HENRYK ANZULEWICZ *
DAVID DE DINANTO REDIVIVUS
ZNACZENIE BADAA KS. PROF. MARIANA KURDZIAFKA NAD DINANTCZYKIEM W KONTEKGCIE
MEDIEWISTYKI EUROPEJSKIEJ
PostaL i pisma Dawida z Dinant, filozofa i jednego z pierwszych YaciZskich egzegetów my]li przyrodoznawczej Arystotelesa z przeYomu XII i XIII stulecia, znane byYy historykom doktryn filozoficznych przed odnalezieniem i edycj_ kry-tyczn_ fragmentów jego pism, któr_ w 1963 r. opublikowaY ks. prof. Marian KurdziaYek, gYównie z dwóch uzupeYniaj_cych sic drodeY. Najwaeniejszym z nich byYy dzieYa Alberta Wielkiego, zawieraj_ce wypowiedzi odno]nie do osoby Dawida, obszerne cytaty z jego pism i ostr_ krytykc pogl_dów metafizycznych ich autora. Wzmianki o zapatrywaniach mistrza Dawida i ich filozoficzno--teologicznych reperkusjach znajduj_ sic w twórczo]ci kilku innych autorów ]redniowiecznych i renesansowych, a takee z okresu micdzy reformacj_ a o]wie-ceniem ae po idealizm absolutny i materializm metafizyczny. Waeniejszymi spo]ród nich s_ Tomasz z Akwinu, Gentile da Foligno, MikoYaj z Kuzy, Giordano Bruno, Jakob Thomasius, Georg F.W. Hegel i Ludwig A. Feuerbach1. Drugim Dr HENRYK ANZULEWICZ – Albertus-Magnus-Institut w Bonn; adres do korespondencji:
Albertus-Magnus-Institut, Adenauerallee 17, D-53111 Bonn; e-mail: anzulewicz@albertus--magnus-institut.de
1 Por. moje zestawienie dródeY i literatury wtórnej, informuj_cych o Dawidzie, w „Mediaevalia
Philosophica Polonorum” 34 (2001), s. 46-58, oraz nastcpuj_ce artykuYy: E. C a s a d e i, Il corpus dei testi attribuibili a David di Dinant, „Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie” 48 (2001), s. 121-124; H. A n z u l e w i c z, David von Dinant und die Anfänge der aristotelischen Naturphilosophie im Lateinischen Westen, [w:] Albertus Magnus und die Anfänge der Aristoteles-Rezeption im lateinischen Mittelalter, ed. L. Honnefelder et al. (Subsidia Albertina I), Münster 2005, s. 77-78, 107. O obecno]ci Dawida w my]li kluczowych przedstawicieli idealizmu i meta-fizycznego materializmu ]wiadcz_ wzmianki u Hegla i Feuerbacha – por. G.F.W. H e g e l, Vor-lesungen über die Geschichte der Philosophie, II (Theorie-Werkausgabe, Bd. 19), Frankfurt am Main 1971, s. 563-564; L.A. F e u e r b a c h, Geschichte der neueren Philosophie. Von Bacon von Verulam bis Benedict Spinoza, Ansbach 1833, s. 12-13.
historycznie wa=nym ?wiadkiem sB dwa dekrety nadrzCdnych wobec Universy-tetu Paryskiego instancji ko?cielnych, odnoszBce siC do dzieM i poglBdów Dawida. Dekret synodu arcybiskupstwa Sens z 1210 r., nakazujBcy zebranie i odniesienie do biskupa Pary=a, Piotra z Corbeil, wszystkich egzemplarzy Quaternuli magistri
David de Dinant celem ich zniszczenia, potCpiaM de facto doktrynC filozoficznB
autora i zabraniaM jej rozpowszechniania w jakiejkolwiek formie. Posiadanie kopii zeszytów z jego pismami zostaMo zabronione pod groWbB oskar=enia o herezjC. Dekretem z 1215 r. legat papieski Robert z Courçon ponowiM zakaz lektury tekstów przedstawiajBcych naukC Dawida z Dinant2.
PoczBtki wspóMczesnych studiów nad biografiB i poglBdami Dawida wiB=B siC z systematycznymi badaniami dotyczBcymi recepcji pism Arystotelesa w krCgu MaciYskiej kultury okresu Zredniowiecza. ZainicjowaM je Amable Jourdain, fran-cuski historyk ?redniowiecznych MaciYskich tMumaczeY dzieM Arystotelesa i ko-mentarzy do jego pism, pochodzBcych od autorów greckich i persko-arabskich, inspirujBcych my?licieli z okresu MaciYskiej scholastyki. Poprzez swoje studia nad historiB ?redniowiecznego arystotelizmu Jourdain okazaM siC nie tylko jednym z prekursorów póWniejszego projektu Aristoteles Latinus, podjCtego za sugestiB i na wniosek Konstantego Michalskiego i Aleksandra Birkenmajera z ramienia Polskiej Akademii UmiejCtno?ci w Krakowie (1928) przez Union Académique Internationale, lecz po?rednio tak=e badaY nad Dawidem z Dinant3.
Pierwszym etapem w dziejach badaY nad mistrzem Dawidem byMy po?wiCcone mu studia francuskiego dominikanina Gabriela Théry, poMBczone z próbB rekon-strukcji dzieMa na podstawie dosMownych cytatów i wypowiedzi o autorze, zacho-wanych gMównie w pismach Alberta Wielkiego4. Do chwili odkrycia i iden-tyfikacji fragmentów pism Dawida w latach trzydziestych XX wieku Albert Wielki byM najwa=niejszym WródMem informacji o nieznanej spu?ciWnie naukowej
2 Chartularium Universitatis Parisiensis, ed. H. Denifle, É. Châtelain, t. I, Paris 1889, s. 70-71
(n. 11); 78-80 (n. 20).
3 Por. A. J o u r d a i n, Recherches critiques sur l’âge et l’origine des traductions Latines
d’Ari-stote et sur des commentaires Grecs ou Arabes employés par les docteurs scolastiques, Paris 1819,
21843 (reprint: New York 1960); L. M i n i o - P a l u e l l o, L’«Aristoteles Latinus», [w:] t e n = e,
Opuscula. The Latin Aristotle, Amsterdam 1972, s. 459-482; J. B r a m s, L’Aristoteles Latinus: Bi-lan d’une édition internationale, [w:] Actualité de la pensée médiévale, ed. J. Follon et J. McEvoy, Louvain-la-Neuve–Louvain–Paris 1994, s. 58-60; M. K u r d z i a M e k, UdziaK ks. Konstantego Michalskiego i Aleksandra Birkenmajera w odkrywaniu filozofii Qredniowiecznej, [w:] t e n = e, Rredniowiecze w poszukiwaniu równowagi miTdzy arystotelizmem a platonizmem, Lublin: TN KUL 1996, s. 17-33, w szczególno?ci s. 18, 20-28.
4 G. T h é r y, Autour du décret de 1210: I. – David de Dinant. Étude sur son panthéisme
mate-rialiste (Bibliothèque Thomiste 6), Le Saulchoir–Kain 1925, zwM. s. 120-145: Appendice: Essai de reconstitution des «Quternuli».
i pogl<dach Dinantczyka, a zwHaszcza o jego metafizycznej koncepcji jednoNci trzech zasad: umysHu, materii i Boga (mens, hyle, Deus)5. Ta sprzeczna nie tylko z wiar< chrzeNcijaTsk<, lecz takUe i z myNl< Arystotelesa teoria zostaHa w ParyUu, jak wspomnieliNmy, potVpiona, a pisma Dawida wraz z przyrodniczymi dzieHami i metafizyk< Arystotelesa, jako rzekomym WródHem herezji panteizmu, zakazane. Nic dziwnego, Ue metafizyczne pogl<dy mistrza Dawida staHy siV przedmiotem ostrej krytyki Alberta Wielkiego, zarzucaj<cej Dinantczykowi bHVdn< interpreta-cjV filozofii Arystotelesa i tym samym jej dyskredytainterpreta-cjV.
W 1933 r., osiem lat po opublikowaniu przez G. Théry monografii poNwiV-conej Dawidowi z Dinant i czVNciowej rekonstrukcji jego dzieHa na podstawie cytatów w pismach Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu, francuski uczony Roland de Vaux OP oraz Alexander Birkenmajer, polski mediewista i „Znako-mity Mistrz” ks. prof. KurdziaHka (tak tutuHuje go ks. KurdziaHek w „Przedmowie” do edycji David[is] de Dinanto Quaternulorum fragmenta), ogHosili niezaleUnie od siebie, Ue kaUdy z nich odkryH rVkopiNmienne przekazy fragmentów pism Dawida6. W przypisie do swojego artykuHu, anonsuj<cego odnalezienie fragmen-tów Quaternuli, R. de Vaux dodaH nastVpuj<c< uwagV: „Wiemy, Ue ze swej strony p. Birkenmajer odkryH chyba teksty Dawida z Dinant. Niew<tpliwie poinformuje on wkrótce o skali swojego odkrycia”7.
