Lucjan S u c h a n e k , H om o sovietius, św ietlana przyszło ść, gnijący Za
chód. P isa rstw o A leksandra Zinow iew a, Kraków 1999.
Lucjan Suchanek - profesor U niw ersytetu Jagiellońskiego - je s t autorem wielu studiów , artykułów i m onografii pośw ięconych tem atyce w spółczesnej literatury rosyjskiej. Jego książka H omo sovieticus, św ietlana przyszłość, gnijący Zachód, w ydana w 1999 r. to kolejna pozycja z serii „L iteratura R osyjska - Em igracja - T am izdat - Sam izdat”, przybliżająca czytelnikow i tym razem sylw etkę i twórczość A leksandra Zinow iew a, przedstaw iciela trzeciej fali em igracji rosyjskiej, socjologa i pisarza.
A leksander Zinow iew , „niekonw encjonalny pisarz i m yśliciel” , ja k go określa L. Suchanek, to autor pow ieści, esejów , tekstów publicystycznych oraz prac naukow ych. W pierw szej części m onografii L. Suchanek zajm uje się kw estią biografii pisarza i uczonego. U rodził się on 29 października 1922 r. U kończył W ydział F ilozoficzny U niw ersytetu M oskiew skiego, następnie aspiranturę, po czym rozpoczął pracę w Instytucie A kadem ii N auk Zw iązku R adzieckiego. Po śm ierci Stalina w stąpił do KPZR, gdzie zam ierzał legalnie kontynuow ać w alkę ze stalinizm em . Jego działalność partyjna trw ała do 1976 r., kiedy to po opublikow aniu w szw ajcarskim w ydaw nictw ie „ L ’A ge d ’H om m e” dzieła D enne wyżyny (Zijajuszczije wysoty) został w ykluczony z partii, zw olniony z pracy i zm uszony do opuszczenia kraju. Rok później w raz z rodziną w yjechał na zachód i osiedlił się w M onachium . Przez krótki czas w ykładał logikę na tam tejszym uniw ersytecie. Szybko jed n ak porzucił pracę akadem icką i zajął się tw órczością literacką i publicystyczną. N apisał w iele powieści i zdobył dużo prestiżow ych nagród przyznaw anych przez zachodnie kręgi literackie.
W sw oich utw orach Zinow iew , socjolog, w ypow iadał się w ielokrotnie na temat kom unizm u, społeczeństw a radzieckiego oraz zm ian zachodzących w Zw iązku R a dzieckim . K rytycznie w yrażał się o reform ach w ZSR R w prow adzanych przez M. G orbaczow a (pieriestrojka, g ła s n o s tj. poruszał rów nież tem aty dotyczące skom plikow anej sytuacji gospodarczej Rosji oraz zagrożeń ze strony Zachodu. Sam Z achód wraz ze sw oją cyw ilizacją zajm ow ał także w iele m iejsca w tw órczości pisarza.
K olejną część swej pracy - Denne wyżyny. M etafora system u - L. Suchanek pośw ięca pow ieści Z inow iew a Denne wyżyny, wydanej w 1976 r. w Lozannie. Była ona literackim debiutem autora. C harakterystyczny je st tytuł książki - jeg o składniki stanow ią bow iem dw ie w ykluczające się cechy, zw iązane z w ysokością i głębią. K siążka je s t satyryczno-socjologicznym studium społeczeństw a radzieckiego, trakta tem o państw ie radzieckim , którego sym bolem staje się Ibańsk i jeg o m ieszkańcy, a ustrój tam panujący to „socyzm ”, czyli odpow iednik kom unizm u. Autor przedsta w ił tutaj analizę socjalnego i ekonom icznego system u państw a w naw iązaniu do
historii i przyszłości. W Ibańsku ideologiczną podstaw ę państw a stanow i ibanizm , nazywany także przez autora „socyzm em ”. W społeczeństw ie ibańskim w szystko opiera się na kłam stw ie, cechy negatyw ne odbierane są jak o zalety i na odw rót, cechy pożytyw ne jak o wady. Tytuł utw oru D enne wyżyny je st w ięc m etaforą system u przedstaw ionego w form ie utopii, której w yższy stopień określany je s t przez autora jako „kakotopia”, czyli utopia negatyw na. Jest to w izja społeczeństw a „podziem no- kanalizacyjno-śm ietnikow ego”, które osiągnęło w yższy etap „socyzm u” . Pow ieść
Denne wyżyny w yróżnia się oryginalnością form y, zw łaszcza kom pozycji i k o n
strukcji fabuły, a w ażne m iejsce zajm uje tu sam dialog. E fekty kom iczne osiąga autor stosując aforyzm y, hiperbole oraz liczne logiczno-lingw istyczne skojarzenia i antytezy.
