaRo zmuszonych np.: sytuacj Ea zAyciow Ea do wst Eapienia do partii komunistycznej, ale nigdy nie identyfikowali sieE z narzuconym systemem totalitarnym.
M@ODZIEZAOWE ORGANIZACJE NIEPODLEG@OS´CIOWE WOBEC SYTUACJI ROBOTNIKÓW
Sytuacja spoReczno-materialna robotników byRa cieEzAka w czasach staliniz-mu. Robotnicy pomimo istnienia narad produkcyjnych i zobowi Eazan´, które jak gRoszono oficjalnie byRy dobrowolne, nie podejmowali w zakRadach pracy zAadnych decyzji. To dyrektorzy fabryk i komitety partyjne okres´laRy normy, pRace, czas pracy itd. CzeEsta byRa tezA praktyka przenoszenia robotników z od-dziaRu na oddziaR, aby nie dopus´cic´ do prób porozumien´ mieEdzy nimi i podej-mowania akcji strajkowej. Podobnie posteEpowali rz Eadz Eacy z tzw. s´wiadczenia-mi socjalnys´wiadczenia-mi, gdyzA robotnicy nie decydowali, w jaki sposób rozdysponowac´ pieni Eadze na cele socjalne. Co prawda istniaRy zARobki i przedszkola zakRadowe i w nich nalezAaRo umieszczac´ dzieci, ale nie podejmowano nawet prób, aby pracuj Eacym matkom pomóc w zapisywaniu dzieci do zARobków i przedszkoli na osiedlach, w których mieszkali robotnicy. W ten sam sposób traktowano wczasy, które byRy przyznawane pojedynczym robotnikom, a nie caRym rodzi-nom, co skutkowaRo rozbijaniem podstawowej komórki spoRecznej. Na praceE robotników oprócz dosteEpu do uprawnien´ socjalnych wpRywaRy normy i tzw. wys´cig pracy. CzeEstym zjawiskiem byRa praca dziesieEcio- i dwunastogodzinna, która w równym stopniu dotykaRa meEzAczyzn i kobiety. Dla kobiet byRo to szczególnie cieEzAkie, bowiem musiaRy troszczyc´ sieE o dom, dzieci i stac´ w ko-lejkach po artykuRy codziennego uzAytku. UzupeRnieniem cieEzAkich warunków pracy byRo nieprzestrzeganie zasad BHP, co prowadziRo do czeEstych wypad-ków przy pracy. W efekcie robotnicy, szczególnie niewykwalifikowani, zara-biali o poRoweE mniej, nizA robotnicy wykwalifikowani. CieEzAkie warunki mate-rialne dodatkowo poteEgowaRo to, zAe mieli na utrzymaniu dzieci, a czasami
rodziców. UzupeRnieniem trudnych warunków byRy mieszkania, którymi naj-czeEs´ciej byRy hotele robotnicze lub sutereny bez wygód63.
Na Górnym S´l Easku jedna z organizacji niepodlegRos´ciowych o nazwie „Contra”, aktywna w Chorzowie, zwróciRa szczególn Ea uwageE na cieEzAkie wa-runki pracy górników. Zdaniem mRodych ludzi komunis´ci d EazAyli do wprowa-dzenia wysokich norm pracy i dlatego zmuszali górników do udziaRu we wspóRzawodnictwie pracy. Przytaczano postac´ górnika Wincentego Pstrow-skiego, który w polskim górnictwie zapocz EatkowaR tzw. wys´cig pracy. Prze-strzegano przed udziaRem we wspóRzawodnictwie, bowiem niszczyR on zdro-wie górników. Jednoczes´nie przestrzegano przed laicyzacj Ea s´zdro-wieEta górników, czyli tzw. barbórki, któr Ea rz Eadz Eacy zamienili w akademie, a zapomnieli o wazAnym wymiarze tego dnia R Eacz Eacym sieE z wiar Ea i uroczystos´ciami kos´-cielnymi. MRodziezA nie zapomniaRa o przestrodze przed komunizmem i przy-wódcami Zwi Eazku Radzieckiego64.