5 OdnoNnie do tej oryginalnej, w platoTskiej tradycji zakorzenionej koncepcji zasad Dawida por.
R. K a l i v o d a, Zur Genesis der natürlichen Naturphilosophie im Mittelalter, [w:] La filosofia della natura nel Medioevo, Milano 1966, s. 398-404; M. K u r d z i a H e k, Eckhart, der Scholastiker. Philosophische und theologische Traditionen, aus denen er kommt. Die pantheistischen Traditionen der eckhartschen Mystik, [w:] Freiheit und Gelassenheit. Meister Eckhart heute, hrsg. von U. Kern, H. Falcke und F. Hoffmann, München–Mainz 1980, s. 72-74; A. S p e e r, Von Plato zu Aristoteles. Zur Prinzipienlehre bei David von Dinant, „Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie” 47 (2000), s. 324-336.
6 R. d e V a u x, Sur un texte retrouvé de David de Dinant, „Revue des sciences philosophiques
et théologiques” 22 (1933), s. 243-245; A. B i r k e n m a j e r, Découverte de fragments manuscrits de David de Dinant, „Revue neo-scolastique de philosophie” 35 (1933), s. 220-229 (reprint w: t e n U e, Études d’histoire des sciences et de la philosophie du Moyen Âge (Studia Copernicana I), WrocHaw–Warszawa–Kraków 1970, s. 11-20); por. M. K u r d z i a H e k, Prolegomena, [w:] Da-vid[is] de Dinanto Quaternulorum fragmenta, ed. M. Kurdzialek (Studia Mediewistyczne 3), Warszawa 1963, s. V, VII. R. de Vaux odnalazH i zidentifikowaH fragmenty pism Dawida w pary-skim rVkopisie BN lat. 15453. A. Birkenmajer natomiast odkryH fragmenty dzieHa tegoU autora kolejno w trzech rVkopisach: ParyU, BN lat. 15453, Gandawa, BU 5 i WiedeT, Österreichische Nationalbibliothek 4753, ponadto Birkenmajer zidentifikowaH jako tekst Dawida fragment zacho-wany w rVkopisie: Oksford, Bodleian Library, Digby 67, który wczeNniej Valentin Rose opub-likowaH w mniemaniu, Ue jest to czVNciowy, niezachowany w greckim oryginale przekaz przy-pisywanego Arystotelesowi pseudoepigrafu Problemata.
7 D e V a u x, Sur un texte retrouvé de David de Dinant, s. 244, przyp. 1: „Nous croyons savoir
que M. Birkenmajer a retrouvé, de son côté, des textes de David de Dinant. Sans doute indiquera-t-il prochainement l’étendue de sa découverte”.
Fakt odnalezienia fragmentów Quaternuli Dawida przez A. Birkenmajera sko-mentowaH w 1941 r. Martin Grabmann. Znakomity badacz i wybitny znawca rekopiQmiennej spuQcizny naukowej z okresu Qredniowiecza optymistycznie stwierdziH, Te odkryty materiaH nie tylko potwierdziH wnioski, jakie odnoQnie do Dawida wyciagnUH Théry, lecz takTe pozwoli w peHni naQwietliY kwestiZ arysto-telizmu jednego z pierwszych znawców i propagatorów myQli filozoficznej Stagiryty na Uniwersytecie Paryskim8.
OkolicznoQci podjZcia przez ks. KurdziaHka edycji fragmentów Quaternuli Dawida i zHoTone problemy zwiUzane z realizacjU tego projektu oraz jego wyjUt-kowe znaczenie historiozoficzne zostaHy przedstawione przez prof. JoannZ Judy-ckU9, wiZc nie trzeba ich tu powtarzaY poza jednym, w moim odczuciu waTnym, szczegóHem. Ks. KurdziaHek zdawaH sobie sprawZ z kluczowej roli, jakU w jego badaniach nad Dawidem i w przygotowywaniu edycji fragmentów Quaternuli odgrywaHy dzieHa Alberta Wielkiego. KoniecznoQY weryfikacji, na podstawie Qredniowiecznych rZkopisów, wUtpliwych lub bHZdnych lekcji przekazu o Dawi-dzie w niekrytycznych wydaniach pism Kolo`czyka (tak Alberta Wielkiego zwykH nazywaY ks. KurdziaHek), a zatem potrzeba dostZpu do zbioru reprografii rZkopisów dzieH Alberta oraz dysponowania specjalistycznU bibliotekU podrZcznU, a poza tym moTliwoQY korzystania z wiedzy i doQwiadcze` edytorskich wydaw-ców dzieH Alberta – te wszystkie uwarunkowania zdawaH siZ zapewniaY Albertus-Magnus-Institut w Bonn. Taka ocena sytuacji i zwiUzane z niU oczekiwania zade-cydowaHy, Te ks. KurdziaHek, za radU i poQrednictwem A. Birkenmajera, który juT przed II wojnU QwiatowU utrzymywaH kontakty z ówczesnym dyrektorem Instytutu Alberta Wielkiego w Bonn, Bernhardem Geyerem10, podjUH siZ realizacji swojego projektu we wspomnianym instytucie w Bonn. Warto przytoczyY wypowiede Bernharda Geyera, zawartU w jego dotychczas nieopublikowanej autobiografii, o relacjach, jakie HUczyHy go ze znanymi polskimi naukowcami (gHównie z czasów
8
M. G r a b m a n n, I divieti ecclesiastici di Aristotele sotto Innocenzo III e Gregorio IX (Mis-cellanea Historiae Pontificiae V/7), Roma 1941, s. 55: „La scoperta di frammenti inediti di Davide di Dinant fatta da A. Birkenmajer rafforza le conclusioni di G. Théry. […] Saremo completamente illuminati sull’aristotelismo di questo autore, quando apparirà l’edizione di questi frammenti annun-ziata da A. Birkenmajer”. BiografiZ, dorobek i znaczenie Grabmanna na polu bada` mediewi-stycznych przedstawiH ks. KurdziaHek w przyczynku Sylwetki historyków filozofii: Marcin Grab-mann, „Roczniki Filozoficzne” 5 (1957), s. 141-172, szczególnie s. 144.
9
OdsyHamy do artykuHu prof. Joanny Judyckiej Ks. prof. Mariana KurdziaDka edycja pism Dawida z Dinant w niniejszym tomie s.73-86.
10
O oTywionych kontaktach naukowych Geyera z Birkenmajerem QwiadczU wzmianki w kom-pendium „Ueberweg-Geyer”: B. G e y e r, Die patristische und scholastische Philosophie (Friedrich Ueberwegs Grundriß der Geschichte der Philosophie, 2. Teil), Berlin 1928, s. 346, 348, 362, 588, 592, dotyczUce wymiany korespondencji.
profesury Geyera we WrocEawiu w latach 1921-1927), w tym szczególnie z A. Birkenmajerem. One to, jak wynika z relacji Geyera, utorowaEy drogX ks. KurdziaEkowi do pracy naukowej nad Dawidem z Dinant w Albertus-Magnus-Institut w Bonn11:
UtrzymywaEem tak[e kontakty ze znanym polskim mediewist\ Aleksandrem Birken-majerem, który swoje najwa[niejsze publikacje ogEaszaE w jXzyku niemieckim, lecz byE ]miaEym Polakiem. Mimo [e przebywaE on w obozie koncentracyjnym, to po wojnie, kiedy zajmowaE w Warszawie eksponowan\ pozycjX, poleciE swojemu wy-bitnemu uczniowi, KurdziaEkowi, w ramach dwuletniego urlopu naukowego realizo-wa^ w Instytucie Alberta Wielkiego w Bonn badania naukowe nad Dawidem z Dinant, mimo i[ mógE on (KurdziaEek) tak[e z caE\ swobod\ zdecydowa^ siX na wyjazd do Pary[a. Jako profesor na Katolickim Uniwersytecie w Lublinie pozostaE on z nami na staEe w ]cisEych kontaktach.
Tak jak to z retrospektywy wiernie odnotowaE B. Geyer, w Instytucie Alberta Wielkiego w Bonn ks. KurdziaEek kontynuowaE przez dwa lata studia nad Dawidem i przygotowywaE krytyczn\ edycjX fragmentów Quaternuli. O swojej pracy naukowej i do]wiadczeniach z bobskiego okresu pisze on w „Przedmowie“ do edycji12:
Nad niniejsz\ publikacj\ pracowaEem w latach 1958-1960 w oparciu o bibliotekX i zbiór mikrofilmów, bXd\cych wEasno]ci\ Albertus Magnus Institut w Bonn. Kie-rownik Instytutu, znakomity badacz dziejów ]redniowiecznej teologii i filozofii, prof. dr Bernhard Geyer, udostXpniE mi zbiory Instytutu z i]cie kole[ebsk\, przyjazn\ [yczliwo]ci\. On te[ i jego wspóEpracownicy, zwEaszcza dr H. Ostlender, dr W. Kü-bel, dr P. Simon, gotowi byli zawsze sEu[y^ mi rad\ i pomoc\ w borykaniu siX z rozlicznymi trudno]ciami. Za tX kole[ebsk\, [yczliw\, nacechowan\ fachowym zrozumieniem wspóEpracX dziXkujX przede wszystkim Kierownikowi Instytutu oraz jego asystentom.
