R
O
Z
P
R
A
W
Y
R O C Z N I K I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X I X , z e szy t 3 — 19 7 1 M A R IA N N A G N A JE W IC Z T E C H N IK A ID E N T Y F IK O W A N IA T E R M IN Ó W G R E C K IC H Z IC H O D P O W IE D N IK A M I Ł A C IŃ S K IM I W P ISM A C H N A U K O W Y C H C Y C E R O N ACyceron, popularyzując w swych dziełach retorycznych i filozoficznych dorobek naukowy G reków , m usiał posługiwać się ich pojęciam i technicznym i. Część tych pojęć miała już swoje nazwy w języku łacińskim, większość jed n ak trzeba było dopiero nazywać i nowe term iny ucierać, bo tak retoryka, ja k zwłaszcza filozofia nie zdążyły się jeszcze na dobre zakorzenić w piśmiennictwie rzym skim . Tw orząc łacińską term inologię naukow ą, Rzym ianie albo zapożyczali wyrazy greckie (jak np. aer, aether. philosophia, dialéctica, rhetorica), albo kuli neologizmy, często na wzór słów greckich (np. iuridicialis, incisio, evidentia, qualitas, indifferens), albo istniejącym ju ż wyrazom rodzim ym nadaw ali nowe znaczenia (np. am bitus, m em brum , assensio, com prehensio, visum), albo wreszcie uciekali się do w yrażeń peryfrastycznych (np. quid deceat, quod prodest, quod com prehendi n o n potest). Swobodę jednak czerpania z tych źródeł ograniczał w mniejszym lub większym stopniu rzymski puryzm językowy; którego nasilenie przypada na okres klasyczny literatury łacińskiej. Najwybitniejsi prozaicy rzymscy, Cezar i Cyceron, byli właśnie jego gorliwymi rzecznikami. A rpinata był szczególnie uw rażliw iony na punkcie słownictwa: stroni! od archaizm ów, unikał świeżych grecyzmów, bardzo oględnie w prow adzał neologizmy, zwłaszcza słow otw órcze; gdy zaś konieczność skłaniała go do użycia wyrażenia, które z tego czy innego względu wydawało m u się śmiałe, starał się je zabezpieczyć jakim ś środkiem łagodzącym czy usprawiedliwiającym (np. u t ita dicam, qui dicitur, quasi, tam quam , quídam ). O dnosi się to nie tylko do nazewnictwa fachowego, lecz także do leksyki języka ogólnego.
Pracując nad w yrażeniam i usprawiedliwianym i u C ycerona i ustalając w związku z tym zasób środków usprawiedliwiających, natknąłem się w jego pism ach n au k o wych na szereg form uł, k tóre się z tym i środkam i, przynajm niej w części, w iążą funkcjonalnie. K ażdy, kto się bliżej zetknął z tekstam i naukow ym i C ycerona, zna dobrze jego zwyczaj odw oływ ania się przy now ych lub nie u tartych jeszcze term i nach fachowych łacińskich do ich ekwiwalentów, a zarazem źródeł greckich. Zwyczaj
ten, o party zresztą n a pewnej trad y cji1, m a swoje źródło w skrupulatności i trosce au to ra o to, by jego term inologia była przez czytelników należycie zrozum iana. O to przykład takiej konfrontacji term inów : qui [ ...] naturae radonem, quam qn>a- toÀoyiav Graeci appellant, notam esse sibi pro fiteb atu r (div. 1, 90), gdzie wyra żenie natu ra e rationem = cpuaioÀ,oyiav. W podkreślonych słowach tej wypowiedzi m am y w łaśnie do czynienia z częstym u C ycerona zabiegiem, który z braku lepszego m ian a nazyw am um ow nie identyfikacją (term inu łacińskiego z greckim), W yrazy: qu am [...] G raeci vocant tw orzą form ułę identyfikującą, czasownik zaś vocant je st identyfikatorem . T rzeba tu dla ścisłości dodać, że tego rodzaju zabiegi można także czasem spotkać w m owach i listach Cycerona i że nie zawsze wiążą się one z te r m inam i naukowym i.
F orm uły identyfikujące są dw ojakie: jedne — zdecydowane i nie zdradzające swą fo rm ą zastrzeżeń a u to ra co do adekw atności lub popraw ności językowej ter m inu łacińskiego, ja k w w ypadku wyżej przytoczonym , drugie natom iast — os trożne, lękliwe i nieśm iało wprow adzające wyraz rodzim y ja k o odpow iednik słowa greckiego, ja k np. w wypowiedzi : om ne pron u n tiatu m — sic enim mihi in praesentia occurrit, u t appellarem ó ćioipa; u ta r p o st alio, si invenero melius — id ergo est pro n u n tiatu m , q u o d est verum a u t falsum ( Tusc. I, 14). G ranica między tymi dw om a rodzajam i identyfikacji byw a niekiedy, ja k o to potem zobaczymy, płynna. Trzeba ją je d n a k jak o ś, choćby czasem sztucznie, przeprowadzić, aby od identyfikacji „czystych” , w łaściwych oddzielić te, które z racji widocznych w nich skrupułów C ycerona kw alifikują się do zaszeregow ania do szerzej pojętych form uł uspraw ied
liwiających.
D ochodzim y w ten sposób do genezy niniejszego artykułu. Powstał on bowiem z m yślą o odciążeniu wyżej wspom nianej rozpraw y o wyrażeniach usprawiedliwia nych i uspraw iedliw iających przez osobne potraktow anie wszystkich identyfikacji z uwzględnieniem ich podziału n a dwie wymienione grupy, z których tylko druga należy właściwie do kręgu środków zabezpieczających śmielsze innowacje. Pierwsza z nich, większa i genetycznie chyba wcześniejsza, k tó ra obejm uje identyfikacje bez w yraźnych zastrzeżeń autora, zasługuje także n a omówienie, ale w tamtej pracy byłaby uciążliwym balastem. T ak więc niniejszy artykuł ma być nie tylko generalnym om ów ieniem zagadnienia identyfikacji, ale także rodzajem rozliczenia się jego a u to ra z czytelnikiem z zebranego m ateriału i uzasadnieniem zaliczenia jego części do wyrażeń usprawiedliwiających. N ik t d o tąd nie zajm ował się, o ile m i w iadom o, om aw ianym i zabiegam i od strony ich struktury i pow iązania z kon tekstem . Interesow ano się raczej samymi wyrażeniami identyfikow anym i i uspraw ied liwianym i2, a nie techniką ich identyfikow ania i usprawiedliwiania, k tóra sama w sobie jest ciekawym zagadnieniem stylistycznym.
1 Ślady tej tradycji są uwzględnione po pierwszej części materiałowej.
2 Np. w pracach: C. M. B e r n h a r d t. De Cicerone Graecae philosophiae interprete, Berlin 1865. Progr. Fried.-Wilhelms G ym n.; B. Linderbauer, De verborum mutuatorum apud Ciceronem
TE C H N IK A ID E N T Y FIK O W A N IA TE R M IN Ó W 7
Form uły identyfikujące wzięte razem są u C ycerona bard zo liczne i stru k tu ral nie różnorodne. A by tę różnorodność ogarnąć i ukazać, pokusiłem się o próbę ich poklasyfikow ania i uporządkow ania w obrębie sześciu zasadniczych typów , do których dały się one z trudem sprowadzić. Pełny obraz ta k często u C ycerona podnoszonej varietas serm onis d a się na badanym tu odcinku ukazać tylko przy uwzględnieniu wszystkich wchodzących w grę wypadków , bo niemal każdy z nich m a swój własny odcień. P roduktem ubocznym niejako tak pom yślanego artykułu będzie zebranie tych wyrazów greckich (wraz z kilkom a grecyzmami) i ich ró w n o w ażników łacińskich, które Cyceron ze sobą konfrontuje w swych dziełach re to rycznych i filozoficznych. Co do rzeczowników, to znajdą się tu poza im ionam i p o sp o litymi również im iona własne. Uwzględnione zostaną także te wyrazy greckie, które nasz autor umieścił w swych tekstach naukow ych bez tłum aczenia czy to w otoczce purystycznej, czy to bez niej, a więc w sposób praktykow any w poufałej kores pondencji3.