Pogl Eady mRodych ludzi na sytuacjeE robotników w stalinizmie byRy trafne. Wskazywali na wys´cig pracy, który powodowaR utrateE zdrowia. Jednak za-brakRo w ich programach wskazania na trudy dnia codziennego, np.: brak towarów w sklepach, czy dRugie kolejki. Nie wspomniano tezA o cieEzAkich warunkach mieszkaniowych.
M@ODZIEZAOWE ORGANIZACJE NIEPODLEG@OS´CIOWE WOBEC SYTUACJI CH@OPÓW
Pocz Eatkowo komunis´ci w Polsce odzAegnywali sieE od programu kolekty-wizacji rolnictwa. Sytuacja ulegRa zmianie w poRowie 1948 r., gdy we wszyst-kich krajach Europy S´rodkowo-Wschodniej rz Eadzonych przez partie komunis-tyczne na skutek decyzji Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Ro-botniczych dokonano gwaRtownej zmiany w polityce rolnej. Zdecydowano o kolektywizacji indywidualnych gospodarstw chRopskich, które, jak kRamliwie twierdzono, byRy niezdolne do rozwoju, a w dodatku rzekomo tworzyRy kapi-talizm i burzAuazjeE. W Polsce program kolektywizacji wsi ogRosiR Hilary Minc
63H. S´ w i d a - Z i e m b a, Robotnicy lat pieMc´dziesi Matych, w: Elity w"adzy w Polsce
a struktura spo"eczna w latach 1956-1981, red. P. Wójcik, Warszawa 1994, s. 28-31; D. J a-r o s z, Polacy a stalinizm 1948-1956, Waa-rszawa 2000, s. 67-110; W o z´ n i c z k a, Kato-wice – Stalinogród…, s. 432-473.
64 AIPN Ka, sygn. 08/2314, Odpis, k. 19; UB a mRodziezAowe organizacje…, s. 82-83;
w referacie, który wygRosiR na sierpniowo-wrzes´niowym plenum Komitetu Centralnego PPR w 1948 r. Wobec 9 jak gRosiR H. Minc 9 „kapitalistów wiejskich” nalezAaRo podj Eac´ s´rodki ekonomiczne i polityczne. ByRy nimi: wy-sokie obci EazAenia podatkowe dla bogatych chRopów tzw. kuRaków i nieudziela-nie kredytów bankowych. S´rodkami politycznymi byRo natomiast usuwanieudziela-nie bogatych i s´redniozamozAnych chRopów ze stanowisk wójtów, soRtysów, czRon-ków gminnych i powiatowych rad narodowych, czRonczRon-ków spóRdzielni Zwi Eazku Samopomocy ChRopskiej. Na ich miejsce wyznaczano chRopów biednych, którzy byli posRuszni wobec zapadaj Eacych wyzAej decyzji i realizowali je. UzupeRnieniem tych s´rodków byRy obowi Eazkowe dostawy: zbozAa, ziemniaków, zwierz Eat rzez´nych, mleka, za które rolnicy otrzymywali niskie wynagrodzenie. WazAn Ea roleE w planie kolektywizacji polskiej wsi wyznaczono Pan´stwowym Os´rodkom Maszynowym. Nie byRy one tylko zwykRymi punktami usRugowy-mi, ale zgromadzono w nich wszystkie s´rodki produkcji tzn. maszyny i narzeE-dzia, nawozy, zbozAe itd. Przy zastosowaniu nacisków administracyjnych i wR Eaczeniu do akcji aparatu bezpieczen´stwa liczba spóRdzielni produkcyjnych szybko rosRa, bowiem w 1949 r. byRo ich 243, a w 1956 r. 9 10452. Skut-kiem polityki kolektywizacji byRo zahamowanie rozwoju rolnictwa i jego regres. Spowodowano upadek wielu tysieEcy najbardziej dochodowych gospo-darstw, a chRopi nie mieli s´rodków na inwestycje65.
