R E C E N Z JE 359
wielki nacisk na wspólnotę życia k leru , p rzy cźym tra d y c ji k aro liń skiej (tzw. reguła C hrodeganga i akw izgrańska), dozw alającej na posiadanie przez kanoników , k a te d raln y c h czy kolegiackich, in d y w idualnej własności, przeciw staw iono zdecydow anie zasadę w spól noty m ajątkow ej. Ideał vitae apostolicae, n aw ro tu do pierw otnego, starożytnego chrześcijaństw a, w yrażać m iała najlepiej reg u ła św. A ugustyna, k tó rej recepcję poświadczoną w źródłach zn ajdu jem y po raz pierw szy w 1067 r. w prow incji Reims. W brew rozpow szech nionem u m niem aniu, a u to r przeciw staw ia się w iązaniu recepcji reguły św. A ugustyna z ten dencjam i do d u szp asterstw a kan on i ków. V ita apostólica w X I i X II w ieku nie oznacza jeszcze, jego zdaniem, jakiegoś rodzaju życia czynnego, ale po p rostu consiste dans la sim ple vie commun,s, exclu a n t to u te propriété privée. W oparciu o podstaw ow e założenia tego. ro d zaju rozw ija się b a r dzo b u jn ie w chrześcijaństw ie od d rugiej połow y X I w ieku ru ch kanoników reg u larn y ch (— gregoriańskich) sięgający zarów no do stary ch k a te d r i kolegiat, jak przede w szystkim w ytw arzający w łasne form y i zespoły z różnorodnych in icjaty w księży, erem i tów, świeckich obojga płci. W iek X II, jak podnosi D ereine, nie jest tylko w iekiem cystersów , ale rów nież w iekiem potężnego roz w oju ruchu kanonicznego. W parze z ty m rozw ojem idzie jednak coraz większe zróżnicow anie ruchu, a w ślad za nim w pew nym stopniu i z a tra ta jego pierw otnej oryginalności i siły.
Wobec w agi i złożoności zagadnień k ap itu ł, k a te d raln y c h i ko- legiackich, i domów kanoników reg u la rn y c h w Polsce X I— X II w., a rty k u ł i bad ania D ereina posiadają dla nas szczególną w artość. Przypom inają one pilną konieczność poważnego podjęcia na nowo badań zapoczątkow anych swego czasu także i u nas przez szkołę historyczno-praw ną.
J e rzy K łoczow ski
D e r e i n e Ch., Les chanoines réguliers au diocèse de Liège avant saint N o rb ert, M émoires d e i’Académ ie R oyale d e B elgique, Classes des L e ttre s et des Sciences M orales et Poliques, t. X LV II B ruxelles 1952, fasc. 1, p. 284.
Jed n ą z cennych, a m ało znanych w Polsce pozycji dotyczących reform y Kościoła w X I—X II w. je s t praca znakom itego h isto ry k a belgijskiego D ereine’a o leodyjskich fundacjach kanoników re g u larnych ordinis antiqui w ty m okresie.
K siążka składa się z trzech zasadniczych części. Pierw szą po św ięca a u to r ru ch o w i gregoriańskiem u — m otorow i przem ian w ew n ętrzn y ch w K ościele na początku drugiego tysiąclecia. Cha ra k te ry z u je go jak o reak cję przeciw system ow i związków kościel- no-państw ow ych, u trw alo nem u od czasów karolińskich, a w y ra żającem u się ideologicznie w koncepcji Kościoła im perialnego. H asła tego p rąd u to pow rót do czasów Kościoła pierw otnego, d o v ita apostólica sprzęgniętej nierozdzielnie z niezależnością od w ładzy św ieckiej. Bezkom prom isowość postaw y gregoriańskiej p rzy w ielk iej, społecznej atrdkcyjności ruch u, m usiała z koniecz ności w płynąć n a pow stanie now ych in sty tu c ji kościelnych, ponie waż daw ne ośrodki refo rm atorsk ie (np. kongregacja kluniacka) zby t m ocno związane z porządkiem feudalnym w ykazyw ały już w X II w. ten d encje zachowawcze. Takim w ytw orem reform y b y li kanonicy reg u ły (a raczej reguł) św. A ugustyna m ającej w za łożeniu zorganizow anie życia k leru świeckiego na wzór życia Apostołów .