W niespeEna rok po ukazaniu siX krytycznego wydania fragmentów Quaternuli czeski historyk i filozof Robert Kalivoda w przyczynku o ]redniowiecznych pocz\tkach filozofii przyrody, przedstawionym na III MiXdzynarodowym Kon-gresie Filozofii kredniowiecznej w Passo della Mendola (1964), uwypukliE za-sEugi ks. KurdziaEka w stworzeniu zupeEnie nowych warunków do badab nad
11 Odnotowan\ miXdzy 16 a 27 sierpnia 1971 r. relacjX B. Geyera, dotycz\c\ jego kontaków
z polskimi uczonymi, przytaczamy, w oryginalnej wersji niemieckiej na podstawie rXkopisu auto-biografii (s. 72-73), w aneksie do niniejszego artykuEu – s. 71.
12 M. K u r d z i a E e k, „Przedmowa”, [w:] David[is] de Dinanto Quaternulorum fragmenta,
Dawidem z Dinant. Edycj> fragmentów Quaternuli okreEliG jako doskonaGI i jedy-nI swojego rodzaju baz> MródGowI do rekonstrukcji poglIdów „rewolucyjnego” myEliciela i „rzeczywiEcie pierwszego arystotelika wieków Erednich”, umoSli-wiajIcI okreElenie specyfiki reprezentowanego przez niego arystotelizmu. Edycja ks. prof. KurdziaGka, pisaG, ukazaGa Dawida, znanego dotId z przekazu Alberta Wielkiego jedynie od strony jego zapatrywaT metafizycznych, po raz pierwszy w nowym Ewietle jako filozofa przyrody. Czeski uczony interesowaG si> szczegól-nie tym aspektem filozofii Dawida i jego sposobem adaptacji myEli przyrodniczej Stagiryty przy formuGowaniu wGasnego metafizyczno-przyrodniczego poglIdu na Ewiat. Kalivoda podkreElaG waSnoEW dociekaT ks. KurdziaGka dotyczIcych asymi-lacji arystotelesowskiej teorii eteru przez Dawida i jej roli w jego koncepcji metafizyki oraz wskazywaG na fakt, Se krytyczna edycja odnalezionych fragmen-tów Quaternuli umoSliwia rostrzygni>cie pytania, czy Albert Wielki, naEwietlajIc i krytykujIc poglIdy Dawida, zarysowaG w sposób adekwatny Ewiat jego myEli13.
Na to ostatnie zagadnienie – bogactwo myEli Dawida i szczególne zaintereso-wanie arystotelesowskI filozofiI przyrody – zwracajI uwag> podr>cznikowe opracowania historii filozofii, które ukazaGy si> po opublikowaniu krytycznej edycji fragmentów pism Dawida. Podczas gdy przez wiele lat uchodzIce za paradygmatyczne w swojej dziedzinie, dotychczas niezastIpione zaktualizowa-nym wydaniem niemieckoj>zyczne kompendium historii filozofii okresu patry-styki i scholapatry-styki Bernharda Geyera z 1928 r., w skrócie przytaczane jako „Überweg-Geyer“, informacje dotyczIce poglIdów filozoficznych Dawida czer-pie z relacji Alberta Wielkiego14, póMniejsze zachodnioeuropejskie opracowania podr>cznikowe i leksykograficzne bazujI bezpoErednio lub poErednio na ks. KurdziaGka edycji David[is] de Dinanto Quaternulorum fragmenta oraz na jego studiach poEwi>conych Dawidowi. Do waSniejszych tego rodzaju opracowaT naleSI m.in. Fernanda Van Steenberghena La Philosophie au XIIIe siècle15, The
13 K a l i v o d a, Zur Genesis der natürlichen Naturphilosophie im Mittelalter, s. 397-406. 14 B. G e y e r, Die patristische und scholastische Philosophie (Friedrich Ueberwegs Grundriß
der Geschichte der Philosophie, 2. Teil), Berlin 1928 (reprint: Tübingen 1951), s. 251 n., 706 n. Nowe opracowanie tego zarysu historii filozofii ukazuje si> w bazylejskim Schwabe Verlag; tomy poEwi>cone XII i XIII wiekowi sI w przygotowaniu.
15 F. V a n S t e e n b e r g h e n, La Philosophie au XIIIe
siècle (Philosophes médiévaux 9), Louvain–Paris 1966, s. 89 nn. (KurdziaGek: s. 91, przyp. 26); niem. tGum.: Die Philosophie im 13. Jahrhundert, hrsg. von M.A. Roesle, aus dem Französischen übertragen von R. Wagner, München– Paderborn–Wien 1977, s. 91 nn. W drugim, zaktualizowanym wydaniu, które ukazaGo si> w 1991 r. w Louvain-la-Neuve (Philosophes médiévaux 28; polski przekGad E.I. ZieliTski: Filozofia w XIII wieku, Lublin 2006), autor cytuje, poza edycjI ks. KurdziaGka, jego przyczynek David de Dinant und die Anfänge der Aristotelischen Naturphilosophie z 1966 r.
Cambridge History of Later Medieval Philosophy16, Lexikon des Mittelalters17, A History of Twelfth-Century Western Philosophy18, Bio-Bibliographisches Kirchenlexikon19, Lexikon für Theologie und Kirche20, Bio-bibliographisches Re-pertorium der Philosophie im lateinischen Mittelalter21, Encyclopedia of the Middle Ages22 oraz drugie, poszerzone wydanie Benoît Patara Dictionnaire des philosophes médiévaux23.
Z polskich opracowaT naleUy na pierwszym miejscu wymieniX WZadysZawa Tatarkiewicza HistoriH filozofii (pocz\wszy od jej szóstego wydania), w której znajdujemy wzmiank_ o odkryciu przez Aleksandra Birkenmajera i o krytycznym wydaniu przez Mariana KurdziaZka fragmentów Quaternuli Dawida z Dinant. Szkicuj\c pogl\dy (gZównie metafizyczne) Dawida i prezentuj\c kilka szcze-góZów dotycz\cych jego biografii, Tatarkiewicz oparZ si_ na ks. KurdziaZka edycji
Quaternulorum fragmenta i Prolegomenie do tejUe edycji24.
Wiele uwagi Uyciu i filozoficznym pogl\dom Dawida oraz pot_pieniom jego nauki („reakcje koecielne”) na Uniwersytecie Paryskim poewi_ciZ ZdzisZaw Kuksewicz w podr_cznikowym Zarysie filozofii Lredniowiecznej z 1973 r.25 Swoje wywody oparZ na krytycznie wydanych przez ks. KurdziaZka fragmentach pism Dawida i historiozoficznie inwestygatywnym wst_pie do edycji oraz na
16 N. K r e t z m a n n, A. K e n n y, J. P i n b o r g (ed.), The Cambridge History of Later
Medieval Philosophy, Cambridge 1982 (paperback 1997), s. 71; wzmianka o Dawidzie z Dinant znajduje si_ w artykule B.G. Doda Aristoteles Latinus i bazuje na przekazie F. Van Steenberghena, który opiera si_ m.in. na pracach ks. KurdziaZka.
17 Lexikon des Mittelalters, Bd. III, München–Zürich 1986, kol. 605; autorem hasZa David von
Dinant jest L. Hödl.
18 P. D r o n k e (ed.), A History of Twelfth-Century Western Philosophy, Cambridge 1988,
s. 429-442 (rozdz. 16): E. M a c c a g n o l o, David of Dinant and the Beginnings of Aristotelianism in Paris.
19 F.W. B a u t z, Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, Hamm (Westf.) 1990,
kol. 1233-1234.
20 Lexikon für Theologie und Kirche, hrsg. von W. Kasper, Bd. III, Freiburg 31995, kol. 40-41;
hasZo opracowaZ L. Hödl.
21 P. S c h u l t h e s s, R. I m b a c h, Die Philosophie im lateinischen Mittelalter. Ein Handbuch
mit einem bio-bibliographischen Repertorium, Zürich–Düsseldorf 1996 (reprint 2000), s. 411-412; cz_eX leksykograficzn\ opracowali R. Imbach i D. Nienhaus.
22 A. V a u c h e z, B. D o b s o n, M. La p i d g e (ed.), Encyclopedia of the Middle Ages, t. I,
tZ. ang. A. Walford, Paris–Cambridge–Rome 2000, s. 413; autorem biogramu Dawida z Dinant jest A. Paravicini Bagliani.
23 B. P a t a r (ed.), Dictionnaire des philosophes médiévaux, [Saint-Laurent–Québec:] Éditions
Fides 2006, s. 118-119.