Jedna z organizacji mRodziezAowych o nazwie „Ruch Oporu Armii Krajo-wej” rozprzestrzeniRa 3 paz´dziernika 1948 r. w trzech wsiach powiatu rze-szowskiego: w BReEdowie ZgRobien´skim, Nosówce, ZwieEczycy, ulotki zatytuRo-wane „Rodacy”. ByRy one skierozatytuRo-wane do chRopów. MRode pokolenie wymie-niaRo w nim przejawy polityki wRadz komunistycznych wobec chRopów, do których naleaRy zbyt wysokie podatki. Jednoczes´nie rz Eadz Eacy rozpowszechnia-li w prasie i radiu dobrodziejstwa, jakie rzekomo przyniesie kolektywizacja rolnictwa. Autorzy ulotki, Jerzy Mohl i BronisRaw Kocur, uwazAali, zAe celem polityki wRadz byRo z jednej strony odebranie ziemi chRopom, a z drugiej zniecheEcenie ich do Kos´cioRa katolickiego. Wzywali chRopów do walki z ko-munizmem i wytrwania w oporze, a takzAe aby nie pozwolili sieE zastraszyc´
65 A. D o b i e s z e w s k i, Polityka kolektywizacji wsi i represje wobec ch"opów
(1948-1956), w: Elity w"adzy w Polsce a struktura spo"eczna w latach 1944-1956, red. P. Wójcik, Warszawa 1992, s. 434-454; M. N a d o l s k i, Komunis´ci wobec ch"opów w Polsce 1941-1956. Mity i rzeczywistos´c´, Warszawa 1993; D. J a r o s z, Polityka w"adz komunistycz-nych w Polsce w latach 1948-1956 a ch"opi, Warszawa 1998; G. M i e r n i k, Opór ch"opów wobec kolektywizacji w województwie kieleckim 1948-1956, Kielce 1999; A. K u r a, Aparat bezpieczen´stwa i wymiar sprawiedliwos´ci wobec kolektywizacji wsi polskiej 1948-1956, Warsza-wa 2006.
aparatowi bezpieczen´stwa. Dla zobrazowania mieszkan´com wsi, do czego mozAe prowadzic´ bReEdna polityka komunistów wobec rolnictwa, przywoRywano pan´stwo czeskie, które wczes´niej byRo krajem rozwoju gospodarczego i dobro-bytu, a teraz ma wieEzienia, gRód, cierpienie. Przestrzegano przed tak Ea polityk Ea gospodarcz Ea66.
MRodziezA sRusznie dostrzegaRa zagrozAenia, jakie niosRa ze sob Ea polityka kolektywizacji rolnictwa. Nie zauwazAaRa charakterystycznego dla polityki industrializacji i rozwoju miast procesu emigracji mRodziezAy wiejskiej. Pod wpRywem kolektywizacji i industrializacji zmianie ulegR model rodziny chRop-skiej i pozycja spoReczna kazAdego czRonka podstawowej komórki spoRecznej.
*
CzRonkowie konspiracyjnych organizacji niepodlegRos´ciowych podkres´lali w opracowywanych przez siebie pismach i ulotkach najbardziej charakterys-tyczne cechy systemu komunischarakterys-tycznego, jak np.: walka z Kos´cioRem kato-lickim, terror aparatu bezpieczen´stwa wobec spoReczen´stwa czy tezA cieEzAk Ea sytuacjeE robotników i chRopów. Gdy analizowano sytuacjeE mieEdzynarodow Ea, powstaR Ea po II wojnie s´wiatowej, to wskazywano na podziaR, jaki nast EapiR ws´ród czRonków koalicji antyniemieckiej na dwa zwalczaj Eace sieE wzajemnie bloki pan´stw. Z jednej strony pan´stwa demokratyczne Europy Zachodniej wraz ze Stanami Zjednoczonymi, a z drugiej ZSRR i kraje tzw. „demokracji ludowej”. NadziejeE na wyzwolenie Polski spod komunizmu wi Eazano z wojn Ea, jaka miaRa wybuchn Eac´ mieEdzy dwoma blokami pan´stw.