Tyle celem wprow adzenia w zagadnienie. Przechodzim y teraz do partii m ate rialowej, tj. do przeglądu wszystkich identyfikacji. Przegląd ten uw zględnia sześć typów strukturalnych mniej lub więcej zróżnicow anych. Te typy pow tarzają się w obu częściach przeglądu, z których pierwsza obejm uje identyfikacje, które naz wałem czystymi i właściwymi, druga zaś zaw iera identyfikacje pow iązane z zas- trzegalnikam i oraz te, które odm ienna form a ich identyfikatorów kw alifikuje jak o z astrzegalniki czy też usprawiedliwienia.
Zaczynam y od identyfikacji właściwych. I
N a pierwszym miejscu w ypada umieścić typ identyfikacji u C ycerona najczęst szy, ukazujący poza tym znaczną różnorodność leksykalną i syntaktyczną, k tó rą staram się uw ydatnić przez odpow iedni układ m ateriału. N ależą do niego te wypadki, w których użyty w to k u wykładu wyraz (czasem dw a lub trzy wyrazy synonimi- czne) lub wyrażenie łacińskie będące niekiedy szeroką peryfrazą, przeważnie o cha rakterze term inologicznym , identyfikuje a u to r z term inem greckim, um ieszczonym :
A. W zdaniu względnym o różnym szyku składników , którego orzeczeniem
(identyfikatorem ) je st wyraźne lub dom yślne verbum appellandi, czasem słowo est, w trybie oznajm ującym :
1. strony czynnej w p o sta ci:
usu et compensatione I-II, Progr. M etten 1892-93; F. P e t e r s, T. Lucretius et M . Cicero quo modo vocabula Graeca Epicuri disciplinae propria Latine verterint. Diss. M iinster in Westf. 1926.
3 Co do sposobu wprowadzania wyrazów greckich u Cycerona por.: W. K r o l l , ad orat. 36 s. v.
a. voca(n)t, vocatis:
a )4 in curia Syracusis, quem locum illi ßouX.Et)xf|piov vocant (Verr. II 2, 50); u ti solitus est ea dissim ulatione, quam Graeci eipcoveiav vocant (ac. 2, 16); effici- u n tu r notitiae rerum , quas G raeci tum ¿w oictę, tum Jtpo?a|\|/eię vocant (ib. 2, 30); nunc de adsensione atque adprobatione, quam G raeci cmyKaxaDsotv vocant, pauca dicem us (ib. 2, 37); aestim atione, quam illi a ^ ia v vocant (f i n . 3, 20); ex coniugatio- ne, quam <G raeci) oo^uyiav vocant {top. 38); enuntiationum , quae Graeci d^rtbpaxa vocant { fa t. 1); form ae, quas G raeci F.ISq vocant {top. 30).
ß) decretum illud A reopagitarum , quem Ö 7to|ivqpaxiapöv illi vocant {epist. 13,1, 5); quid esset cognitio au t perceptio5 [...] quam KardXqy/iv illi vocant (ac. 2 ,1 7 ); appetitum anim i, quam o ppf|v G raeci vocant {fin . 5, 17); globosum est fabricatus, qu o d aipaipoeiSeę G raeci vocant {Tim. 17); appetitiones, quas ó p p d ę Graeci vocant
(nat. deor. 2, 58); non qualitate aliqua, quam 7ioiÓTqxa Graeci vocant (ib. 2, 94);
adsum ptio tarnen, quam JipócrXq\|nv iidem vocant (dir. 2, 108); mores, quod fjłłoę illi vocant ( f a t . 1); descriptio, quam xapatcxrjpa G raeci vocant (top. 83); ilia sapien- tia, quam cxxpiav Graeci vocant (off. 1, 153).
y) verborum et sententiarum ilia lum ina, quae vocant Graeci a / q p a x a (Brut. 275); altera (sc. ora) australis, ignota nobis, quam vocant G raeci dvxi'/Sova (Tusc.
1, 68)6; m orbi conficiuntur, quae vocant illi v o o i|g a x a (ib. 4, 23).
8) alterum genus est, quod habet parvam verbi im m utationem , quod in littera positum G raeci vocant rcapovopaoiav (de orat. 2, 256) z częścią peryfrazy w obrębie form uły id en tyfikacyjnej; de suis decretis, quae philosophi vocant Soypaxa (ac.2, 27).
e) abusionem , quam K axdypqoiv vocant (orat. 94); qui adversis vestigiis stent co n tra n o stra vestigia, quos dvxi7to8aę vocatis (ac. 2, 123); infinitio ipsa, quam dtteipiav vocant (f i n . 1, 21); notiones, quas s w o ia ę vocant (Tusc. 1, 57); mentien- tem , quem i|/eu5ópevov vocant (div. 2, 11).
0 sententiarum orationisque form is, quae vocant oy_ijpaxa (Brut. 69); appeti- tionem , q u am v ocant o p p q v ( fin . 4, 39); ex quadam convenientia et coniunctione naturae, q u am v ocant oujindSEiav (div. 2, 124); continuatio coniunctioque naturae, quam , u t dixi, vocant cupirdSEiav (ib. 2, 142) z odsyłaczem u t dixi w zdaniu iden tyfikującym ; de ornam entis verborum sententiarum ve praecipitur, quae vocant o x fip a x a (top. 34).
b. appella(ba)nt, appellatis, appellat:
a ) divinationem , quam G raeci po.vxiKtjv appellant (leg. 2, 32; div. 1, 1); tem
-4 Litery greckie w punkcie A typu I i i ' odnoszą się do odmianek identyfikacji, których for muły różnią się szykiem wyrazów.
5 W miejscu wykropkowanym po tym słowie znajduje się część wypowiedzi umieszczona pod I ' A
TE C H N IK A ID E N T Y FIK O W A N IA TE R M IN Ó W 9 perans, quem Graeci odxppova appellant7 [...,] (Tusc. 3, 16); p ertu rb atio n es ani- m orum [...] quas G raeci n d9r| appellant ( fin . 3, 35); consilium illud im peratorium fuit, quod G raeci ciTpaTf|yr|pa appellant (nat. deor. 3, 15); ilia rh eto ru m ex con- trariis conclusa, quae ipsi EvSupfipaxa appellant (top. 55), cf. VI, 13; artem {...] bene disserendi et vera ac falsa diiudicandi, quam verbo G raeco 8taksKTiKT|v ap- pellaret (de orat. 2, 157) z wyrażeniem verbo G raeco w miejscu osoby nazyw ającej; iis lum inibus quos Graeci quasi aliquos gestus orationis a y f jp a ia ap p ellan t (orat. 83) z surogatem dodatkow ego tłum aczenia w ram ach form uły identyfikującej.
ß) illo studio contentionis, quem ayeäva vos appellatis | AU. 1, 16, 8;) u t libido sit earum rerum , quae dicuntur de quodam au t quibusdam , quae tc a rriy o p p p a ia dialectici appellant (Tusc. 4. 21); n atu rae radonem , quam (puoiokoyiav G raeci appellant (dir. 1, 90); quae de re fu tu ra cum aliquid dicunt deque eo, quod possit fieri aut non possit, quam vim habeant, obscura quaestio est, quam 7tepi Suvaxcov philosophi appellant (fa t. 1); enuntiatio, q u o d u ciaip a dialectici ap p ellan t (ib. 20).
8) in universi generis quaestione potio, quam , u t supra dixi, G raeci appellant 9ectiv (orat. 125) z odsyłaczem w form ule do orat. 46.
e) verborum [...] explicatio p ro b ab atu r, id est, q ua de causa quaeque essent nom inata, quam E iupokoyiav appellabant (ac. 1, 32); em olum enta et detrim enta, quae dupe/.f] p a r a et ß k d p p a ra appellant (fin . 3, 69); p o p u lariter scriptum , quod E^coiEpiKÖv ap p ellab an t (ib. 5, 12); divinum quiddam , quod 8cupóviov appellat
(dir. 1, 122); iudicandi [...] vias [...] perscrutati sunt ea scientia, quam 8ia3.EKTiKi)v
appellant (top. 6).