W dalszej części książki („Św ietlana p rzy szło ść ” - zaprogram ow ana utopia) L. Suchanek skupia sw oją uwagę na drugim dziele Zinow iew a, zatytułow anym Św ietlana
przyszłość (Sw ietłoje buduszczeje), które zostało opublikow ane w 1978 r. W utw orze
tym opow iadając historię, jak a w ydarzyła się w konkretnym m iejscu i czasie, w M oskwie, w środow isku filozofów i socjologów , Zinow iew zastosow ał chw yt lo k ali zacji faktycznej (nazwy ulic, placów , teatrów ).
Tytuł pow ieści Zinow iew a je st m etaforyczny, m a także podtekst ironiczny. Św iet lana przyszłość to synonim kom unizm u. H asło to pełni w utw orze dw ie funkcje - ideow ą i fabularną. K siążka Zinow iew a je st opow ieścią o złam anej karierze czło w ie ka, który nie m ógł wiele osiągnąć, poniew aż ukształtow ały go lata sześćdziesiąte w ZSRR, lata odw ilży. B ohater zbyt m ocno uw ierzył w m ożliw ość reform , za co m usiał sporo zapłacić. Powieść przedstaw ia system totalitarny oraz je g o produkt - człow ieka radzieckiego. Z książki w yłania się pesym istyczna w izja społeczeństw a sow ieckiego. Dowodzi ona, że zaprogram ow ana przez ideologów św ietlana przyszłość je s t utopią.
Tem atem często poruszanym przez w ielu pisarzy, publicystów , socjologów i h i storyków był Stalin i system przez niego stw orzony. Zinow iew rów nież w ypow iadał się w tej kw estii niejednokrotnie, a jednym z jeg o pierw szych tekstów był artykuł
O Stalinie i stalinizm ie ze zbioru M y i Zachód (M y i Zapad), natom iast obszerniej
na ten tem at pisał w dziele M łodości naszej w zlot (N aszej ju n o sti p olot). Podtytuł tego utworu zaś brzm i Literacko-socjologiczne studium stalinizm u (Litieraturno-so-
cyołogiczeskij oczerk stalinizm a). Zinow iew w ielokrotnie podkreślał, że je s t antystali-
nistą, ale po referacie C hruszczow a jego zdecydow any stalinizm stracił sens, p o n ie waż krytyką „O jca N arodów ” zajęli się w ów czas sam i staliniści.