N astępnie om aw ia D ereine poszczególne ty p y tego rodzaju w spólnot kanonicznych, reg u ły w edług k tó ry ch się one konsty tu ow ały i zasadnicze koncepcje vitae apostolicae (powtarza nieco szczegółowiej tę p a rtię w sw ym a rty k u le Chanoines w Diet. d ’Hist. et de Geogr. Eccles., t. X II, eoL 353— 405), stopniowo5 przechodząc do lokalnych zagadnień leodyjskieh.
K anoniczna vita com m unis o p arta n a karolińskich regułach Chrodeganga i A m alariusza p rze trw a ła na ty ch teren ach k ryzys najazdów norm andzkich. W w yniku wielkiego rozw oju ilościowego kolegiat w X I w. przygotow ała ona tere n now em u ruchow i, k tó ry w nosił do stary ch , trad y cjo n aln y ch form życia kanoników „apo stolsk ą” zasadę ubóstw a.
D rugą część pracy poświęca a u to r n ajstarszym dokum entom i przekazom źródłow ym odnoszącym się do początków poszczegól ny ch w spólnot m ozańskich. Szczególnie dulżo uw agi poświęca m ateriało m dotyczącym najśw ietniejszem u ośrodkow i kanonicz nem u — diecezji Rołduc.
Trzecia część to histo ria pow stania i rozw oju w ciągu X II w. tychże w spólnot. P ierw sze z nich: Flóne, Saint-G illes koło Liège (obie około 1080 r.), N eum o u stier (1100), Rołduc (1104) są w d al szych latach rozsadnikam i leodyjskiej refo rm y kanonicznej Odgry w ając znaczną rolę w życiu diecezji. N astępne 14 klasztorów (częściowo n a sk u tek w pływ u n o rb ertan ó w — od 1122 r.) pozostaje pod każdym w zględem w ty le za nim i. W śród tych ostatnich z n a jd u je się także założone przez biskupa płockiego A leksandra opactw o w M alonne.
R E C E N Z JE 361
Proces pow staw ania leodyjskich w spólnot kanoników re g u la r nych cechuje niezw ykła spontaniczność i różnorodność działających w nim czynników. Nie związane więzią k o n gregacyjną, rep re z en tu ją one trz y zwłaszcza ty p y in sty tu cji tego rodzaju k laszto ry
pow stałe z w ychodźców z k ap itu ł św ieckich oraz w spólnoty
erem ickie i szpitalne. Obok duchow nych sk u piały one także ele m ent św iecki (tzw. conver si), szczególnie zasłużony p rzy tw o rze niu dw u ostatnich typów , a p rzy dom ach m ęskich pow staw ały często dom y sióstr (tzw. conversae). Ciekaw ą jest rola społeczna i k u ltu raln a, a n aw et gospodarcza (np. erem ickiego hospitaliu m we Flóne w ożywieniu dróg handlow ych łączących A rderm e i H esbaye oraz południow o-zachodnią i północno-w schodnią część diecezji) ty ch placówek.
Na ogół jed n ak — w b rew dotychczasow ym poglądom — bardzo m ałą rolę w ich życiu g rają fu nk cje duszpasterskie. W pływ a na to osiedlanie się ich na pustkow iach, w znacznej odległości od osad, z w yraźną ten d encją pośw ięcenia się przede w szystkim k on tem placji i służbie liturgicznej. Część z nich p rzy jm u je później obostrzoną regułę n o rb ertań sk ą.
Nieopracow anie do końca p ro b lem atyk i zw iązków Polski z Liège w XI i X II w. czyni powyższą pracę cenną dla naszej nauki. Szczególnie ciekaw e, a nie ruszone p raw ie do tej pory przez lite ra tu rę , w ydaje się być tu zagadnienie w pływ ów leodyj skich na początki polskich kanoników reg u larn y ch .
C zesław D eptuła
David K n o w l e s . R. N eville H a d c o c k, M edieval R e li gious Houses: England and W ales, London—N ew Y ork— Toronto, 1953, s. 387, m ap 6. D. E. Easson, M edieval R eligious Houses: Scotland, z przedm ow ą Davida K now lesa i m apam i R. N eville’a Hadcocka, London—N ew Y ork— Toronto, 1957, s. 204. m ap 3.
Obie pozycje są oparte na tych sam ych założeniach i skon struow ane w edług tego samego schem atu, tw orząc razem orga niczną całość. Pom yślane są jako k om pletny, m etodycznie opra cowany katalog domów kleru zakonnego i św ieckiego w śred n io wiecznej Anglii, W alii i Szkocji. Ma on za zadanie zaspokoić now e w tej dziedzinie potrzeby, związane z rozw ojem badań nad Kościołem. Są to pierw sze tego rodzaju prace w naukow ej h isto rio