• Nie Znaleziono Wyników

View of Lucjan Suchanek, Homo sovieticus. Świetlana przyszłość, gnijący Zachód. Pisarstwo Aleksandra Zinowiewa

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "View of Lucjan Suchanek, Homo sovieticus. Świetlana przyszłość, gnijący Zachód. Pisarstwo Aleksandra Zinowiewa"

Copied!
5
0
0

Pełen tekst

(1)

Lucjan S u c h a n e k , H om o sovietius, św ietlana przyszło ść, gnijący Za­

chód. P isa rstw o A leksandra Zinow iew a, Kraków 1999.

Lucjan Suchanek - profesor U niw ersytetu Jagiellońskiego - je s t autorem wielu studiów , artykułów i m onografii pośw ięconych tem atyce w spółczesnej literatury rosyjskiej. Jego książka H omo sovieticus, św ietlana przyszłość, gnijący Zachód, w ydana w 1999 r. to kolejna pozycja z serii „L iteratura R osyjska - Em igracja - T am izdat - Sam izdat”, przybliżająca czytelnikow i tym razem sylw etkę i twórczość A leksandra Zinow iew a, przedstaw iciela trzeciej fali em igracji rosyjskiej, socjologa i pisarza.

A leksander Zinow iew , „niekonw encjonalny pisarz i m yśliciel” , ja k go określa L. Suchanek, to autor pow ieści, esejów , tekstów publicystycznych oraz prac naukow ych. W pierw szej części m onografii L. Suchanek zajm uje się kw estią biografii pisarza i uczonego. U rodził się on 29 października 1922 r. U kończył W ydział F ilozoficzny U niw ersytetu M oskiew skiego, następnie aspiranturę, po czym rozpoczął pracę w Instytucie A kadem ii N auk Zw iązku R adzieckiego. Po śm ierci Stalina w stąpił do KPZR, gdzie zam ierzał legalnie kontynuow ać w alkę ze stalinizm em . Jego działalność partyjna trw ała do 1976 r., kiedy to po opublikow aniu w szw ajcarskim w ydaw nictw ie „ L ’A ge d ’H om m e” dzieła D enne wyżyny (Zijajuszczije wysoty) został w ykluczony z partii, zw olniony z pracy i zm uszony do opuszczenia kraju. Rok później w raz z rodziną w yjechał na zachód i osiedlił się w M onachium . Przez krótki czas w ykładał logikę na tam tejszym uniw ersytecie. Szybko jed n ak porzucił pracę akadem icką i zajął się tw órczością literacką i publicystyczną. N apisał w iele powieści i zdobył dużo prestiżow ych nagród przyznaw anych przez zachodnie kręgi literackie.

W sw oich utw orach Zinow iew , socjolog, w ypow iadał się w ielokrotnie na temat kom unizm u, społeczeństw a radzieckiego oraz zm ian zachodzących w Zw iązku R a­ dzieckim . K rytycznie w yrażał się o reform ach w ZSR R w prow adzanych przez M. G orbaczow a (pieriestrojka, g ła s n o s tj. poruszał rów nież tem aty dotyczące skom plikow anej sytuacji gospodarczej Rosji oraz zagrożeń ze strony Zachodu. Sam Z achód wraz ze sw oją cyw ilizacją zajm ow ał także w iele m iejsca w tw órczości pisarza.

K olejną część swej pracy - Denne wyżyny. M etafora system u - L. Suchanek pośw ięca pow ieści Z inow iew a Denne wyżyny, wydanej w 1976 r. w Lozannie. Była ona literackim debiutem autora. C harakterystyczny je st tytuł książki - jeg o składniki stanow ią bow iem dw ie w ykluczające się cechy, zw iązane z w ysokością i głębią. K siążka je s t satyryczno-socjologicznym studium społeczeństw a radzieckiego, trakta­ tem o państw ie radzieckim , którego sym bolem staje się Ibańsk i jeg o m ieszkańcy, a ustrój tam panujący to „socyzm ”, czyli odpow iednik kom unizm u. Autor przedsta­ w ił tutaj analizę socjalnego i ekonom icznego system u państw a w naw iązaniu do