24 W. Ta t a r k i e w i c z, Historia filozofii, t. 1, Warszawa 61968, 81978, s. 257-258.
25 Z. K u k s e w i c z, Zarys filozofii Lredniowiecznej. Filozofia PaciQskiego obszaru
kilku dalszych rozprawach ks. Kurdzia@ka, opublikowanych przezeE przed i po ukazaniu siF drukiem krytycznej edycji Quaternulorum fragmenta. NaleJy pod-kresliL, Je we wspomnianym wstFpie do edycji ks. Kurdzia@ek nie ograniczy@ siF do przedstawienia historii przekazu i ewaluacji jego Nwiadków, stanowiPcych bazF krytycznego wydania róJnych fragmentów pism mistrza Dawida oraz do pozosta@ych zagadnieE ekdotyczno-edytorskich. Polski historyk filozofii i wy-bitny mediewista podjP@ ab ovo zadanie rekonstrukcji historycznych faktów dotyczPcych osoby i dzie@a Dawida i poczyni@ przy tym zdumiewajPce postFpy. Sta@o siF to moJliwe dziFki uwzglFdnieniu i dog@Fbnemu przebadaniu wszystkich istotnych dla zagadnienia Uróde@, w@Pcznie z filologicznP analizP porównawczP fragmentów i wpó@czesnych Dawidowi @aciEskich t@umaczeE pism, stanowiPcych
Corpus Aristotelicum. Rezultaty wczeNniejszych badaE nad Dinantczykiem,
zw@a-szcza studia i rekonstrukcje G. Théry, znalaz@y w ramach tych analiz naleJne im miejsce. Trzeba wiedzieL, Je pierwsze publikacje ks. Kurdzia@ka o Dawidzie datujP siF na rok 195826. W Zarysie filozofii 8redniowiecznej Kuksewicza, który zawiera instruktywnP relacjF doksograficznP, dotyczPcP Dawida, brakuje jakiej-kolwiek wzmianki (zarówno w tekNcie, jak i w zestawieniu literatury pomoc-niczej) o jej Urod@ach, którymi sP oczywiNcie ks. Kurdzia@ka edycja fragmentów
Quaternuli Dawida i poNwiFcone im artyku@y. Na marginesie dodajmy, Je
Kuk-sewicz, podobnie jak wczeNniej Robert Kalivoda, charakteryzuje Dawida jako materialistF „specyficznego rodzaju”, który nie neguje istot duchowych i spro-wadza Boga do Nwiata, wzglFdnie do materialistycznie pojFtej rzeczywistoNci. Jest to kolosalne uproszczenie, które wydaje siF sugerowaL, Je obaj autorzy majP na uwadze pewien ideologicznie interesujPcy aspekt doktryny Dawida, widziany przez nich w radykalnej naturalizacji rzeczywistoNci i jej niejako materialistycz-nym pojmowaniu, filozoficznie legitymujPcym materializm jako NwiatopoglP-dowP doktrynF panujPcego wówczas ustroju politycznego.27
KorzystajPc ze Uród@a, z jakiego wiedzF o Dawidzie czerpa@ Kuksewicz, Jycie i poglPdy Dinantczyka przedstawi@ Jan Legowicz w swoim obszernym podrFczniku do historii filozofii Nredniowiecznej Europy Zachodniej28. WspólnP cechP reflek-sji Legowicza i Kuksewicza (a takJe Kalivody), uzasadnionP naturP rzeczy (a moJe i w pewnej mierze przes@ankami ideologicznymi), by@o zwrócenie szcze-gólnej uwagi na materializm Dawida. Kuksewicza róJni od Legowicza i Kalivody
26
M. K u r d z i a @ e k, Fragments des «Quaestiones naturales» de David de Dinant, „Mediae-valia Philosophica Polonorum” 2 (1958), s. 3-4.
27
Z. K u k s e w i c z, Zarys filozofii 8redniowiecznej, Warszawa 1973 (21979), s. 196-199, 265, 303.
28
J. L e g o w i c z, Historia filozofii 8redniowiecznej Europy zachodniej, Warszawa 1980 (21986), s. 418-421.
fakt, =e ci dwaj uwypuklili przyczynowy zwiLzek miNdzy odkryciem dotychczas nieznanych wLtków myRli Dawida a ks. KurdziaSka edycjL fragmentów
Quater-nuli, podczas gdy Kuksewicz pominLS ten aspekt, jak i osobN samego wydawcy
milczeniem.
KoVczLc uwagi odnoRnie do roli ks. KurdziaSka edycji Quaternulorum
fragmenta i jego badaV nad caSoRciL tego kompleksu jako miarodajnej podstawy
do wypowiedzi o osobie i poglLdach Dawida z Dinant, znajdujLcych odzwier-ciedlenie w wa=niejszych polskich kompendiach historii filozofii, nie sposób pominLX dwóch encyklopedycznych opracowaV biogramu Mistrza z Dinant w wydanych w Rrodowisku Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Encyklopedii
Katolickiej i Powszechnej Encyklopedii Filozofii29. Poniewa= autorem obu opra-cowaV leksykograficznych jest nikt inny jak sam ks. KurdziaSek, wszelki komentarz o ich podstawie \ródSowej jest zbNdny. WtrLXmy jedynie, =e ostatnie z wymienionych opracowaV hasSa ukazaSo siN po Rmierci autora i jest redakcyjnL adaptacjL biogramu z Encyklopedii Katolickiej. Ta dajLca siN zauwa=yX meryto-ryczna to=samoRX dotyczy te= bibliografii, co oznacza prezentacjN stanu badaV ks. KurdziaSka tylko do 1976 r. Jego ostatnie prace poRwiNcone Dawidowi i z nim poRrednio zwiLzane ukazaSy siN, jak wiadomo, w Towarzystwie Naukowym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w 1996 r. w zbiorze studiów i artykuSów autora, zatytuSowanym =redniowiecze w poszukiwaniu równowagi mi?dzy
arysto-telizmem a platonizmem30.
Z wczeRniej wymienionych zachodnioeuropejskich opracowaV na wyró=nienie zasSuguje portret Dawida jako jednego z pierwszych arystotelików na Uniwer-sytecie Paryskim, nakreRlony przez Enzo Maccagnolo w opublikowanym post-hum przez Peter Dronke kompendium A History of Twefth-Century Western
Philosophy. Maccagnolo oparS siN zasadniczo na edycji fragmentów Quaternuli
i publikacjach ks. KurdziaSka, podkreRlajLc jego wa=ny wkSad do studiów filo-zoficznej myRli Dawida. UwzglNdniS on tak=e nowsze rezultaty badaV
londyV-29 Encyklopedia Katolicka, pod red. R. 3ukaszyka, t. 3, Lublin: TN KUL 1979 (reprint 1985),
kol. 1056; Powszechna Encyklopedia Filozofii, pod red. A. Maryniarczyka, t. 2, Lublin: PTTA 2001, s. 422-423. Oba biogramy Dawida opracowaS ks. M. KurdziaSek.
30 M. K u r d z i a S e k, =redniowiecze w poszukiwaniu równowagi mi?dzy arystotelizmem a
pla-tonizmem. Studia i artykuGy, Lublin: TN KUL 1996. Z Mistrzem Dawidem wiL=L siN bezpoRrednio lub poRrednio nastNpujLce artykuSy z tego zbioru: Aleksander Birkenmajer „Historyk filozofii Jredniowiecznej”, s. 7-16; UdziaG ks. Konstantego Michalskiego i Aleksandra Birkenmajera w od-krywaniu filozofii Jredniowiecznej, s. 17-33; WielkoJN Jw. Alberta z Lauingen zwanego takQe Albertem Wielkim, s. 183-210; Dawid z Dinant i jego próba uzgodnienia dwunastowiecznej filozofii przyrody z filozofiS Arystotelesa, s. 211-232; =redniowieczne stanowiska wobec tezy: Ziemia jest jednS z planet, s. 233-270. Por. A. K i j e w s k a, Spis publikacji ks. prof. Mariana KurdziaGka, „Roczniki Filozoficzne” 37-38 (1989-1990), z. 1, s. 27-30.