0 si verborum im m utationibus u tan tu r, quos appellant rpóirouę (Brut. 69); in illis selectis [...] brevibusque sententiis, quas appellatis K upiaę8ó^aę (nat. deor. 1, 85).
r|) intelligentiam vel notionem potius, quam appellant svvoiav illi (fin . 3, 21). S) sum ptiones, — ea quae k r ip p a ta appellant dialectici — (div. 2, 108) z rzadkim dodatkiem w postaci zaim ka is przed zdaniem identyfikującym .
c. nom ina(ba)nt, n o m in aru n t:
a) vel sum m um bonorum vel ultim um vel extrem um , qu o d G raeci TŚ/.oę nom i- nant (fin . 1, 42); q u a rta [sc. M inerva], Iove n a ta et C oryphe, O ceani filia, quam Arcades K o p ia v n om inat (nat. deor. 3, 59); m otus anim i tu rb ato s, quos G raeci ndOri n o m in an t (off. 2, 18).
ß) sim ulatorem , quem sipcova G raeci n o m in a ru n t (off. 1, 108). e) imagines, quae ei'raSka no m in an t (fin . 1, 21).
d. dicunt, dicit, dicitis, dicebant:
a) prudentiam enim, quam G raeci cppovrimv dicunt (off. 1, 153).
7 W miejscu wykropkowanym po tym wyrazie znajdują się słowa uwzględnione w punkcie IV! aa.
P) u t p e rtu rb a tio sit, q u o d tió.Soc; ille dicit ( Tusc. 4, 11),
s) illud rectum est — quod KCtxôpPoipa dicebas — (fin , 4, 15; cf. 3, 24); ilia fatalis nécessitas, quam sipapjiEvrjv dicitis (nar. deor. 1, 55).
e. z elipsą verbi appellandi :
idem esse dico voluptatem , q u o d ille fiSovfiv (fin , 2, 13); efficientia, quae G raeci 7ioiqTiKÓ (ib. 3, 55); appetitionesque, quas illi ó p p a ę (off. 2, 18).
2. strony biernej w postaci : a. voca(n)tur:
a ) a p u d G raecos infim i hom ines m ercedula adducti m inistres se praebent in iudiciis o ratoribus, ei, qui apud illos Ttpaypaxucoi vocantur (de orat. 1, 198).
P) ap p etitio anim i, quae ôppr) G raece vocatur (fin . 3, 23).
'Q m ulta [...] m ultorum facete dicta, u t ea, quae a sene C atone collecta sunt,
quae v o can tu r aixocpOeypxa (off. 1, 104). b. appellantur:
y) aegrotationes, quae appellantur a Stoicis dppcoaxripaxa (Tusc. 4, 23). c. nom ina(n)tur, est nom inata :
a ) alteram [sc. partem ] in augendis am plificandisque rebus [sc. pono], quae a b iisdem ao ^ q m ç est n om inata (orat. 125); inductio, quae G raece siraycoyf) n o m in ato r (top. 42).
e) ea ne sentire quidem sapientem , que ocjtoSsia n o m in ato r (ac. 2, 130); mira- bilia Stoicorum , quae napadow a n o m in a n tu r (ib. 2, 136).
d. dicitur, dicuntur:
a) num erus vocatur, qui G raece puOpôç dicitur (orat. 67)8; ilia ex repugnan- tibus sententiis com m unis conclusio, quae a dialecticis tertius m odus, a rhetoribus EV&upqpa dicitur (top. 56) z rozszerzoną form ułą identyfikującą; signifero in orbe q u i G raece ÇraSiaicôç dicitur (dir. 2, 89).
P) form am , qui xapaKxfjp G raece dicitur (orat. 36); in his rebus neutram in p artem m overi, quae ûôiacpopiu ab ipso dicitur (ac. 2, 130); excandescentia [...] sit ira nascens et m odo existens, quae Oépoo'iç G raece dicitur (Tusc. 4, 21); aut circulus a u t orbis, qui kukXoç G raece dicitur (nat. deor. 2, 47).
e) in eis serm onibus, qui 8ux7.oyoi dicu n tu r (orat. 151); in altera philosophiae
p arte, quae est quaerendi ac disserendi, quae /.oyuct) dicitur (fin . 1, 22); aestim atio, quae a f a dicitur (ib. 3, 34); Iovis Stella fertur, quae (paeOcov dicitur (nat. deor,
8 Całość wypowiedzi, do której należy cytat, należało by uznać za identyfikację typu III z uwagi na to, że ten cytat jest częścią definicji pojęcia wymienionego poprzednio.
T E C H N IK A ID EN T Y FIK O W A N IA TE R M IN Ó W 1 1
2, 52); inveniendi artem (sc. persecuti sunt ea scientia), quae xo7UKr| dicitur {top. 6); u t aliquid, quod fieri nullo m odo possit, augendae rei gratia d icatur a u t m inuen- dae, q u a e unsppoXfj dicitur (ib. 45); studio sapientiae, quae philosophia dicitur
(Tu.sc. 1, 1; cf. off. 2, 5).
e. z elipsą v. a p p e lla n d i:
concentionisque quae d p q o v ia Graece, [...] com pos et particeps (Tim . 27).
f. est zam iast passivum v. appellandi:
q) una pars in appetitu posita est, quae est o p p q G raece (off. I, 101).
i) argum enti conclusio, quae est G raece d n ó 8 sił;ię (ac. 2, 26). N o ta 9: o dium m u- lierum, quale in piaoyuvqi Atili est (Tusc. 4, 2 5 ) ;z a m .: quae est G raece uto o y u v lc
B. w tym sam ym zdaniu co term in łac. p o w yrażeniu id est: 1. bezpośrednio:
ille T erentianus „ipse se p oeniens” , id est sauxov Tipcopoupevoc (Tusc. 3, 65). 2. po wstawce: qu o d ab his dicitur:
Placet [...] C hrysippo [ ...] quiescere, id est, quod ab his d ic itu r10 qnuyuCeiv
(ac. 2, 93).
C. w parentezie w p o sta c i:
1. a 11, zdania pobocznego z ut:
Q uod vero sine corpore ullo deum vult esse (ut G raeci dicunt dcrmpctxov), id quale esse possit, intellegi non potest (nat. deor. 1, 30).
2. zdania głównego z v. appellandi:
a. ustalającego relację między użytym przed parentezą wyrazem łacińskim i term inem greckim w parentezie:
a) obiektyw nie (v. appellandi w 3 o so b ie):
adinirabilia contraque opinionem om nium — ab ipsis etiam napadow a appellan- tu r — (parad. 4); adpetere id, q u o d accom m odatum ad n a tu ram a p p a reat — G raeci id oiK eiov appellant — (ac. 2, 38); quidquid enu n tietu r (id autem ap p ellan t d^irópa, quod est quasi eefatum ), a u t verum esse au t falsum (ib. 2, 95) z w yjątkow ym
9 Ten wyraz sygnalizuje tu i gdzie indziej, że następujący po nim cytat niezupełnie mieści się w tym punkcie.
10 Form uła: quod ab his dicitur jest typowym przykładem wprowadzenia wyrazu greckiego, które jest tu nazywane otoczką purystyczną.
rozszerzeniem zaw ierającym kalkę łacińską; coronae similem effecit (oxeipdvqv appellat) continentem ard o ru m lucis orbem (nat. deor. 1, 28); infra h an c [...] Stella M ercurii est (ea Sxi^(3cov ap p ellatu r a Graecis), quae [...] signiferum lu strat orbem (ib. 2, 53); cum declinat atom us intervallo m inim o — id appellat SA dyiaxov—
(fo t. 22).