Zinow iew polem izow ał z tezą A. Sołżenicyna, że stalinizm był okresem perm a nentnych zbrodni, a Stalin najw iększym zbrodniarzem w dziejach ludzkości. Jednak - zdaniem L. Suchanka - w swej analizie, odcinał się od postaw apologetycznych wobec stalinizm u. W edług Zinow iew a stalinizm był norm alnym zjaw iskiem , ja k ie na stałe wpisało się w proces rozw oju kom unizm u. U w ażał także, iż była to epoka kształtow ania now ego społeczeństw a oraz idea, która realizow ała interesy m ilionów ludzi. Zinow iew pozytyw nie oceniał też kolektyw izację i zw racał uw agę na jej h isto ryczną rolę, podkreślał autor m onografii. Sprzeciw iał się tezie, że Stalin zniszczył
dzieło Lenina, w edług niego Stalin był bow iem następcą Lenina, a stalinizm kontynu acją leninizm u, natom iast sam ego Stalina uw ażał za w ybitnego teoretyka, wiernego ideałom m arksistow skim . A utor m onografii, L. Suchanek akcentuje fakt, że sw oista obrona stalinizm u przez Z inow iew a je st w pew nym sensie wyrazem jeg o w iary w kom unizm ja k o najbardziej optym alny system ustrojow y dla Rosji.
K olejna część pracy L. Suchanka (Filozoficzna i socjologiczna koncepcja kom uniz
mu. K om unizm ja k o rzeczyw istość) pośw ięcona je st koncepcji kom unizm u w prze
m yśleniach Zinow iew a. W książce K om unizm ja k o realność (K om unizm как rieal-
n o s t’) pisarz przedstaw ił filozoficzną i socjologiczną koncepcję kom unizm u, który
rozum iał ja k o „realną rzeczyw istość radziecką” . Przy opisie tego system u posługiw ał się pojęciem „kom unalności”, pojm ow anej jak o zbiór praw i zasad narzucających człow iekow i sposób zachow ania się w je g o środow isku socjalnym . C harakterystyczna je st tu w alka w szystkich przeciw ko w szystkim . W yraża się ona w słow ach „człow iek człow iekow i w ilkiem ” . Z m oralnego punktu w idzenia kom una nie je s t ani absolutnym dobrem , ani absolutnym złem . L. Suchanek podkreśla, że obraz kom unizm u przedsta w iony w pracy Zinow iew a, to tylko je d n a z m ożliw ych w izji tego zjaw iska. W sw o jej książce Suchanek porów nuje koncepcję Zinow iew a z analizą kom unizm u w p ra
cach takich badaczy, ja k L. K ołakow ski, A. W alicki, Furet.
W rozdziale A ntropologiczna wizja A leksandra Zinow iew a L. Suchanek zaznacza, że dzieła Z inow iew a pokazują człow ieka nie tylko w jeg o ontologicznym ujęciu, lecz człow ieka, który stał się pew ną odm ianą gatunkow ą. Opis ten je st niem ożliw y bez nakreślenia antropologii. Zinow iew prezentuje nowy w izerunek człow ieka, określany jak o człow iek radziecki - homo sovieticus, „hom osos” , czyli człow iek, który pow stał w rezultacie eksperym entu ideologicznego oraz m arzeń utopistów o stw orzeniu now e go człow ieka.
L. S uchanek przytacza rów nież poglądy Z inow iew a na tem at p ieriestro jki („Pie-
rie stro jk a ”, „ K atastrojka”, gorbaczow izm ). T ekst pisarza G orbaczowizm . Siła iluzji
(G orbaczew izm . Siła iluzji) pośw ięcony je st filozofii, socjologii i ideologii p ieries
trojki. Zinow iew często w ypow iadał się na tem at zm ian w Zw iązku Radzieckim ,
zazw yczaj jed n a k była to ocena krytyczna. U w ażał, że p ieriestrojka je st jedynie próbą w erbalnego m odelow ania społeczeństw a za pom ocą w ystąpień, przem ów i decyzji nie m ających znaczenia praktycznego i nic nie zm ieniających w dziedzinie gospodarki.. G ła sn o st’ w edług Z inow iew a je st jedynie środkiem dezinform acji, po zw alającym m anipulow ać społeczeństw em . W licznych w yw iadach Zinow iew przepo w iadał nadejście „katastrojki”.