skiego historyka medycyny i praktykujBcego lekarza Briana Lawna († 2001), uzupeMniajBce dotychczasowB wiedzN odnoOnie do katalogu dzieM Dinantczyka i zachowanych Owiadków ich przekazu. Uznanie ze strony Maccagnolo ks. Kur-dziaMek przyjBM z nieukrywanB satysfakcjB.31
WaWny przyczynek do badaY nad Dawidem z Dinant, istotnie poszerzajBcy wczeOniejsze ustalenia dotyczBce jego zachowanych dzieM i form ich przekazu, przedMoWyM juW w 1969 r. w monografii I quesiti Salernitani wspomniany wyWej Brian Lawn32. Autor, omawiajBc problemy literatury medycznej XII i XIII wieku w Hiszpanii i na dworze Fryderyka II, poinformowaM, We odkryM uchodzBce dotychczas za spuria Galenica anonimowe pisma Dawida, czNOciowo znane juW z ks. KurdziaMka edycji Quaternulorum fragmenta, a takWe dalszy utwór, uzu-peMniajBcy bazN tekstowB wydanych fragmentów33. AnalizujBc pisma przypisy-wane Galenowi, wydane w 1567 r. w Strasburgu przez Wilhelma Gratarolo wraz z dzieMem Dialogus de substantiis physicis (tj. Dragmaticon) Wilhelma z Con-ches34, Lawn zidentyfikowal kolejny, dotychczas nieznany traktat Dawida De
iuvamento anhelitus. Pierwodruk tego w caMoOci zachowanego dzieMka ukazaM siN, 31
E. M a c c a g n o l o, David of Dinant and the Beginnings of Aristotelianism in Paris, [w:] P. D r o n k e (ed.), A History of Twelfth-Century Western Philosophy, Cambridge 1988, s. 429-442, 447. O uznaniu, z jakim spotkaMy siN pionierskie badania ks. prof. KurdziaMka nad Dawidem i jego edycja Quaternulorum fragmenta ze strony E. Maccagnolo, napomknBM ks. KurdziaMek w liOcie do autora z 30 III 1995 r. W tym sensie wypowiedziaM siN on w przypisie swojego ostatniego artykuMu o Dawidzie Dawid z Dinant i jego próba uzgodnienia dwunastowiecznej filozofii przyrody z filozofiG Arystotelesa (s. 211): „Niniejszy dorobek wykorzystaM takWe E. Maccagnolo w swoim studium: David of Dinant and the Beginnings of Aristotelianism in Paris […], nadmieniajBc przy tym: «KurdziaMek has made further important contributions to the study of David’s thought» (zob. Maccagnolo, l. c., 429 przyp. 1)” .
32
B. L a w n, I quesiti Salernitani. Introduzione alla storia della letteratura problematica medi-ca e scientifimedi-ca nel Medio Evo e nel Rinascimento, trad. di A. Spagnuolo, Salerno 1969, s. 100-105.
33
W wydanych przez ks. KurdziaMka piNciu odrNbnych fragmentach Quaternuli (1. Liber de effectibus colere nigre in homine – fragm. G; 2. Tractatus naturalis – fragm. P; 3. Tractatus Adverrois de generacione animalium – fragm. W; 4. Prologus – fragm. G i P; 5. Quedam questiones edite sive facte ab Aristotile – fragm. O) moWna wyróWniq cztery traktaty Dawida z Dinant, pozwalajBce ustaliq prowizoryczny katalog dzieM tegoW autora: (1) Liber de effectibus colere nigre in homine; (2) Liber de visu; (3) De mari et aquis; (4) De origine fluminum ac montium. Por. A n z u l e w i c z, David von Dinant und die Anfänge, s. 79.
34
Dialogus de substantiis physicis: ante annos ducentos confectus, a Vuilhelmo Aneponymo philosopho. Item, libri tres incerti authoris, eiusdem aetatis. I. De calore vitali. II. De mari & aquis. III. De fluminum origine. Industria Guilielmi Grataroli Medici, quasi ab interitu vindicati ..., Argentorati: Iosias Rihelius M.D.LXVII. TytuM Dialogus de substantiis physicis, pod jakim ukazaM siN pierwodruk dzieMa Dragmaticon Wilhelma z Conches, nie jest poOwiadczony przez rNkopisy i pochodzi od wydawcy G. Gratarolo; por. I. R o n c a, Introduction, [w:] Gvillelmi de Conchis Dragmaticon philosophiae, ed. I. Ronca, (Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis 152: Gvillelmi de Conchis Opera Omnia I), Turnhout 1997, XV, XXXIV-XXXV.
jak stwierdziCa Elena Casadei, w 1490 r. w Wenecji; w XV wieku wydawano je wielokrotnie zarówno na podstawie przekazu rUkopiVmiennego, jak i wczeVniej-szych druków35.
Traktat De iuvamento anhelitus Dawida z Dinant w wydaniu Gratarolo z 1567 r. jest zatytuCowany De calore vitali i poprzedza traktaty De mari et aquis i De
fluminum origine naszego autora, które koresponduj^ z Liber de effectibus colere nigre w ks. KurdziaCka edycji Quaternulorum fragmenta36. Lawn, badaj^c treVa
i charakter wydanych przez Grataloro anonimowych tekstów, zainteresowaC siU blibej ich cródCami i ich redakcyjn^ spójnoVci^ oraz merytorycznym powino-wactwem z kwestiami dyskutowanymi w Vrodowisku salernitadskim. Kiedy po-równaC owe trzy traktaty z wydanymi przez ks. KurdziaCka fragmentami
Quater-nuli, stwierdziC, be traktaty De mari et aquis i De fluminum origine w caCoVci
naleb^ do zbioru Quaternuli, a tym samym zidentifikowaC autora wszystkich trzech anonimowych dzieC. Ta poszerzona baza tekstów Mistrza Dawida w peCni potwierdziCa osiagniUte przez ks. KurdziaCka wyniki badad i pozwoliCa formu-Cowaa dalej id^ce wnioski, nib to byCo mobliwe wyC^cznie na podstawie dotych-czas znanych fragmentów Quaternuli. W swoich dociekaniach Lawn wykorzystaC wszystkie wabniejsze, wówczas dostUpne publikacje ks. KurdziaCka o Dawidzie, które wraz z edycj^ posCubyCy mu jako miarodajny punkt odniesienia, orientacji i kryterium identyfikacji autorstwa anonimowych traktatów.
Rzeczywisty potencjaC badawczy zawarty w studiach Briana Lawna poVwiU-conych Dawidowi pozostaC przez blisko 30 lat niewykorzystany w refleksji mediewistów i zdaje siU, be uszedC uwagi takbe ks. KurdziaCka, mimo be miaC on mobliwoVa zapoznania siU z nim choaby poprzez wspomniane studium Enzo Maccagnolo, na które z satysfakcj^ wskazywaC. Dopiero w poCowie lat dziewiUa-dziesi^tych ubiegCego stulecia zainteresowali siU nim blibej Elena Casadei (uczen-nica Alfonsa Maierù w Università degli Studi di Roma „La Sapienza”) i Martin Pickavé (uczed Jana Aertsena w Thomas-Institut Uniwersytetu w Kolonii). Wspólnym punktem wyjVcia dla Casadei i Pickavé byCy nowe perspektywy badawcze dotycz^ce Dawida, jakie otwarCy siU dziUki dokonanej przez Lawna identyfikacji i ogólnej charakterystyki dalszych, dotychczas czUVciowo
niezna-35 TradycjU drukowan^ przedstawiCa w kilku kolejnych studiach Elena Casadei: Una nuova
edizione a stampa di testi di David di Dinant, „Archives Internationales d’Histoire des Sciences 49/143 (1999), s. 221-239; Il corpus dei testi attribuibili a David di Dinant, s. 88-90; I testi di David di Dinant: filosofia della natura e metafisica a confronto col pensiero antico. Introduzione ed edizione dei testi (Testi, Studi, Strumenti 20), Spoleto 2008, s. 51-52, 167-179; równieb kwestiU dotycz^c^ przekazu rUkopiVmiennego dzieCka omawia E. Casadei: Il corpus dei testi attribuibili a David di Dinant, s. 90-101; I testi di David di Dinant, s, 126-166.
nych tekstów Dinantczyka. Punktem odniesienia i zasadniczD bazD wszelkich dociekaG dotyczDcych Dawida stanowiHa w obu przypadkach ks. KurdziaHka edycja Quaternulorum fragmenta wraz z jego rekonstrukcjD caHoMci problematyki zwiDzanej z osobD, dzieHem i doktrynD filozoficznD ich autora. Casadei i Pickavé rozpoczRli swoje projekty w ramach ich akademickich prac kwalifikacyjnych, czyli tesi di laurea (Casadei) i pracy magisterskiej (Pickavé).
Sfinalizowanie obu wymienionych projektów i publikacja zaskakujDcych tez i sugestii interpretacyjnych przez Pickavé wywoHaHo polemicznD dyskusjR w krR-gach mediewistycznych. PrzyczynD kontrowersji byHo zakwestionowanie przez Pickavé istotnych elementów rekonstrukcji kompleksu zagadnieG dotyczDcych Dawida, dokonanej przez ks. KurdziaHka, a przede wszystkim negowanie auten-tycznoMci czRMci przekazu tekstu Quaternuli, zachowanych w rRkopisie Biblioteki Miejskiej i Uniwersyteckiej w Gandawie (Bibl. de la Ville et de l’Université, cod. 5 – fragment G) oraz opowiedzenie siR na tej podstawie nie tylko za ko-niecznoMciD nowej oceny pierwszych potRpieG pism Arystotelesa na Uniwersyte-cie Paryskim, lecz tak^e podjRcia od nowa debaty dotyczDcej osoby i dzieHa Dawida z Dinant.37 Podczas gdy te zapatrywania i postulaty, jakie ogHosiH Pic-kavé, podzielaH i popieraH A. Speer, inni zabierajDcy gHos w dyskusji – E. Casadei, Th. Ricklin i G. Vuillemin-Diem – wykazali ich filologicznD i logicznD bez-zasadnoMb, a tym samym brak jakichkolwiek przesHanek do podawania w wDt-pliwoMb i dekonstrukcji portretu osoby i dzieHa Dawida, odtworzonego przez ks. KurdziaHka. PoczDtkowD i najostrzejszD fazR tej polemiki przedstawiliMmy w „Me-diaevalia Philosophica Polonorum” 34 (2001), dokDd odsyHamy38. Zanim za-poznamy siR pokrótce z publikacjami, które ostatecznie zakoGczyHy kontrowersjR wokóH Dawida i potwierdziHy wszystkie istotne elementy rezultatów badaG ks. KurdziaHka, odnotujmy w formie dygresji pewne osobliwe spostrze^enie.