(2)

historii i przyszłości. W Ibańsku ideologiczną podstaw ę państw a stanow i ibanizm , nazywany także przez autora „socyzm em ”. W społeczeństw ie ibańskim w szystko opiera się na kłam stw ie, cechy negatyw ne odbierane są jak o zalety i na odw rót, cechy pożytyw ne jak o wady. Tytuł utw oru D enne wyżyny je st w ięc m etaforą system u przedstaw ionego w form ie utopii, której w yższy stopień określany je s t przez autora jako „kakotopia”, czyli utopia negatyw na. Jest to w izja społeczeństw a „podziem no- kanalizacyjno-śm ietnikow ego”, które osiągnęło w yższy etap „socyzm u” . Pow ieść

Denne wyżyny w yróżnia się oryginalnością form y, zw łaszcza kom pozycji i k o n ­

strukcji fabuły, a w ażne m iejsce zajm uje tu sam dialog. E fekty kom iczne osiąga autor stosując aforyzm y, hiperbole oraz liczne logiczno-lingw istyczne skojarzenia i antytezy.

W dalszej części książki („Św ietlana p rzy szło ść ” - zaprogram ow ana utopia) L. Suchanek skupia sw oją uwagę na drugim dziele Zinow iew a, zatytułow anym Św ietlana

przyszłość (Sw ietłoje buduszczeje), które zostało opublikow ane w 1978 r. W utw orze

tym opow iadając historię, jak a w ydarzyła się w konkretnym m iejscu i czasie, w M oskwie, w środow isku filozofów i socjologów , Zinow iew zastosow ał chw yt lo k ali­ zacji faktycznej (nazwy ulic, placów , teatrów ).

Tytuł pow ieści Zinow iew a je st m etaforyczny, m a także podtekst ironiczny. Św iet­ lana przyszłość to synonim kom unizm u. H asło to pełni w utw orze dw ie funkcje - ideow ą i fabularną. K siążka Zinow iew a je st opow ieścią o złam anej karierze czło w ie­ ka, który nie m ógł wiele osiągnąć, poniew aż ukształtow ały go lata sześćdziesiąte w ZSRR, lata odw ilży. B ohater zbyt m ocno uw ierzył w m ożliw ość reform , za co m usiał sporo zapłacić. Powieść przedstaw ia system totalitarny oraz je g o produkt - człow ieka radzieckiego. Z książki w yłania się pesym istyczna w izja społeczeństw a sow ieckiego. Dowodzi ona, że zaprogram ow ana przez ideologów św ietlana przyszłość je s t utopią.

Tem atem często poruszanym przez w ielu pisarzy, publicystów , socjologów i h i­ storyków był Stalin i system przez niego stw orzony. Zinow iew rów nież w ypow iadał się w tej kw estii niejednokrotnie, a jednym z jeg o pierw szych tekstów był artykuł

O Stalinie i stalinizm ie ze zbioru M y i Zachód (M y i Zapad), natom iast obszerniej

na ten tem at pisał w dziele M łodości naszej w zlot (N aszej ju n o sti p olot). Podtytuł tego utworu zaś brzm i Literacko-socjologiczne studium stalinizm u (Litieraturno-so-

cyołogiczeskij oczerk stalinizm a). Zinow iew w ielokrotnie podkreślał, że je s t antystali-

nistą, ale po referacie C hruszczow a jego zdecydow any stalinizm stracił sens, p o n ie­ waż krytyką „O jca N arodów ” zajęli się w ów czas sam i staliniści.

Zinow iew polem izow ał z tezą A. Sołżenicyna, że stalinizm był okresem perm a­ nentnych zbrodni, a Stalin najw iększym zbrodniarzem w dziejach ludzkości. Jednak - zdaniem L. Suchanka - w swej analizie, odcinał się od postaw apologetycznych wobec stalinizm u. W edług Zinow iew a stalinizm był norm alnym zjaw iskiem , ja k ie na stałe wpisało się w proces rozw oju kom unizm u. U w ażał także, iż była to epoka kształtow ania now ego społeczeństw a oraz idea, która realizow ała interesy m ilionów ludzi. Zinow iew pozytyw nie oceniał też kolektyw izację i zw racał uw agę na jej h isto ­ ryczną rolę, podkreślał autor m onografii. Sprzeciw iał się tezie, że Stalin zniszczył

(3)

dzieło Lenina, w edług niego Stalin był bow iem następcą Lenina, a stalinizm kontynu­ acją leninizm u, natom iast sam ego Stalina uw ażał za w ybitnego teoretyka, wiernego ideałom m arksistow skim . A utor m onografii, L. Suchanek akcentuje fakt, że sw oista obrona stalinizm u przez Z inow iew a je st w pew nym sensie wyrazem jeg o w iary w kom unizm ja k o najbardziej optym alny system ustrojow y dla Rosji.