(3) subiektyw nie (v. appellandi w I osobie):
prim um est officium — id enim appello KaSfpcov — , ut se conservet in nńturae statu (fin . 3, 20); incom m oda [...] et com m oda — ita enim E u x p q a x q p a x a et§ u o x - p q a x f|p a x a appello — (ib. 3, 69).
b. podtrzym ującego ustaloną relację:
tale visum — iam enim hoc pro ipavxaaia verbum satis hesterno serm one trivim us —
(ac. 2, 18); quodsi essent falsae notitiae — s w o ia ę enim notitias appellare tu vide-
bare — (ib. 2, 22) z pow tórzeniem term inu łacińskiego w p arentezie; quoniam enim id hab eren t A cadem ici decreti (sentitis enim iam hoc me 5 ó y p a dicere) nihil posse percipi (ib. 2, 29); n o ta: cum enim hoc sit extrem um (sentitis enim, credo, me iam diu, qu o d xeXoę Graeci dicant, id dicere tum extrem um , tum ultim um , tum sum - m um [...], cum igitur hoc sit extrem um [... ] (fin . 3, 26) z parentezą rozszerzoną, m. i. przez umieszczenie term inu greckiego w otoczce.
3. dłuższej wypowiedzi w postaci: a. zdania złożonego podrzędnie:
Proserpinam , quod G raecorum nom en est (ea enim est, quae ElEpoeipovT] Graece n om inatur) — quam frugum semen esse volunt (nat. deor. 2, 67); nam Vestae nom en a G raecis (ea est enim , quae ab illis 'E a x ia dicitur); vis autem eius ad aras et fo- cos p ertin et (ib. 2, 67).
D. inaczej:
1. okrężnie
u t [sc. odium ] in hom inum universum genus, quod accepim us de Tim one, qui piadv9pco7toę ap p ellatu r (Tusc. 4, 25), cf. IA 2 f nota.
2. w następnym zdaniu:
quae est enim gens a u t quod genus hom inum , quod non h a b eat sine d octrina anti- cipationem q u an d am d eo ru m ? Q uam appellat Jipó?cr|\yiv E picurus, id est antecep- tam anim o rei q u a n d am inform ationem (nat. deor. 1, 43).
II
Drugi typ identyfikacji, bez porów nania rzadszy od poprzedniego, obejmuje te w ypadki, w których a u to r użyty w to k u wywodów term in łaciński pow tarza
T E C H N IK A ID E N T Y FIK O W A N IA TE R M IN Ó W 13 w następnym zdaniu złożonym podrzędnie z orzeczeniam i w postaci verba appel- landi, przy czym pow tórzony term in łaciński um ieszcza:
A. w zdaniu głównym z orzeczeniem w pierwszej osobie (w yjątkow o trzeciej), natom iast term in grecki w zdaniu pobocznym z orzeczeniem w 3 osobie 1. mnogiej, czyli w zwykłej otoczce wyrazów greckich; verbum appellandi zd an ia względnego stoi w ów czas:
1. w activum i je s t: a. uwzględnione:
in arb o ru m [ ...] radicibus inesse principatus p u tatu r. Principatum autem id dico, quod G raeci TjyspovtKov vocant (nat. deor. 2, 29); „S uadae m edulla” . rT£i9cb quam vocant Graeci, cuius effector est o rato r, hanc Suadam appellavit Ennius
{Brut. 59) z dodatkow ym zdaniem względnym i odw róconą kolejnością pozostałych
zdań.
b. opuszczone:
ne hoc quidem cernunt om nia se reddere incerta, quod n o lu n t? E a dico incerta, quae a S p ^ a G raeci (ac. 2, 54); fieri [...] om nia fato ratio cogit fateri. F atu m autem id appello, quod G raeci eipappśvT|v {div. 1, 125); fo rm a est notio, cuius differentia ad caput generis [...] referri potest. N otionem appello, qu o d G raeci tum evvoiav, tum rcpokrivyiv {top. 31).
2. w passivum :
etenim si est divinatio, quibusnam a perceptis artis proficiscitur ? Percepta appello, quae d icu n tu r G raece Sscopfipaia {fat. 11).
B. w zdaniu pobocznym , grecki zaś w głównym :
hanc [...] insaniam [...] a furore distinguim us; [...] quern nos furorem , pe7.ay%o- k iav illi vocant (Tusc. 3, 11).
III
Z darza się, że nowe lub mniej znane pojęcie greckie, narazie jak o ś po łacinie zasygnalizowane (nazw ane właściwie lub prow izorycznie, ju ż to nazw ane i szerzej om ówione, ju ż to wyrażone peryfrastycznie), Cyceron pow ołując się n a fachow ców oznacza term inem greckim i ten identyfikuje z jego odpow iednikiem łacińskim albo tylko go objaśnia. Czyni to :
•
A. w osobnym z d a n iu :
1. pojedynczym :
a. um ieszczając rów now ażnik łaciński p o id est:
consequi volebat, bono u t esset anim o. Id enim ille sum m um b onum euBopiav e t saepe u h a p p ia v appellat, id est anim um terro re liberum (fin . 5, 87); intellegi
necesse est earn esse n atu ram , u t om nia om nibus paribus p aria respondeani: hanc icrovopiav appellat E picurus, id est aequabilem tributionem (fiat. deor. 1, 50); quae autem assu m u n tu r extrinsecus, ea m axim e ex auctoritate ducuntur. Itaque G raeci tales a rg u m e n ta tio n s drśxvooę vocant, id est artis expertes (top. 24); n o ta: cum confiuxerunt continuae plures tralationes, alia plane fit o ratio ; itaque genus h oc G raeci appellant cd /.r|y o p iav (orat. 94), gdzie p o słowie greckim nie m a ek w iw alentu łacińskiego; jego n am iastką je st w poprzednim zdaniu w yrażenie: alia
»
oratio.
b. wiążąc rów now ażnik łaciński z term inem greckim za pom ocą v. ap p ellan d i:
a p ropriis personis et tem poribus [...] avocat controversiam [ ...] ; haec igitur q uaestio a pro p riis personis et tem poribus ad universi generis orationem trad u cta ap p ellatu r Ośoię (oral. 46), gdzie zam iast term inu łacińskiego (propositum ) jest jego opis; u t igitur in form is et figuris est aliquid perfectum et excellens, cuius a d cogitatam speciem im itando referuntur ea, quae sub oculos ipsa n o n cadunt, sic perfectae eloquentiae speciem anim o videm us, effigiem auribus quaerim us. H as reru m form as appellat ińśotę f ] P lato (oral. 10); coniugata dicuntur, quae su n t ex verbis generis eiusdem. Eiusdem generis [...] verba sunt, quae o rta ab u n o varie co m m u tan tu r, u t sapiens, sapienter, sapientia. H aec verborum coniuga- tio a u iu y iu d icitu r (top. 12).
2. z łożonym :
a. współrzędnie, um ieszczając wyraz grecki w pierwszym zdaniu, jego tłum aczenie w d ru g im :
nihil p u ta t esse qu o d o ria tu r et intereat, Idque solum esse, qu o d semper, tale sit quale est: iSeav appellat ille, nos speciem (Tusc. 1, 58); locum actionis opportunum o p p o rtu n itatem tem poris esse dicu n t; tem pus autem actionis o p p ortunum Graece suKcxipia, L atin e ap p ellatu r occasio (off. 1, 142).
b. p o d rzędnie, w k tó ry m :
a ) zdanie główne zaw iera nazwę grecką, poboczne zaś j ą uzasadnia łu b objaśnia:
m u ta ta [sc. verba dico], in quibus p ro verbo p ro p rio subicitur aliud, quod idem significet, sum ptum ex re aliqua consequenti. Q uod quam quam transferendo fit, tam en alio m o d o tran stu lit, cum dixit E nnius: [...] ’’horridam A fricam terribili trem ere tu m u ltu ” : han c CraxAAayriv rhetores, quia quasi sum m utantur verba pro verbis, petcovopiav gram m atici vocant, qu o d nom ina transferuntur (orat. 93); n o ta 1: q u ia su n t verba rerum notae. Itaq u e hoc quidem Aristoteles o u p P o ^ o v appellat, q u o d L atine est n o ta (top. 35), qdzie term in grecki jest przetłum aczony i to słow em użytym ju ż w zdaniu poprzednim ; n o ta 2: S aturnum [...] eum esse voluerunt, qui cursum et conversionem spatiorum ac tem porum contineret. Qui
TE C H N IK A ID EN T Y FIK O W A N IA TE R M IN Ó W 1 5
Graece id ipsum nom en h abet: K pôvoç enim dicitur, qui est idem %pôvoç, id est spatium tem poris (nat. deor. 2, 64), cf. IV 1b.