37
Swoje poglDdy M. Pickavé przedstawiH w pracy magisterskiej „David von Dinant und die Verurteilung von 1210/15. Untersuchung zu den Fragmenten der Quaternuli”, napisanej pod kierunkiem J.A. Aertsena (1996), a nastRpnie w artykule Zur Verwendung der Schriften des Ari-stoteles in den Fragmenten der Quaternuli des David von Dinant, „Recherches de Théologie et Philosophie médiévales” 64 (1997), s. 199-221. Kwestionowane niesHusznie przez Pickavé aspekty biografii Dawida to rekonstrukcje, jakie ks. M. KurdziaHek przedstawiH we wstRpie do edycji David[is] de Dinanto Quaternulorum fragmenta, „Prolegomena”, s. XXIII-XXV; por. te^ Dawid z Dinant i jego próba uzgodnienia dwunastowiecznej filozofii przyrody z filozofiC Arystotelesa, s. 213; Z. K a l u z a, Bulletin d’histoire des doctrines médiévales, „Revue des sciences philo-sophiques et théologiques” 82 (1998), s. 133-134; H. A n z u l e w i c z, Person und Werk des David von Dinant im literarischen Zeugnis Alberts des Großen, „Mediaevalia Philosophica Polonorum” 34 (2001), s. 20-21.
38
Wobec powszechnej recepcji nie tylko w Jwiecie mediewistycznym fragmen-tów pism Dawida na podstawie edycji ks. KurdziaSka i jego prac poJwiTconych zagadnieniom doktrynalnym krytycznie wydanego tekstu, z których wiTkszoJV zostaSa opublikowana w jTzykach obcych (gSównie w jTzyku niemieckim, poza dwoma artykuSami w jTzyku francuskim), ze zdziwieniem stwierdzamy, Ye w bio-gramie Dinantczyka, jaki ukazaS siT w 1998 r. w renomowanej Routledge
Ency-clopedia of Philosophy, autor biogramu William E. Mann stwierdza, Ye do tej
pory nie istnieje drukowana wersja pism Dawida z Dinant, którego twórczoJV datuje on na „ok. 1210”. Mann twierdzi, Ye zachowaSy siT tylko fragmenty pism naszego autora, których znajomoJV czerpie siT gSównie z dzieS Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu. Poza odesSaniem czytelnika do opublikowanego w
Char-tularium Uniwersytetu Paryskiego dekretu potTpiajacego Quaternuli Dawida, do
jednej z wypowiedzi Alberta Wielkiego i trzech miejsc w dzieSach Tomasza z Akwinu, Mann nie wymienia i z pewnoJcia nie zna ani edycji Quaternulorum
fragmenta, ani jakiejkolwiek z prac ks. KurdziaSka dotyczacej Dawida39. Biogram
Dawida z Dinant w Routledge Encyclopedia of Philosophy obnaYa niewiarygodna i wyjatkowa ignorancjT redakcyjna jego autora i wydawcy encyklopedii.
RelacjT o znaczeniu i rezonansie dorobku naukowego ks. KurdziaSka po-JwiTconego Dawidowi z Dinant kocczymy krótka prezentacja dwóch waYnych publikacji, które polemikT wokóS autentycznoJci fragmentów Quaternuli osta-tecznie zamknTSy. Pierwsza z nich to ogSoszone w „Archives d’Histoire Doctri-nale et Littéraire du Moyen Age” przez Gudrun Vuillemin-Diem obszerne stu-dium o Sacicskim przekSadzie tekstów Arystotelesa, zawartych we fragmentach
Quaternuli Dawida z Dinant40. Autorka, dokSadnie analizujac od strony
filo-logicznej i treJciowo-funkcjonalnej ekscerpty z pism Arystotelesa i przypisywa-nych Arystotelesowi Problemata, potwierdziSa w caSej rozciagSoJci to, co udo-wodniS ks. KurdziaSek, mianowicie fakt, Ye wszystkie excerpta Aristotelica sa tSumaczone na SacinT bezpoJrednio z tekstów greckich i sa niezaleYne od star-szych wersji tSumaczec Sacicskich. Porównujac te ekscerpty z greckim orygi-naSem i z istniejacymi wersjami Jredniowiecznych przekSadów Sacicskich Vuillemin-Diem dowiodSa, Ye ich tSumacz i komentator – Dawid z Dinant –
39 W.E. M a n n, David of Dinant, fl. c. 1210, [w:] Routledge Encyclopedia of Philosophy, ed.
E. Craig, t. 2, London–New York 1998, s. 799-800.
40 G. V u i l l e m i n - D i e m, Zum Aristoteles Latinus in den Fragmenten der Quaternuli des
David von Dinant, „Archives d’Histoire Doctrinale et Litteraire du Moyen Age” 70 (2003), s. 27-136. Istotne treJci tej rozprawy autorka przedstawila na kolokwium „Around the Aristoteles Latinus. Recent Studies on the Reception of the Physical Works in the Middle Ages”, odbytym dla uczczenia Józefa Bramsa w Hoger Instituut voor Wijsbegeerte Katolickiego Uniwersytetu w Leuven w dniach 18-19 XII 2002 r.
wykaza4 si7 nie tylko doskona4> znajomoAci> j7zyka greckiego i terminologiczn> oryginalnoAci>, lecz takFe okaza4 si7 wielkim znawc> filozofii i nauk przyrod-niczych Arystotelesa oraz ich samodzielnym egzeget>. Znawczyni greckiej tra-dycji r7kopiAmiennej i 4aciMskich t4umaczeM pism Arystotelesa, Vuillemin-Diem, zwróci4a uwag7 na pokrewieMstwo mi7dzy przekazem, z którego korzysta4 Dawid, a zachowanymi do naszych czasów greckimi kodeksami corpus Aristotelicum. PodkreAli4a fakt, Fe greckie r7kopisy z De somno i De generatione animalium, jakie mia4 do dyspozycji Dawid, s> szczególnie waFne z uwagi na specyfik7 ich przekazu. Podobnie jak ks. Kurdzia4ek, lecz na wieksz> skal7, z filologiczn> i merytoryczn> akrybi> ukaza4a, Fe Dawid t4umaczy, a jednoczeAnie objaAnia i rozwija myAl Arystotelesa. Stosowana przez Dinantczyka metoda pozwala, jej zdaniem, wyraTniej dostrzec poprawnoAU jego zrozumienia tekstu niF w przy-padku dos4ownego t4umaczenia, jego swobod7 wypowiedzi, a takFe intelektualn> przewag7 w porównaniu np. z anonimowym t4umaczem przekazu Vetus trzech traktatów De somno Arystotelesa czy z Bart4omiejem z Messyny, t4umaczem przypisywanego Arystotelesowi pseudoepigrafu Problemata.