W 1990 r. w ydana została książka Zinow iew a Katastrojka. O powieść o przeb u
dow ie w P a rt gradzie (Katastrojka. P o w ie st’ o pieriestrojkie w Partgradie), w której
autor przedstaw ił próbę zreform ow ania radzieckiego system u kom unistycznego. W innej książce K ryzys kom unizm u (K rizis kom unizm a) (1990) Zinow iew zobrazow ał, znaną częściow o z innych prac, charakterystykę tego zjaw iska. Pisarz przedstaw ił tu m .in. prognozy dotyczące przyszłości kom unizm u. Jest on przekonany, że kom unizm nie zniknie, tak ja k np. hitleryzm . Proces upadku kom unizm u dopiero się rozpoczął
i nie w iadom o czy zostanie doprow adzony do końca. A utor m ów ił też, że ju ż zaczęła się „kontrpieriestrojka” przeciw ko reform om Gorbaczow a.
Utworem , który Zinow iew określił jak o pow ieść socjologiczną, była książka R o
syjski eksperym ent (Russkij ekspierim ient). W przew ażającej m ierze są to rozm yślania
na tem at historii Rosji po roku 1917, a w ięc od początków eksperym entu kom unis tycznego. Zasadnicza teza Zinow iew a głosi, że kom unizm nie w yczerpał jeszcze swoich m ożliw ości i został zniszczony na progu sw ego dojrzałego życia. Pisarz zajm uje się tu także problem em kom unizm u po upadku system u, podkreślając, że jego idee pozostały żywe i ciągle ma on sw oich zw olenników .
Zinowiew w ypow iada się na tem aty aktualne Rosji, np. pucz, dyktatura, „klika” Jelcyna, opłakany stan gospodarki, eksplozja okcydentalizacji. P rzyszłość R osji w idzi on w ciem nych barw ach, jak o proces kolonizacji dokonyw anej przez siły zew nętrzne. Poglądy pisarza na w spółczesną sytuację Rosji, Lucjan Suchanek konfrontuje z p o glądam i G. Ziuganow a i A. Sołżenicyna.
Po opublikow aniu książki Rosyjski eksperym ent Zinow iew zajął się problem atyką Zachodu (w m onografii Suchanka pośw ięcono tem u rozdział Zachód - okcydentyzm
- okcydentoid). Tem at ten pojaw iał się niejednokrotnie w je g o pracach, zarów no
publicystycznych, ja k i literackich. Przykładem będzie tu zbiór artykułów M y i
Zachód, w których Zinowiew w prow adza pojęcie „okcydentoid” , czyli człow iek
ukształtow any przez Zachód, dla którego charakterystyczny je s t indyw idualizm jak o przeciw ieństw o kolektyw izm u. W rzeczyw istości jednak, tw ierdzi pisarz, okcydentoid nigdy nie był osobow ością indyw idualną. Z daniem Z inow iew a je s t to sztucznie stw o rzony nadczłow iek, który pytanie „być albo m ieć” rozstrzyga na korzyść „m ieć” . Historycznym wrogiem okcydentyzm u, według autora, je s t kom unizm , przeciw ko któremu Zachód w ystępow ał wiele razy, a jednym z takich ataków była „zim na w ojna” .
Obraz Zachodu, jego społeczeństw a, portret okcydentoida znalazł się rów nież w innej książce Zinow iew a G lobalne człekow isko (G łobalnyj czelow iejnik), w której autor narysow ał obraz cyw ilizacji przyszłości, ja k rozw inęła się oparta na ideach okcydentalizm u. W izerunek człow ieka, stosunki m iędzyludzkie, państw o, w ładza, kultura zostały tu ukazane negatyw nie. C yw ilizacja zachodnia, w opinii Zinow iew a, stw orzyła istotę, która zatraciła całe sw oje człow ieczeństw o. B óstw em tej epoki stał się kom puter, a efektem dom inacji kom putera je st now a epoka - bezcielesna, postcie- lesna, a więc duchowa. Jedynym rozm ów cą w dialogu z człow iekiem je s t kom puter. W rezultacie tych przem yśleń Zinow iew był skłonny pozytyw nie ocenić eksperym ent kom unistyczny. W swej m onografii, w rozdziale O d krytyki do apologii. Czaadajew,
Hercen, Zinow iew zestaw ia L. Suchanek w jednym szeregu tych trzech m yślicieli,
uzasadniając to zaskakujące porów nanie ew olucją, jak ą w szyscy przeszli. Jest to droga od krytyki do apologii, utrzym uje badacz. K ażdego z w ym ienionych pisarzy interesow ały losy Rosji, byli oni przekonani, że problem R osja - Z achód nie m oże być rozpatryw any rozłącznie.