B. W podw ójnym zdaniu względnym, zależnym od zdania zawierającego je d n ą z nazw łacińskich pojęcia grec.:
in quo quaesitum est, in to to n e circuitu illo orationis, quam G raeci rcspiodov, nos tum am bitum , tum circuitum , tu m com prehensionem a u t continuationem a u t cir- cumscriptionem dicimus {orat. 204), gdzie wyraz circuitus zjaw ia się i przed nazw ą grecką i po niej, cf. nat. deor. 2, 53 ( V I 7).
C. w tym samym właściwie zdaniu :
Omnes enim iucundum m otum , quo sensus hilaretur, G racee f|5ovfiv, L atine vo- luptatem vocant {fin. 2, 8); circum que om ne caelum aequaliter distribuit, u t hunc varietate distinctum bene Graeci KÓopov, nos lucentem m undum nom inarem us
{Tim. 35).
IV
Niekiedy zachodzi zjawisko odw rotne: w to k u w yw odów zjaw ia się (pierwszy) nie term in łaciński lub jego ekwiwalent peryfrastyczny, lecz grecki — albo nagi, jeśli tak wolno powiedzieć, albo w otoczce, przew ażnie w postaci zdania względnego z v. appellandi. W tedy au to r:
1. albo go przekłada i ten przekład umieszcza : a. w zdaniu względnym z v. appellandi :
a) w I osobie sing, praesentis activi : earn virtutem aco(ppooúvr|v vocant, q u a m soleo equidem tum tem perantiam , tum m oderationem appellare,non n u m q u am eíiam m odestiam {Tuse. 3, 16); to taq u e est Xoyndj, quam rationem disserendi voco (f a t . 1).
ß) w 3 osobie sing, tegoż czasu w passivum : S equitur pavtiKf] vestra, quae Latine divinatio dicitur {nat. deor. 1, 55); inferiorem orbem tenet Iïu p ô eiç , quae stella M ariis ap pellatur (ib. 2, 53).
b. w tym zdaniu po wyrażeniu id est:
Ex his illa [...] n a ta est énoxij, id est adsensionis retentio (ac. 2, 59); qui frugi h o mines xprioipouç appellant, id est ta n tu m m odo utiles (Tuse. 3, 16); hunc censes [...] gustasse physiologiam , id est n atu ra e ratio n em [ ...] ? {nat. deor. 1, 20) z gre- cyzmem zam iast wyrazu greckiego; cum [...] H esiodi T heogoniam , id est originem deorum , in terpretatur (ib. 1, 36); ypôvoç, id est spatium tem poris (ib. 2, 64), k tóre to słowa są częścią dłuższej wypowiedzi zamieszczonej p o d IIIA 2 b ; Pro- noeam a Stoicis induci, id est Providentiam (ib. 2, 73).
2. albo uzasadnia bądź objaśnia za pom ocą: a. jakiegoś w yrażenia w tym samym zdaniu:
D u ae res sunt [...] quae [ ...] adm irabilem eloquentiam faciant. Q uorum alterum est, qu o d G raeci f|3iKÓv vocant, ad n atu ras et ad m ores et ad om nem vitae con- suetudinem accom m odatum (orat. 128); u t ea, quae p ropter firm itatem OT£pśpvia appellat (nat. deor. 1, 49).
b. osobnego zdania lub zdań pobocznych:
eius [...] generis, qu o d G raece smbsiKriKov nom inatur, quia quasi ad inspiciendum delectationis causa com paratum est (orat. 37) z quasi w funkcji naszego cudzysłowu; alterum , quod iidem TtaSqxiKov nom inant, quo p ertu rb an tu r anim i et concitantur (ib. 128), cf. p u n k t a ; sem per haec, quae G raeci d v r O e r a nom inant, cum contrariis o p p o n u n tu r contraria, num erum [...] efficiunt (ib. 166); u t H eraclitus, „cogno- m ento qui GKOtsivoq perhibetur, quia de n a tu ra nimis obscure m em oravit” (fin. 2, 15); habes ea quae de perturbationibus enucleate disputant Stoici, quae koyucd appellant, quia disseruntur subtilius (Tusc. 4, 33); turn vero ea, quae dicp o an x i? dicitur, cum deinceps ex prim is versus litteris aliquid connectitur (dir. 2, 101); ad illam D iodori contentionem , quam itepi Suvarcov appellant, revertam ur, in quo quid valeat id, quod fieri possit an q u iritu r (fa t. 17).
3. albo pozostaw ia go bez tłum aczenia:
a. w otoczce purystycznej:
a) w postaci zdania względnego z v. appellandi w activum lub w passivum; w actium : earn, q u am tptkocrotpiav G raeci vocant (de orat. 1, 9); ei, quos tpucriKouę G raeci n o m in an t (ib. 1, 217);axf|pa'tot enim, quae vocant Graeci, ea maxime o rn an t o rato rem (Brut. 141); m ultosque alios, quos koyo5ai5dkouę appellat in Phaedro S ocrates (orat. 39); in eo, qu o d appellam us stuS eiktikov (ib. 207); m otus, quos dnakaicTKpouq G raeci vocant (ib. 229); ista Jtapdboqa, quae appellant, maxime videntur esse Socratica (parad. 4); hinc est illud exortum , quod Zeno TtpoqypEvov co n traq u e quod dnonp o q y p sv o v nom inavit (fin. 3, 51); w passivum : eorum poetarum , qui kupiKoi a G raecis n o m in a n tu r12 (orat. 183); velut in cantu et in fidibus quae a p p o v ia dicitur (Tusc. 1, 19); D iagoras, dOsoę qui dictus est (nat. deor. 1, 63); D iagoras [...] aS so ę ille qui dicitur (ib. 3, 89).
P) w innej fo rm ie : F annius in A nnalibus suis A fricanum [... ] G raeco verbo appellat sipcova (de orat. 2, 270); cum quosdam G raecos inscriptos libros esse vi- dissem 7tepi yekoiou (ib. 2, 217); quern tu non tarn cito rhetorem dixisses [...] quam, u t G raeci dicunt, tcoX uikov (Brut. 265); sed et G raece ab eloquendo pijrm p et L atine eloquens dictus est (orat 61); u t [sc. M. Crassus] ea re m inus ayeXaazoc,
12 W arron (serin. Lat. fr. 84 GS) zamiast wyrazu greckiego używa bezceremonialnie grecy- zmu pisząc: lyricorum poetarum longe studiosissimus.
t e c h n i k a i d e n t y f i k o w a n i a t e r m i n ó w 17
u t ait idem [sc. Lucilius], vocaretur (fin. 5, 92); G raeci [...] u av tav unde appellent, non facile dixerim (Tusc. 3, 11); AióoKoupoi etiam ap u d G raecos m ultis m odis noniinantur (not. deor. 3, 53).
b. bez żadnej o to c z k i:
apud quos vopoipiAaKSC creabantur (leg. 3, 46); nec in hoc ei'pcova me duxeris esse (Brut. 298); quare eipcova me [...] existim ari velim (ib. 299); ea, q u a e d ic u n tu r in scholis heiiKoię (parad. 5); eiioxr|v illam om nium rerum im probans (ac. 2,1 4 8 ); praeclare Laelius, et recte oocpóę (fin . 2, 24) w naw iązaniu do cy tatu ; inde H om eri to ta veKuia, inde ea, quae meus am icus A ppius vsK uopavxeia faciebat (Tusc. 1, 37); Hegesiae liber est ’AiroKapxepaiv (Tusc. 1, 84); dijicopa a u t verum esse a u t falsum
(fa t. 21); in quo est to ta fere óiaLcKTiKi) (top. 57).