Druga i ostatnia publikacja, b7d>ca w4aAciwym epilogiem próby zakwestiono-wania dokonanej przez ks. Kurdzia4ka rekonstrukcji biografii i dzie4a Dawida to studium poAwi7cone historii przekazu i krytyczna edycja wszystkich dotychczas znanych jego pism, og4oszone w 2008 r. przez Elen7 Casadei w ksi>Fce pod tytu4em I testi di David di Dinant: Filosofia della natura e metafisica a confronto
col pensiero antico. Autorka dokona4a syntezy swoich wczeAniejszych publikacji,
si7gaj>cych wstecz do 1998 r., kontynuuj>cych de facto program badawczy A. Birkenmajera, ks. M. Kurdzia4ka i B. Lawna. Pickavé przed opublikowaniem swojej tezy neguj>cej autentycznoAU gandawskiego fragmentu wydanych przez ks. Kurdzia4ka Quaternuli i kwestionuj>cej jego ustalenia, Fe Dawid móg4 byU lekarzem i Fe zna4 j7zyk grecki, zwróci4 si7 do Casadei o informacje dotycz>ce jej projektu badawczego i jej opinii odnoAnie do autentycznoAci fragmentów
Quater-nuli. W pisemmnej odpowiedzi Casadei opowiedzia4a si7 zasadniczo za
argu-mentacj> Birkenmajera i Kurdzia4ka na rzecz autentycznoAci, stwierdzaj>c, Fe z jej badaM nad przekazem r7kopiAmiennym tzw. Spuria Galenica nie wynikn74y w tej kwestii Fadne w>tpliwoAci. JednoczeAnie przyzna4a, Fe nie ma ostatecznej pewnoAci i dlatego jest gotowa podj>U szczegó4ow> dyskusj7 z Pickavé41. Do
41
E. Casadei w liAcie do M. Pickavé, datowanym na „3-4-97” (kopia w posiadaniu autora): „La mia tesi di dottorato, che dovrei concludere entro l’anno, comprende la riedizione dei testi già editi da Kurdzialek e l’edizione critica dell’opera pseudogalenica De Iuuamento anhelitus, che come ha dimostrato Brian Lawn nell’edizione italiana del The Salernitan Questions é stata composta dallo stesso autore dei Quaternuli. Benchè gli argomenti con cui Birkenmajer e Kurdzialek dimostrano
takiej dyskusji, a raczej repliki i zaj3cia pozycji zgodnej z przekonaniami Birken-majera i Kurdzia;ka dosz;o po ukazaniu si3 artyku;u M. Pickavé Zur Verwendung
der Schriften des Aristoteles in den Fragmenten der Quaternuli des David von Dinant. W opublikowanym w 1998 r. przyczynku David di Dinant traduttore di Aristotele42 Casadei wykaza;a, Je filologiczne argumenty, jakie Pickavé przy-toczy; dla udowodnienia zaleJnoLci od t;umaczeM Wilhelma Moerbeke ekscerp-tów z De historia animalium, De generatione animalium, De somno et vigilia, De
insomniis i De divinatione per somnum, zawartych we fragmencie G Quaternuli,
jego tezy nie dowodzQ, a pomini3ty milczeniem przez Pickavé fakt, Je cz3LR fragmentu G (passus z De divinatione per somnum) jest zachowana w r3kopisie paryskim (BNF lat. 15453) z 1243 r., zaprzecza ze wzgl3dów chronologicznych jego tezie, a potwierdza interpretacj3 Birkenmajera i Kurdzia;ka. Ze swej strony Casadei, dokonujQc porównawczych analiz przekazu gandawskiego z wersjQ oryginalnQ pism Arystotelesa i t;umaczeniem Wilhelma Moerbeke, wykaza;a w 24 przypadkach, Je fragment G jest t;umaczony bezpoLrednio z greckiego orygina;u i jest niezaleJny od translatio Moerbekiana. Zachowane we fragmencie G ekscerpty z Problemata pochodzQ, w ocenie Casadei, potwierdzajQcej rezultaty badaM ks. Kurdzia;ka i M.Th. d’Alverny, które z kolei i ostatecznie potwierdzi;a G. Vuillemin-Diem, równieJ bezspoLrednio z greckiego orygina;u, sQ niezaleJ-nym od t;umaczenia Bart;omieja z Messyny w;asniezaleJ-nym przek;adem Dawida. Stwierdzeniem, ze Dawid wykaza; si3 dobrQ znajomoLciQ greczyzny, zdobytej prawdopodbnie podczas pobytu w Grecji, Casadei przyzna;a racj3 interpretacji ks. Kurdzia;ka. Takie same wnioski wyciQgn3;a równieJ, jak wyJej wspomniano, ze swoich analiz G. Vuillemin-Diem. Materia;y zawarte we fragmentach
Qua-ternuli, w;Qcznie z ekscerptami z Problemata, o których pisa; Albert Wielki,
wskazujQ na to, jak wnioskuje Casadei, Je by;y one cz3LciQ sk;adowQ daleko-si3Jnego programu filozoficznego, wykraczajQcego poza ramy zwyk;ej transmisji tekstów Arystotelesa.
Studia G. Vuillemin-Diem i E. Casadei potwierdzi;y wszystkie elementy rekonstrukcji ks. Kurdzia;ka i tym samym zakoMczy;y zwiQzane z tym kontro-wersje. Pozytywnym efektem tych kontrowersji by;o oJywienie badaM nad Dawidem z Dinant, które zaowocowa;y pog;3bieniem wiedzy o tym autorze i jego
che David di Dinant è l’autore dei Quaternuli mi sembrino sostanzialmente ancora validi, e le mie ricerche sulla tradizione manoscritta dell’opera pseudogalenica non abbiano apportato elementi contrari alla loro ipotesi, anch’io nutro qualche perplessità sull’effettiva paternità dei Quaternuli, che sarei molto felice di poter discutere con lei in dettaglio”.
42
Artyku; ten ukaza; si3 we „Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie” 45 (1998), s. 381-406.
dziele oraz udost;pnieniem w krytycznym wydaniu wszystkich dotychczas zna-nych jego pism. To z kolei otwarIo nowy etap refleksji nad Kwiatem myKli tej oryginalnej i poniekLd fascynujLcej postaci z przeIomu XII i XIII wieku.
BIBLIOGRAFIA
A n z u l e w i c z H.: David von Dinant und die Anfänge der aristotelischen Naturphilosophie im Lateinischen Westen, [w:] Albertus Magnus und die Anfänge der Aristoteles-Rezeption im lateinischen Mittelalter, ed. L. Honnefelder et al. (Subsidia Albertina I), Münster 2005, s. 71-112. — Person und Werk des David von Dinant im literarischen Zeugnis Alberts des Großen,
„Mediaevalia Philosophica Polonorum” 34 (2001), s. 15-58.
B a u t z F.W.: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, Hamm (Westf.) 1990, kol. 1233-1234.
B i r k e n m a j e r A.: Découverte de fragments manuscrits de David de Dinant, „Revue neo-scola-stique de philosophie” 35 (1933), s. 220-229 (reprint w: t e n o e, Études d’histoire des sciences et de la philosophie du Moyen Âge (Studia Copernicana I), WrocIaw–Warszawa–Kraków 1970, s. 11-20).
B r a m s J.: L’Aristoteles Latinus: Bilan d’une édition internationale, [w:] Actualité de la pensée médiévale, ed. J. Follon et J. McEvoy (Philosophes Médiévaux 31), Louvain-la-Neuve– Louvain–Paris 1994, s. 57-68.
C a s a d e i E.: David di Dinant traduttore di Aristotele, „Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie” 45 (1998), s. 381-406.
— I testi di David de Dinant: filosofia della natura et metafisica a confronto col pensiero antico. Introduzione ed edizione dei testi (Testi, Studi, Strumenti 20), Spoleto 2008.
— Il corpus dei testi attribuibili a David di Dinant, „Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie” 48 (2001), s. 87-124.
— Una nuova edizione a stampa di testi di David di Dinant, „Archives Internationales d’Histoire des Sciences 49/143 (1999), s. 221-239.
Chartularium Universitatis Parisiensis, ed. H. Denifle, É. Châtelain, t. I, Paris 1889.
D e V a u x R.: Sur un texte retrouvé de David de Dinant, „Revue des sciences philosophiques et théologiques” 22 (1933), s. 243-245.
D r o n k e P. (ed.): A History of Twelfth-Century Western Philosophy, Cambridge 1988.
F e u e r b a c h L.A.: Geschichte der neueren Philosophie. Von Bacon von Verulam bis Benedict Spinoza, Ansbach 1833.
G e y e r B.: Die patristische und scholastische Philosophie (Friedrich Ueberwegs Grundriß der Geschichte der Philosophie, 2. Teil), Berlin 1928 (reprint: Tübingen 1951).
G r a b m a n n M.: I divieti ecclesiastici di Aristotele sotto Innocenzo III e Gregorio IX (Miscel-lanea Historiae Pontificiae V/7), Roma 1941.
H e g e l G.F.W.: Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, II (Theorie-Werkausgabe, Bd. 19), Frankfurt am Main 1971.
H ö d l L.: David von Dinant, [w:] Lexikon des Mittelalters, Bd. III, München–Zürich 1986, kol. 605.
— David von Dinant, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. III, Freiburg 31995, kol. 40-41.
J o u r d a i n A.: Recherches critiques sur l’âge et l’origine des traductions Latines d’Aristote et sur des commentaires Grecs ou Arabes employés par les docteurs scolastiques, Paris 1819, 21843
K a l i v o d a R.: Zur Genesis der natürlichen Naturphilosophie im Mittelalter, [w:] La filosofia della natura nel Medioevo, Milano 1966, s. 397-406.
K a l u z a Z.: Bulletin d’histoire des doctrines médiévales, „Revue des sciences philosophiques et théologiques” 82 (1998), s. 123-148.
K i j e w s k a A.: Spis publikacji ks. prof. Mariana Kurdziaeka, „Roczniki Filozoficzne” 37-38 (1989-1990), z. 1, s. 27-30.
K r e t z m a n n N., K e n n y A., P i n b o r g J. (ed.), The Cambridge History of Later Medieval Philosophy, Cambridge 1982 (paperback 1997).
K u k s e w i c z Z.: Zarys filozofii iredniowiecznej. Filozofia eacijskiego obszaru kulturowego, Warszawa 1973; wyd. drugie, poprawione 1979.
K u r d z i a e e k M.: Dawid z Dinant, [w:] Encyklopedia Katolicka, pod red. R. 3ukaszyka, t. 3, Lublin: TN KUL 1979 (reprint 1985), kol. 1056.
— Dawid z Dinant, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, pod red. A. Maryniarczyka, t. 2, Lublin: PTTA 2001, s. 422-423.