W podsum ow aniu A utor prezentow anego dzieła pisze, że analiza tw órczości Z ino w iew a potw ierdza tezę, że je s t on pisarzem katastrofistą. M im o że na tem at kom uniz mu pow stały setki opracow ań, autorow i D enny ch 'w yiyn udało się zjaw isko to przed staw ić w sposób oryginalny. N ikt też nie przedstaw ił hom o sovieticus w sposób tak w yrazisty. Trudno jednak, ja k podkreśla L. Suchanek, zgodzić się z pisarzem , kiedy odrzuca on m artyrologiczną i represyjną stronę kom unizm u.
K siążka L ucjana Suchanka H om o sovieticus, św ietlana przyszłość, gnijący Zachód, niew ątpliw ie zasługuje na w ielką uwagę. A utor w sposób w nikliw y i kom petentny, a przy tym erudycyjny dokonał analizy tw órczości A. Z inow iew a - jednego z przed staw icieli w ielu pisarzy trzeciej fali em igracji rosyjskiej. M onografia ta je st tym bardziej w arta polecenia, iż stanow i jedno z niew ielu opracow ań na tem at pisarzy em igracyjnych, zarów no w polskiej, ja k i rosyjskiej historii literatury.
M ałgorzata Kaczor
Jerzy К a p u ś с i k, Sens życia. A n tropologiczne aspekty rosyjskiego re
nesansu duchow ego XX wieku w św ietle p ra w o sła w ia , Kraków: W ydaw
nictw o Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000, ss. 266.
W ostatnich latach zaobserw ow ać m ożna wzm ożone zainteresow anie uczonych europejskich filozofią rosyjską X IX і XX wieku, potw ierdzone rosnącą liczbą publi kacji. N iezm iernie ważny i w ciąż mało zbadany problem stanow ią pow iązania rosyj skiej m yśli filozoficznej z religią chrześcijańską - praw osław ną, w skazującą człow ie kow i sens istnienia w perspektyw ie nieprzem ijających i ponadczasow ych wartości. M onografia Jerzego K apuścika pt. Sens życia. A ntropologiczne aspekty rosyjskiego
renesansu duchow ego X X wieku w św ietle praw osław ia je st pierw szą w hum anistyce
polskiej rozpraw ą zgłębiającą, bardzo istotny dla rosyjskiej filozofii XX w ieku krąg zagadnień skoncentrow anych nad istotą życia. W trzech obszernych rozdziałach, poprzedzonych zw ięzłym , rzeczow ym w prow adzeniem , w nikliw ie zanalizow ane zo stały, pod kątem postaw ionego w tytule zagadnienia, traktaty S. B ułgakow a, W. Erna, P. F lorenskiego, S. Franka, B. W yszesław cew a, M. T ariejew a, J. Trubieckiego - kontynuatorów zapoczątkow anej przez W. Sołow jow a linii ontologizm u w filozofii religijnej. B adacz uw zględnił szerokie konteksty rosyjskiej duchowości*: filozofię
Terminem «duchowość rosyjska» - wyjaśnia Jerzy Kapuścik - „określa się najczęściej refleksję filozoficzno-religijną, uformowaną na przełomie XIX і XX wieku i rozwijaną