V
P arokrotnie Cyceron zastosow ał jeszcze inny typ identyfikacji, m ianowicie podw ójne zdanie względne z jednym wspólnym relativum , ale dw om a w zasadzie orzeczeniami w postaci verbum . appellandi, wyraźnym i lub eliptycznymi, um iesz czając term in grecki w pierwszym zdaniu, jego zaś tłum aczenie łacińskie w drugim lub odwrotnie. To podw ójne zdanie względne m a v. appellandi:
1. w yraźne: a. w obu zd a n ia c h :
Prim a sunt illa duo [chodzi o próbki tzw. „w ycinków ” ], quae K Ó ppara G raeci vocant, nos incisa dicimus (orat. 223) zam iast alb o : prim a illa duo sunt K Ó ppara, quae nos incisa dicimus, albo: prim a illa duo, quae K Ó ppara G raeci vocant; nam ea, quae Saturni stella dicitur Oaivcov quae a G raecis nom inantur, [...] X X X fere annis cursum suum conficit (nat. deor. 2, 52).
b. tylko w drugim z d a n iu :
illos septem, qui a Graecis oocpoi, sapientes a nostris et h ab eb a n tu r et nom in ab an - tu r (Tusc. 5, 7); terrent anim os [...] stellis iis, quas G raeci Kopijxaę, nostri cincin- natas vocant (nat. deor. 2, 14); n o ta : sed habet nom en invidiam , cum in o ratio n e iudiciali et forensi num erus Latine, G raece poSpóę inesse dicitur (orat. 170) = cum in oratione iudiciali et forensi inest is, qui num erus Latine, G raece puOpóę dicitur.
2. eliptyczne w obu zdaniach:
tertium , <quod> koAov illi, nos m em brum , sequitur n o n longa [...] com prehensio
(orat. 223), k tó ra to wypowiedź je st dalszym ciągiem przytoczonej p o d 1 a ; defi-
n itum est, quod imoOscnv Graeci, nos causam (top. 79); n o ta : n o n est dubium quin quod Graeci Ka3fjKov, nos officium (A tt. 16, 14, 3).
VI
W tym punkcie zebrane zostały identyfikacje, k tóre łączy tyłko to, że nie mieszczą się w żadnym z opisanych wyżej typów i że nie dadzą się zaklasyfikow ać do jakiejś jednolitej strukturalnie grupy, bo każda z nich m a budow ę inną. O to one: 1. iam fo rm a ipsa restât et x ap a K ip p ilłe qui dicitur (orat. 134), gdzie spójnik et pełni, ja k się zdaje, funkcję identyfikatora, cf. form am , qui yopaKTijp G raece dicitur (ib. 34); 2. cum plane [sc. m anum ] com presserai pugnum que fecerat, com prehen- sionem illam esse d iceb at; q ua ex sim ilitudine nom en rei [...] Kaiákrivjnv im posuit (ac. 2, 145);* 3. egone non intellego, quid sit i|5ovf] Graece, Latine v o lu p tas? ((fin. 2, 12); 4. Ino, C adm i filia, nonne AeukoMcc nom inata a Graecis M atu ta habetur a n o stris? (Tit.se. 1, 28); 5. hoc pro p em o d u m verbo [sc. aegritudinis] G raeci om nem anim i p ertu rb atio n em ap p ellan t; vocant enim TtuOoę, id est m orbum , quicum que est m otus in anim o turbidus. N os melius (ib. 3, 23); 6. Stella Veneris, quae Cxncrcpôpoç G raece, Lucifer L atine dicitur, cum antegreditur solem, cum subsequitur, "Enepoç
(nat. deor. 2, 53), k tó ra to wypowiedź w pierwszej części należy do IIIB ; 7. terrena
[...] vis om nis atque n a tu ra D iti p atri dedicata est, qui dives u t apud G raecos nkoÚTOiv, quia recidunt om nia in terras et o riu n tu r e terris (ib. 2, 66); 8. m ater [...] est a gerendis frugibus Ceres tam q u am geres, casuque littera itidem im m utata ut a G raecis; nam ab illis quoque Ar|pf|Tr|p quasi yfj p p trip nom inata est (ib. 2. 67); 9. In o dea ducetu r et A eukoS su a G raecis, a nobis M a tu ta dicetur (ib. 3, 48); 10. sunt etiam ilia valde co n traria, quae appellantur negantia; ea óaocpariKá G raece (top. 49); 11. hoc autem com m une officium (KaSfjicov) vocant (off. 1, 8); 12. de ordine et de o p p o rtu n ita te tem porum dicendum est. H aec autem scientia continentur ea, q u am G raeci sùxaÇictv n om inant, non hanc, quam in terpretam ur m odestiam , quo in verbo m odus inest, sed illa est s o ta r ía , in qu a intellegitur ordinis conservatio (ib. 1, 142); 13. n o n q u o d om nis sententia p ro p rio nom ine svOúpripa dicatur, sed, ut H orneras p ro p te r excellentiam com m une poetarum nom en efficit apud G raecos suum , sic cum om nis sententia è v ô u p q p a dicatur, quia videtur ea, quae ex con- trariis conficitur, acutissim a, sola proprie nom en com m une possedit (top. 55).
T ak przedstaw ia się m ateriał zakw alifikow any do części pierwszej. Zanim zaj m iem y się drugą, zatrzym ajm y się, by rzucić okiem n a precedensy. Zjaw isko bowiem identyfikacji sem antycznej w yrazów łacińskich z greckimi nie jest obce autorom wcześniejszym. Przeglądając zachow ane teksty poprzedników C ycerona natrafiłem na następujące w ypadki użycia tego zabiegu u trzech poetów i dw óch prozaików :
Ennius:
1. M usas quas m em o ran t n o sc e (s) nos esse (C a m e n a s) (Ann. 2 V.). 2. V ento, quem perhibent G raiu m genus aëra lingua (ib. 149).
3. N ec quisquam sophiam , sapientia quae perhibetur, In som niis vidit p rias quam sum discere coepit (ib. 228).
TE C H N IK A ID E N T Y FIK O W A N IA TE R M IN Ó W 1 9
Pacuvius : 5. Solisque exortu capessivit candorem , occasu nigret.
Id quod nostri caelum m em orant, G rai perhibent aethera (trag. 89-90), cf. Cic.
nat. deor. 2, 90).
A f r a n i u s :
6. Usus me genuit, m ater peperit M em oria:
Sophiam vocant me G rai, vos Sapientiam (com. 229). Asellio :
7. annales tan tu m m odo quod factum quoque an n o gestum sit, ea d em o n stran t ita, quasi qui diarium scribunt, quam G raeci êcpqpepiôa vocant (hist. 1).
A nonim ow y a u to r Rhet. ad Herennium :
8. Exordiorum duo sunt genera: principium , quod G raece rrpooipiov appellatur, et insinuatio, quae cipoôoç; n o m inatur (1, 4, 6).
9. Ex ratione defensionis et ex firm am ento accusationis iudicii quaestio nascatur oportet: earn nos iudicationem , G raeci tcpivopsvov appellant (1, 16, 26); cf. quales arg u m en tatio n s, quas G raeci C7ir/r.ipqpuTa appellant, sequi oporteret.
To prawie wszystko, co z przeszłości m ożemy dziś przeciwstawić Cyceronowi. Skąpy to i mało zróżnicowany m ateriał! Byłby on niewątpliwie obfitszy, gdyby czas obszedł się łaskawiej z dziełami literatury przedcycerońskiej. G dy chodzi 0 współczesnych Cycerona, to z zastosow aniem interesujących nas tu środków spotkałem się dw ukrotnie u Lukrecjusza (3, 100; 4, 132) i pew ną liczbę razy u W ar- rona np. w De lingua Latina (np. 5, 2; 6, 6; 7, 42; 10, 2; 24frg. 29 GS) oraz we frag mentach De sermone Latino (frg. 59 i 84) GS). Obfitszego m ateriału porów naw czego dostarcza dopiero późniejsza literatura prozaiczna.