K olejna część pracy L. Suchanka (Filozoficzna i socjologiczna koncepcja kom uniz­

mu. K om unizm ja k o rzeczyw istość) pośw ięcona je st koncepcji kom unizm u w prze­

m yśleniach Zinow iew a. W książce K om unizm ja k o realność (K om unizm как rieal-

n o s t’) pisarz przedstaw ił filozoficzną i socjologiczną koncepcję kom unizm u, który

rozum iał ja k o „realną rzeczyw istość radziecką” . Przy opisie tego system u posługiw ał się pojęciem „kom unalności”, pojm ow anej jak o zbiór praw i zasad narzucających człow iekow i sposób zachow ania się w je g o środow isku socjalnym . C harakterystyczna je st tu w alka w szystkich przeciw ko w szystkim . W yraża się ona w słow ach „człow iek człow iekow i w ilkiem ” . Z m oralnego punktu w idzenia kom una nie je s t ani absolutnym dobrem , ani absolutnym złem . L. Suchanek podkreśla, że obraz kom unizm u przedsta­ w iony w pracy Zinow iew a, to tylko je d n a z m ożliw ych w izji tego zjaw iska. W sw o­ jej książce Suchanek porów nuje koncepcję Zinow iew a z analizą kom unizm u w p ra­

cach takich badaczy, ja k L. K ołakow ski, A. W alicki, Furet.

W rozdziale A ntropologiczna wizja A leksandra Zinow iew a L. Suchanek zaznacza, że dzieła Z inow iew a pokazują człow ieka nie tylko w jeg o ontologicznym ujęciu, lecz człow ieka, który stał się pew ną odm ianą gatunkow ą. Opis ten je st niem ożliw y bez nakreślenia antropologii. Zinow iew prezentuje nowy w izerunek człow ieka, określany jak o człow iek radziecki - homo sovieticus, „hom osos” , czyli człow iek, który pow stał w rezultacie eksperym entu ideologicznego oraz m arzeń utopistów o stw orzeniu now e­ go człow ieka.

L. S uchanek przytacza rów nież poglądy Z inow iew a na tem at p ieriestro jki („Pie-

rie stro jk a ”, „ K atastrojka”, gorbaczow izm ). T ekst pisarza G orbaczowizm . Siła iluzji

(G orbaczew izm . Siła iluzji) pośw ięcony je st filozofii, socjologii i ideologii p ieries­

trojki. Zinow iew często w ypow iadał się na tem at zm ian w Zw iązku Radzieckim ,

zazw yczaj jed n a k była to ocena krytyczna. U w ażał, że p ieriestrojka je st jedynie próbą w erbalnego m odelow ania społeczeństw a za pom ocą w ystąpień, przem ów i decyzji nie m ających znaczenia praktycznego i nic nie zm ieniających w dziedzinie gospodarki.. G ła sn o st’ w edług Z inow iew a je st jedynie środkiem dezinform acji, po­ zw alającym m anipulow ać społeczeństw em . W licznych w yw iadach Zinow iew przepo­ w iadał nadejście „katastrojki”.

W 1990 r. w ydana została książka Zinow iew a Katastrojka. O powieść o przeb u ­

dow ie w P a rt gradzie (Katastrojka. P o w ie st’ o pieriestrojkie w Partgradie), w której

autor przedstaw ił próbę zreform ow ania radzieckiego system u kom unistycznego. W innej książce K ryzys kom unizm u (K rizis kom unizm a) (1990) Zinow iew zobrazow ał, znaną częściow o z innych prac, charakterystykę tego zjaw iska. Pisarz przedstaw ił tu m .in. prognozy dotyczące przyszłości kom unizm u. Jest on przekonany, że kom unizm nie zniknie, tak ja k np. hitleryzm . Proces upadku kom unizm u dopiero się rozpoczął

(4)

i nie w iadom o czy zostanie doprow adzony do końca. A utor m ów ił też, że ju ż zaczęła się „kontrpieriestrojka” przeciw ko reform om Gorbaczow a.