Patriotycznie nastawiona czeEs´c´ mRodego pokolenia wiele uwagi pos´wieEciRa podziaRom funkcjonuj Eacym w spoReczen´stwie. Now Ea warstw Ea spoReczn Ea byli komunis´ci, którzy tworzyli aparat wRadzy. Starano sieE wskazac´ przyczyny, dla których zwykli ludzie wsteEpowali do PPR/PZPR. Jes´li wsteEpowali do partii rz Eadz Eacej z powodów koniunkturalnych, to tak Ea postaweE poteEpiano.
Niektóre zagadnienia programowe opracowane przez mRodziezAowe organi-zacje niepodlegRos´ciowe i podziemie poakowskie np.: Zrzeszenie „Wolnos´c´ i NiezawisRos´c´” byRy podobne. NalezAy tutaj wymienic´ przekonanie o wybuchu III wojny s´wiatowej, poparcie w wyborach do Sejmu Ustawodawczego
udzie-66
lone PSL czy tezA informowanie o terrorze aparatu bezpieczen´stwa lub wysyRa-nie anonimów z pogrózAkami do dziaRaczy PPR67.
WazAna rózAnica dotyczyRa stosunku podziemia poakowskiego do Kos´cioRa. W tym wypadku podziemie poakowskie uwazAaRo, zAe biskup katowicki Stani-sRaw Adamski sprzyjaR komunistom, a administrator apostolski na S´l Easku Opolskim bp BolesRaw Kominek popiera Niemców68. Odmiennie sytuacjeE Kos´cioRa katolickiego przedstawiaRa w swych programach mRodziezA, która uwazAaRa, zAe byR on przes´ladowany przez wRadze komunistyczne, równiezA poprzez ograniczanie nauczania religii w szkoRach. Tak odmienne pogl Eady konspiracji poakowskiej i mRodziezAowych organizacji niepodlegRos´ciowych wynikaj Ea z faktu, izA Zrzeszenie „WiN” dziaRaRo w okresie, gdy do walki komunistów z Kos´cioRem nie doszRo, natomiast czRonkowie zwi Eazków mRo-dziezAowych byli niejako s´wiadkami atakowania Kos´cioRa i represji, jakie dotkneERy niektórych hierarchów duchownych.
BIBLIOGRAFIA
Aparat bezpieczen´stwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz. 2: Lata 1948-1949, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1996.
B a z i u r G., Wierni Polsce NiepodlegRej. Antykomunistyczna konspiracja mRodziezAowa w województwie krakowskim w latach 1945-1956, Kraków 2010.
D o b i e s z e w s k i A., Polityka kolektywizacji wsi i represje wobec chRopów (1948-1956), w: Elity wRadzy w Polsce a struktura spoReczna w latach 1944-1956, red. P. Wójcik, Warszawa 1992.
Doktryny polityczne XIX i XX wieku, red. K. Chojnicka, W. Kozub-Ciembroniewicz, Kraków 2000.
D o m i n i c z a k H., Organy bezpieczen´stwa PRL 1944-1990, Warszawa 1997.
Druga konspiracja niepodlegRos´ciowa. Tajne organizacje mRodziezAy szkolnej Lublina i Lubel-szczyzny w latach 1945-1956, oprac. J. ZióRek, Lublin 2001.
D u d e k A., G r y z R., Komunis´ci i Kos´cióR w Polsce (1945-1989), Kraków 2006. D z i u b a A., Podziemie poakowskie w województwie s´l Easko-d Eabrowskim w latach
1945-1947, Kraków 2005.
F i j a R k o w s k a B., Partia wobec religii i Kos´cioRa w PRL, t. I: 1944-1955, Olsztyn 1999.
F r a z i k W., M u s i a R F., Akta agenturalne w pracy historyka, w: WokóR teczek bezpie-ki – zagadnienia metodologiczno-z´ródRoznawcze, red. F. MusiaR, Kraków 2006.
67 A. D z i u b a, Podziemie poakowskie w województwie s´l Masko-d Mabrowskim w latach
1945-1947, Kraków 2005, s. 520-522.