Po tej dygresji przechodzim y do drugiej części przeglądu m ateriałow ego. Z ap o znamy się w niej z identyfikacjam i, przy których dochodzą do głosu obiekcje i skru puły au to ra co do popraw ności językowej ekwiwalentów łacińskich bądź ich adek watności z term inam i greckimi. W ykładnikam i tych skrupułów , o różnym zresztą nasileniu w poszczególnych w ypadkach, są albo zastrzegałniki, które ju ż to stoją poza form ułam i identyfikującym i (jak np. quidam , quasi, quodam , m odo), ju ż to wiążą się z nimi luźno i dają się od nich łatw o oddzielić (jak np. ut ita appellem earn, verb um e verbo exprim entes, si m odo hoc recte conversum videri potest), albo same form uły identyfikujące, k tó re mniej lub więcej różnią się gram atycznie 1 leksykalnie od znanych nam już z poprzedniej partii m ateriałow ej. D la zaznaczenia w niżej zamieszczonych wypowiedziach tego rozróżnienia, w spom niane wyżej zastrzegalniki obu rodzajów są wyróżnione spacją, ostrożne zaś form uły identyfi ku jące — kursywą. Identyfikacje z zastrzeżeniam i m im o w spom nianych różnic miesz czą się zasadniczo w tych samych ty p a c h strukturalnych co i przedstaw ione poprzednio
identyfikacje czyste. B iorąc je d n a k p o d uwagę ich odchylenia od „norm y”, w dal szym zestaw ieniu cyfry rzym skie oznaczające owe sześć typów zaopatrzyłem zna kiem (np. I ', U ') . Te odchylenia — zobaczym y je na konkretnym m ateriale —
sprawiły, że trzeba było w tej partii dodać parę nowych podpunktów . Cyfry arabskie i m ałe litery łacińskie oznaczające te podp u n k ty ujęte zostały w nawias. Ze względów praktycznych zrezygnow ano w tej części z pow tarzania opisu poszczególnych typów i podtypów , o ile te ostatnie nie w ykraczają poza dotychczasowe ram y, i poprzes ta n o n a sam ych tylko oznaczeniach cyfrowych i literowych.
O to d ruga p a rtia identyfikacji.
1 'A la
a) u t h ab eat quiddam ingenitum q u a s i civile atque populare, quod Graeci irokm K ov vocant {fin. 5, 66).
p) in m em bra q u a e d a m , quae K<aka G raeci vocant, dispertiebat orationem
{Brut. 162); aut, si v e r b u m e v e r b o v o lu m u s , com prehensio, quam Kaxdkr|\jnv
illi vocant (ac. 2, 17), cytat, którego część znajduje się w tym samym punkcie p o przedniej p a rtii; terram [...] q u a s i puncti instar obtinere, quod Kevxpov illi vocant
(Tusc. 1, 40); est in ea [sc. n atu ra ] iste q u a s i consensus, quam cmpitdOetav Graeci
vocant (nat. dcor. 3, 28).
8) ea, q u a e d i c u n t u r , q u a s i form ae et lum ina, quae, ut dixi, Graeci vocant
a yj\ p a r a (orat. 181, cf. 83) z podw ójnym zastrzegalnikiem (quae dicuntur, quasi). I 'A tb
a) posterum q u o d a m m o d o et consequens p utandum est, quod illi en y ev - vqpaxucov appellant (fin . 3, 32); n o ta : quas in intervallis ita locabat, u t in sin gulis essent bina m edia — v ix e n im a u d e o d i c e r e medietates, quas Graeci pe- cTÓTiito.C appellant; sed quasi ita dixerim , intellegatur — (Tim. 23), gdzie lękliwie użyty term in łaciński znajduje się nie we właściwym wykładzie, lecz, podobnie jak jego rów now ażnik grecki, w parentezie, zresztą rozszerzonej.
p) q u a ex coniunctione naturae et q u a s i concentu atq u e consensu, q u a m ao p jr- aS sia v G raeci appellant (div. 2, 34).
Q D em ocriti [...] securitas, quae est anim i ta r n q u a m tranquillitas, quam appellant euOupiotv (fin . 5, 23); obtreetatio [...] est, ea quam intellegi ijq/.OTU7iiav
volo, aegritudo ex eo, quod alter quoque p o tia tu r eo, q u o d ipse concupiverit (Tusc. 4,
17) z intellegi volo, nie zaś z samym intellego.
I'A 2 d
a) m ulierositas, u t i t a a p p e l l e m e a m , quae G raece cptkoyuvia dicitur (Tusc. 4, 25); illud, in quo q u a s i certam en est controversiae, quod Graece Kpivopcvov dic itu r (orat. 126).
TE C H N IK A ID EN T Y FIK O W A N IA TE R M IN Ó W 21
rci(b)
w parentezie w postaci w trąconego zd. w arunkow ego:
com prehensio et am bitus ille verborum , si sic nspíoSov appellari placet, erat apud ilium contractus (Brut. 162).
I'C 2 aa
de corpusculorum (ita m im appellat á to m o s) concursione [...] loqui (ac. 1 ,6 ); ta- lis [...] mens m undi cum sit ob eam que causam vel p ru d en tia vel providentia ap
pellari recte possit (G raece enim 7tpóvoia dicitur), haec [...} providet (nat. deor.2, 58);
nem o dicit in regia regem ipsum q u a s i p ro d u ctu m esse ad dignitatem (id est enim jtporiYpévov), sed eos, qui in aliquo h onore su n t (fin . 3, 52).
I'C 2aß
bustum (nam id puto appellari xupßov) a u t m onim entum (leg. 2, 64) z id p u to a p pellari zam. zwykłego: nam sic appello; illud ( ...] qu o d prodesset (© (pskqpa enim
sic appellemus) m otum a u t statum esse dixit (fin. 3, 33), gdzie coniunctivus iden
tyfikatora jest wykładnikiem skrupułów au to ra, ja k w wielu innych w ypadkach; oportunitas (sic enim appellemus euKaipiav) n o n fit m aior productione tem poris (ib. 3, 45); cum negaret quicquam esse, qu o d com prehendi posset — id enim volumus
esse GtKaT(ikr|7tT0v — (ac. 2, 18) z volum us esse zam iast zwykłego id est; aliter ap-
petitio (earn enim volumus esse óppqv) [...] m overi n o n po test (ib. 2, 24); ex solidis globus (sic enim acpatpav) interpretan placet), ex planis [...] circulus (nat. deor. 2, 47) z placet in terp retan zam iast p ro ste g o : inetrpretam ur.
l'C 3 a
recta effectio (KatópScoaiv enim ita appello, quoniam rectum fa c tu m K aió p fto p a), recta igitur effectio [...] (fin. 3, 45); cf. 24), gdzie parenteza je st usprawiedliwieniem w skutek rozszerzenia form uły identyf. za p om ocą zd an ia przyczynow ego; hanc nos habere sive anticipationem , u t ante dixi, sive praenotionem deorum ( s u n t e n im r e b u s n o v is n o v a p o n e n d a n o m i n a , u t E picurus ipse Ttpókipj/iv ap- pellavit, quam antea nem o eo verbo nom in aret): hanc igitur habem us [...] (nat.
deor. 1, 44; cf. 43); confugis ad aequilibritatem (sic enim io o v o p iav , si placet ap pellemus) et ais [...] (ib. 1, 109), gdzie w ykładnikiem zastrzeżeń a u to ra je st: si placet
wraz z coniunctivem identyfikatora; de b o n a [...] fam a (quam enim appellant euSo^íav, aptius est bo n am fam am hoc loco appellare quam gloriam ) C hrysippus [...] et Diogenes dicebant (fin. 3, 57), gdzie podkreślone słowa zaw ierają nie tylko identyfikację term inu bona fam a, ale i uzasadniają jego wybór.