Utworem , który Zinow iew określił jak o pow ieść socjologiczną, była książka R o ­

syjski eksperym ent (Russkij ekspierim ient). W przew ażającej m ierze są to rozm yślania

na tem at historii Rosji po roku 1917, a w ięc od początków eksperym entu kom unis­ tycznego. Zasadnicza teza Zinow iew a głosi, że kom unizm nie w yczerpał jeszcze swoich m ożliw ości i został zniszczony na progu sw ego dojrzałego życia. Pisarz zajm uje się tu także problem em kom unizm u po upadku system u, podkreślając, że jego idee pozostały żywe i ciągle ma on sw oich zw olenników .

Zinowiew w ypow iada się na tem aty aktualne Rosji, np. pucz, dyktatura, „klika” Jelcyna, opłakany stan gospodarki, eksplozja okcydentalizacji. P rzyszłość R osji w idzi on w ciem nych barw ach, jak o proces kolonizacji dokonyw anej przez siły zew nętrzne. Poglądy pisarza na w spółczesną sytuację Rosji, Lucjan Suchanek konfrontuje z p o ­ glądam i G. Ziuganow a i A. Sołżenicyna.

Po opublikow aniu książki Rosyjski eksperym ent Zinow iew zajął się problem atyką Zachodu (w m onografii Suchanka pośw ięcono tem u rozdział Zachód - okcydentyzm

- okcydentoid). Tem at ten pojaw iał się niejednokrotnie w je g o pracach, zarów no

publicystycznych, ja k i literackich. Przykładem będzie tu zbiór artykułów M y i

Zachód, w których Zinowiew w prow adza pojęcie „okcydentoid” , czyli człow iek

ukształtow any przez Zachód, dla którego charakterystyczny je s t indyw idualizm jak o przeciw ieństw o kolektyw izm u. W rzeczyw istości jednak, tw ierdzi pisarz, okcydentoid nigdy nie był osobow ością indyw idualną. Z daniem Z inow iew a je s t to sztucznie stw o­ rzony nadczłow iek, który pytanie „być albo m ieć” rozstrzyga na korzyść „m ieć” . Historycznym wrogiem okcydentyzm u, według autora, je s t kom unizm , przeciw ko któremu Zachód w ystępow ał wiele razy, a jednym z takich ataków była „zim na w ojna” .

Obraz Zachodu, jego społeczeństw a, portret okcydentoida znalazł się rów nież w innej książce Zinow iew a G lobalne człekow isko (G łobalnyj czelow iejnik), w której autor narysow ał obraz cyw ilizacji przyszłości, ja k rozw inęła się oparta na ideach okcydentalizm u. W izerunek człow ieka, stosunki m iędzyludzkie, państw o, w ładza, kultura zostały tu ukazane negatyw nie. C yw ilizacja zachodnia, w opinii Zinow iew a, stw orzyła istotę, która zatraciła całe sw oje człow ieczeństw o. B óstw em tej epoki stał się kom puter, a efektem dom inacji kom putera je st now a epoka - bezcielesna, postcie- lesna, a więc duchowa. Jedynym rozm ów cą w dialogu z człow iekiem je s t kom puter. W rezultacie tych przem yśleń Zinow iew był skłonny pozytyw nie ocenić eksperym ent kom unistyczny. W swej m onografii, w rozdziale O d krytyki do apologii. Czaadajew,

Hercen, Zinow iew zestaw ia L. Suchanek w jednym szeregu tych trzech m yślicieli,

uzasadniając to zaskakujące porów nanie ew olucją, jak ą w szyscy przeszli. Jest to droga od krytyki do apologii, utrzym uje badacz. K ażdego z w ym ienionych pisarzy interesow ały losy Rosji, byli oni przekonani, że problem R osja - Z achód nie m oże być rozpatryw any rozłącznie.

(5)

W podsum ow aniu A utor prezentow anego dzieła pisze, że analiza tw órczości Z ino­ w iew a potw ierdza tezę, że je s t on pisarzem katastrofistą. M im o że na tem at kom uniz­ mu pow stały setki opracow ań, autorow i D enny ch 'w yiyn udało się zjaw isko to przed­ staw ić w sposób oryginalny. N ikt też nie przedstaw ił hom o sovieticus w sposób tak w yrazisty. Trudno jednak, ja k podkreśla L. Suchanek, zgodzić się z pisarzem , kiedy odrzuca on m artyrologiczną i represyjną stronę kom unizm u.