— Eckhart, der Scholastiker. Philosophische und theologische Traditionen, aus denen er kommt. Die pantheistischen Traditionen der eckhartschen Mystik, [w:] Freiheit und Gelassenheit. Mei-ster Eckhart heute, hrsg. von U. Kern, H. Falcke und F. Hoffmann, München–Mainz 1980, s. 60-74.
— Fragments des «Quaestiones naturales» de David de Dinant, „Mediaevalia Philosophica Polo-norum” 2 (1958), s. 3-4.
— Prolegomena, [w:] David[is] de Dinanto Quaternulorum fragmenta, ed. M. Kurdzialek (Studia Mediewistyczne 3), Warszawa 1963.
— Sylwetki historyków filozofii: Marcin Grabmann, „Roczniki Filozoficzne” 5 (1957), s. 141-163 (Résumé: 172).
— tredniowiecze w poszukiwaniu równowagi miudzy arystotelizmem a platonizmem. Studia i artykuey, Lublin: TN KUL 1996.
— Udziae ks. Konstantego Michalskiego i Aleksandra Birkenmajera w odkrywaniu filozofii ired-niowiecznej, [w:] t e n v e, tredniowiecze w poszukiwaniu równowagi miudzy arystotelizmem a platonizmem, Lublin: TN KUL 1996, s. 17-33.
L a w n B.: I quesiti Salernitani. Introduzione alla storia della letteratura problematica medica e scientifica nel Medio Evo e nel Rinascimento, trad. di A. Spagnuolo, Salerno 1969.
L e g o w i c z J.: Historia filozofii iredniowiecznej Europy zachodniej, Warszawa 1980 (21986).
M a c c a g n o l o E. : David of Dinant and the Beginnings of Aristotelianism in Paris, [w:] P. D r o n k e (ed.), A History of Twelfth-Century Western Philosophy, Cambridge 1988, s. 429-442 (Bio-Bibliographie: 447).
M a n n W.E.: David of Dinant, fl. c. 1210, [w:] Routledge Encyclopedia of Philosophy, ed. E. Craig, t. 2, London–New York 1998, s. 799-800.
M i n i o - P a l u e l l o L.: L’«Aristoteles Latinus», [w:] t e n v e, Opuscula. The Latin Aristotle, Amsterdam 1972, s. 459-482.
P a r a v i c i n i B a g l i a n i A.: David of Dinant, [w:] Encyclopedia of the Middle Ages, ed. A. Vauchez, B. Dobson, M. Lapidge, t. I, te. ang. A. Walford, Paris–Cambridge–Rome 2000, s. 413. P a t a r B. (éd.), Dictionnaire des philosophes médiévaux, [Saint-Laurent–Québec:] Éditions Fides
2006, s. 118-119.
P i c k a v é M.: „David von Dinant und die Verurteilung von 1210/15. Untersuchung zu den Frag-menten der Quaternuli”, praca magisterska napisana pod kierunkiem J.A. Aertsena, Köln 1996. — Zur Verwendung der Schriften des Aristoteles in den Fragmenten der Quaternuli des David von
Dinant, „Recherches de Théologie et Philosophie médiévales” 64 (1997), s. 199-221.
S c h u l t h e s s P., I m b a c h R.: Die Philosophie im lateinischen Mittelalter. Ein Handbuch mit einem bio-bibliographischen Repertorium, Zürich–Düsseldorf 1996 (reprint 2000).
S p e e r A.: Von Plato zu Aristoteles. Zur Prinzipienlehre bei David von Dinant, „Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie” 47 (2000), s. 307-341.
Ta t a r k i e w i c z W.: Historia filozofii, t. 1, Warszawa 61968, 81978.
T h é r y G.: Autour du décret de 1210: I. – David de Dinant. Étude sur son panthéisme materialiste, (Bibliothèque Thomiste 6), Le Saulchoir–Kain 1925.
V a n S t e e n b e r g h e n F.: La Philosophie au XIIIe siècle (Philosophes médiévaux 28),
Louvain–Paris 21991; niem. thum.: Die Philosophie im 13. Jahrhundert, hrsg. von M.A. Roesle,
aus dem Französischen übertragen von R. Wagner, München–Paderborn–Wien 1977; polski przekhad E.I. Zielilski: Filozofia w XIII wieku, Lublin 2006.
V u i l l e m i n - D i e m G.: Zum Aristoteles Latinus in den Fragmenten der Quaternuli des David von Dinant, „Archives d’Histoire Doctrinale et Litteraire du Moyen Age” 70 (2003), s. 27-136.
DAVID DE DINANTO REDIVIVUS
THE IMPORTANCE OF REV. PROF. MARIAN KURDZIAoEK’S RESEARCH ON DAVID OF DINANT IN THE CONTEXT OF EUROPEAN
MEDIEVAL STUDIES S u m m a r y
Philosophical ideas of David of Dinant were condemned by the Paris synod in 1210, which were confirmed in 1215 by Cardinal Robert Courçon, papal legate. The main reason of this condem-nations was the David of Dinant’s materialistic pantheism. In consequence reading and owning the David of Dinant’s works became punishable by excommunication. A French scholar G. Théry partially developed his ideas according to excerptions of his works largely derived from Albert the Great, Thomas Aquinas and others. A Polish historian Aleksander Birkenmajer found in Ghent (BU 5), Oxford (Bodl. Libr. Digby 67), Paris (BnF lat. 15453) and Wien (ÖNB 4753) libraries the medieval manuscripts containing some fragments of the David of Dinant’s works. Rev. Marian Kurdziahek, a follower of A. Birkenmajer, as the author of the critical edition of David[is] de Dinanto Quaternulorum presented in a new context the early days of the Aristotle’s works reception into Latin culture. Quaternulorum fragmenta edited by M. Kurdziahek served for almost fifty years as an important source of knowledge on David of Dinant. Nowadays, Rev. M. Kurdziahek’s findings are almost fully acknowledged by the contemporary researchers of David of Dinant’s thought.
Summarised by Henryk Anzulewicz
S"owa kluczowe: Dawid z Dinant, recepcja pism Arystotelesa w Europie Zachodniej na przehomie XII i XIII wieku, Albert Wielki, Marian Kurdziahek, dzieje badal nad Dawidem z Dinant. Key words: David of Dinant, Medieval reception of Aristotle in the Latin West, Albert the Great,
Marian Kurdziahek, the history of research on David of Dinant.
Information about Author: HENRYK ANZULEWICZ, Th.D. – Albertus-Magnus-Institut in Bonn; address for correspondence: Albertus-Magnus-Institut, Adenauerallee 17, D-53111 Bonn; e-mail: anzulewicz@albertus-magnus-institut.de
ANEKS
Autobiograficzna wypowiedI prof. dra Bernharda Geyera (†1974), dyrektora koloTskiego Albertus-Magnus-Institut (od 1954 r. z siedzibX w Bonn), dotyczXca jego kontaktów z polskimi uczonymi, w tym z Aleksandrem Birkenmajerem i ks. Marianem Kurdzia\-kiem. ]ród\o: r_kopis autobiografii B. Geyera (kopia w posiadaniu autora), s. 72-73: „Neben den rein deutschen Theologen gab es auch viele aus Oberschlesien stammende polnischer Abstammung, deren Namen unsereins bereits Schwierigkeiten in der Aus-sprache bereiteten. Alle Theologen mußten auch polnisch lernen, um auch in Ober-schlesien wirken zu können. Ich hatte leider keine Zeit, wenigstens etwas polnisch zu lernen, wiewohl ein spezieller Schüler von mir den polnischen Unterricht erteilte: Gron-dziel. Er hat stets an meinen Seminarübungen teilgenommen, weil ich keinen anti-polnischen Affekt zeigte, vielmehr mit sehr bekannten anti-polnischen Wissenschaftlern gute Beziehungen unterhielt. Er hat bei mir promoviert mit einer Arbeit über die potentia Dei absoluta im 12. und 13. Jhd. Wie ich hörte, wurde in der Nazizeit ins KZ gebracht und ist jetzt Weihbischof von Kattowitz. Durch meinen Kollegen und Freund Schubert kam ich auch in Beziehung zu einem polnischen Professor für Philosophie an der bischöflichen Lehranstalt in Weidenau im ehemals österr.-Schlesien, danach jecho-Slovakei.
Beziehungen hatte ich auch zu dem bekannten polnischen Mediävisten, der seine wich-tigsten Veröffentlichungen in deutscher Sprache machte, aber c[o]uragierter Pole war, Alexander Birkenmajer. Obschon er selbst im Konzentrationslager war, hat er nach dem Kriege, als er in Warschau in angesehener Stellung war, seinen speziellen Schüler Kur-dzia\ek veranlaßt, im Urlaub von zwei Jahren seine Studien über David von Dinanto in Bonn im Albertus-Magnus-Institut zu machen, obschon es ihm frei stand, auch nach Paris zu gehen. Als Professor an der Kath. Universität Lublin ist er immer mit uns in enger Verbindung geblieben”.