K siążka L ucjana Suchanka H om o sovieticus, św ietlana przyszłość, gnijący Zachód, niew ątpliw ie zasługuje na w ielką uwagę. A utor w sposób w nikliw y i kom petentny, a przy tym erudycyjny dokonał analizy tw órczości A. Z inow iew a - jednego z przed­ staw icieli w ielu pisarzy trzeciej fali em igracji rosyjskiej. M onografia ta je st tym bardziej w arta polecenia, iż stanow i jedno z niew ielu opracow ań na tem at pisarzy em igracyjnych, zarów no w polskiej, ja k i rosyjskiej historii literatury.

M ałgorzata Kaczor

Jerzy К a p u ś с i k, Sens życia. A n tropologiczne aspekty rosyjskiego re­

nesansu duchow ego XX wieku w św ietle p ra w o sła w ia , Kraków: W ydaw­

nictw o Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000, ss. 266.

W ostatnich latach zaobserw ow ać m ożna wzm ożone zainteresow anie uczonych europejskich filozofią rosyjską X IX і XX wieku, potw ierdzone rosnącą liczbą publi­ kacji. N iezm iernie ważny i w ciąż mało zbadany problem stanow ią pow iązania rosyj­ skiej m yśli filozoficznej z religią chrześcijańską - praw osław ną, w skazującą człow ie­ kow i sens istnienia w perspektyw ie nieprzem ijających i ponadczasow ych wartości. M onografia Jerzego K apuścika pt. Sens życia. A ntropologiczne aspekty rosyjskiego

renesansu duchow ego X X wieku w św ietle praw osław ia je st pierw szą w hum anistyce

polskiej rozpraw ą zgłębiającą, bardzo istotny dla rosyjskiej filozofii XX w ieku krąg zagadnień skoncentrow anych nad istotą życia. W trzech obszernych rozdziałach, poprzedzonych zw ięzłym , rzeczow ym w prow adzeniem , w nikliw ie zanalizow ane zo­ stały, pod kątem postaw ionego w tytule zagadnienia, traktaty S. B ułgakow a, W. Erna, P. F lorenskiego, S. Franka, B. W yszesław cew a, M. T ariejew a, J. Trubieckiego - kontynuatorów zapoczątkow anej przez W. Sołow jow a linii ontologizm u w filozofii religijnej. B adacz uw zględnił szerokie konteksty rosyjskiej duchowości*: filozofię

Terminem «duchowość rosyjska» - wyjaśnia Jerzy Kapuścik - „określa się najczęściej refleksję filozoficzno-religijną, uformowaną na przełomie XIX і XX wieku i rozwijaną

Cytaty

Powiązane dokumenty

Als consumenten in een winkel staan en daar al die producten zien, hebben ze op basis van het uiterlijk bepaalde ver- wachtingen?. Die verwachtingen wil Ik in kaart brengen, dat

Nie jest przy tym istotne, czy możliwość tej kontemplacji jest produktem sprze- dawanym klasycznie (ma jakąś konkretną cenę), czy też pewną ideą, która dzięki ciszy staje

Roboty wykończeniowe, prowadzone przez Spół­ dzielnię Cechm istrz z Warszawy, objęły w ykonanie stropu, tynków oraz stolarki drzwiowej i

Jak bowiem z odzienia wychodzą mole, tak przewrotność kobiety – z jednej na dru- gą” (Syr 42,9-13; por. Przede wszystkim – w świetle przytoczo- nych słów –

Although the title of the chapter highlights marital love, which is indeed exemplified, for instance, with the help of the story of Blanchardyn and

podniósł się jej stopień sfo rm alizow ania (pojęcie zm iennej, odrodzenie się k o ncepcji system ów

Slechts eenderde deel van de respondenten vindt het eerlijk dat de oudste starter voorrang krijgt (tabel 2.3). De doorstromers staan er wat onverschilliger

Kreowany przez nią obraz homo sovieticus nie jest monolityczny, co czyni go bardziej wiarygodnym – człowiek sowiecki jawi się jako część grupy, ale nie zostaje pozbawiony