I'C 3(b)
z parentezą w postaci dw óch zd ań złożonych podrzędnie lub trzech zdań pojedynczych:
N o s v e r o , in q u am ; quonam enim alio modo KaxaXznto v diceres? ) [ ...] (ac. 1, 41); sequitur ilia divisio, u t b o n o ru m alia sint ad illud ultim um pertinentia (sic enim
appello, quae tekiKu d icu n tu r; nam hoc ipsum instituimus ut placuit, pluribus verbis dicere, quod uno non poterimus, ut res intellegatur), alia [...] efficientia (fin. 3, 55);
orane p ro n u n tiatu m (sic enim m ihi in praesentia occurrii, ut appellarem dquoga;
utar post alio, si invenero melius) — id ergo pronuntiatum , quod est verura aut
falsum (Tusc. 1, 14) z zaznaczeniem prow izoryczności odpow iednika łacińskiego; om nis enim abstinentia, oranis innocentia (quae apud Graecos usitatum nomen nul
lum habet, sed habere potest dpXd(3eta.v; nam est innocentia adfectio talis animi, quae noceat nemińi) — reliquas enim virtutes frugalitas continet (ib. 3, 16) z propo
zycją greckiej innow acji sem antycznej i jej uzasadnieniem ; huius [ ...] virtutis con- tra ria est vitiositas (sic enim mało quam malitiam apnellare earn, quam Graeci ku- Kiav ap p ellan t; nam malitia certi cuiusdam vitii nomen est, vitiositas omnium), ex qua co n eitan tu r pertu rb atio n es (ib. 4, 34).
I'D 2
nec nos im pedit ignava ratio q u a e d i c i t u r ; appellatur enim quidam a phiio- sophis dpyóę /.óyoę (fat. 28).
I I 'A la
ad turpes actiones, quae o riu n tu r e vitiis. Q uas enim Kaidaę G raeci appellant, vitia
malo quam malitias nominare (fin . 3, 39); quod sit indifferens cum aestim atione
m ediocri; quod enim illi aSidcpopov dicunt, id m ihi ita occurrit, ut indifferens dicerem
(fin . 3, 53).
I I 'A lb
n o ta : nam et m edium q u oddam officium dicitur et perfectum. Perfectum officium rectum , opinor, vocemus, quoniam G raeci icaTÓpScepa (off. 1, 8), gdzie dochodzi now a nazw a łacińska (rectum ), term in zaś grecki znajduje się nie w zdaniu względ nym, lecz przyczynowym.
III'A 2 a
nihil difficilius est quam quid deceat videre. npsrcov appellant hoc Graeci, nos
dicamus sane decorum (orat. 70); solam (sc. m entem ) censebat idoneam esse cui
crederetur, quia cerneret id, quod sem per esset simplex et unius m odi et tale, quale esset. H an c illi i8eav appellant, iam a Platone ita nom inatam , nos recte speciem
possumus dicere (ac. 1, 30); u t om nia, quae ubique sint, sapientis esse dicatis. Solum
p raeterea form osum , solum liberum , solum civem, stultos om nia contraria. Haec Ttapióoiźa illi, nos adm irabilia dicamus (fin. 4, 74); simul obiecta species est cuius- piam , quod bonum videatur, ad id adipiscendum im pellit ipsa natura. Id cum con- stanter prudenterque fit, eius m odi appetitionem Stoici [lou/,r|aiv appellant, nos
appellemus v oluntatem (Tusc. 4, 12), gdzie opis pojęcia greckiego uzupełnia zdanie
TE C H N IK A ID E N T Y FIK O W A N IA TE R M IN Ó W 23
III'A2b(ß)
zdanie główne zaw iera nazwę łacińską pojęcia, zdanie poboczne — g reck ą:
Sed quod ex utroque, id + iam corpus et q u a s i qualitatem q u a n d a m nom ina- bant [■••] Q ualitates igitur appellavi, quas ir o ió ip r a ę G raeci appeliant (ac. 1, 24- -25) z tym , że w miejscu w ykropkow anym znajduje się dłuższy wywód uspraw ied liwiający neologizm qualitas.
I I I B
quos [sc. sensus] iunctos esse censuit e q u a d am quasi im pulsione o b lata extrin- secus, quam ille ipavxaaiav, nos visum appellemus licet (ac. 1, 40); illi orbes, qui caelum quasi m edium dividunt et aspectum n o stru m definiunt, qui a G raecis ó p i(o - VTSC nom inantur, a nobis finientes rectissime nominari possim t (dti. 2, 92).
111(D)
inaczej:
1. sed quae ex statu contentio efficitur, earn G raeci Kpivopevov vocant, m ihi
placet id, quoniam quidem ad te scribo,” q ua de re ag itu r,” vocari (top. 95).
2. refutatio [...] accusationis, in q u a est depulsio crim inis, quoniam G raece
a ia a ię dicitur ,appelletur Latine status (top. 93). I V 'l a
a) am plectitur [sc. mens hom inis] m axime cognitionem et istam KaTdA.q\|/iv, quam , u t dixi, v e r b u m e v e r b o e x p r i m e n t e s com prehensionem dicem us (ac. 2, 31).
ß) anum fatidicam Stoicorum Pronoeam , quam Latine licet Providentiam di-
cere (nat. deor. 1, 18) z licet dicere zam iast zwykłego dicimus (dico). IV’lb
quis [...] vestrum non edidicit Epicuri Kupiaę Sóęaę, id est q u a s i m axim e ratas, quia gravissime sunt ad beate vivendum breviter enuntiatae sententiae? (fin . 2, 20) z dodanym zdaniem przyczynow ym ; ea, quae secundum locum obtinent, upoqy- psva, id est producta, nominentur (ib. 3, 52), gdzie n om inentur (coniunctivus) jest użyte raczej z m yślą o p ro d u cta niż o 7tpoqypeva; D em osthenes [...] ipt/n- rci^siv Pythiam dicebat, id est q u a s i cum Philippo facere (div. 2, 115); sóucatcó- Sqcrav, inquit, hoc est, u t S i c u l i l o q u u n t u r , supplicio affecti ac necati sunt
(Verr. II 5, 148).
I V ' 1(c)
w tym sam ym zdaniu bez id e s t:
ipsum anim um ¿vdskcysiav appellat [sc. A ristoteles]13novo nom ine q u a s i q u a n d a m continuatam m otionem et perennem (Tusc. 1, 22); ex quo ipsam aegritudinem ktuiqv
C hrysippus q u a s i solutionem totius hom inis14 appellatam p u ta t (Tusc. 3, 61); n o ta : quoniam , quae G raeci 7iddr| vocant, nobis perturbationes appellari magis
placet quam m orbos (ib. 4, 10) z w yrazem greckim w otoczce. IV' 1(d)
w p aren tezie:
p ro p terea qu o d nihil est clarius sv ap y eia — u t Graeci, perspicuitatem au t evi- dentiam nos sip la ce t, nominemus f a b r i c e m u r q u e , si o p u s e r i t , v e r b a [.*..] — (ac. 2, 17), gdzie ob o k ostrożnej form uły identyfikującej znajduje się zastrzegalnik.
V ia
quae autem nos a u t recta a u t recte facta dicamus, si placet, illi autem appellant K axopSm paxa, om nes num eros virtutis continent (fin . 3, 24); om nes eae [sc. per tu rb atio n es] sunt genere q u a ttu o r [...] aegritudo, form ido, libido quam que Stoici com m uni nom ine corporis et anim i fjoovijv appellant, ego mało laetitiam appellare quasi gestientis anim i elationem v o luptariam (ib. 3, 35); sunt enim alia contraria, quae p rin v an tia licet appellemus Latine, G raeci appellant axepsxuca (top. 48); in fin itu m [sc. quaestionis genus est], qu o d S eoiv illi appellant, nos propositum pos-
sumus nominare (ib. 79); n o ta 1: transferenda to ta dictio est ad ilia, q uaz nescio cur, cum G raeci KÓppaxa et Kćbka nom inent, nos non recte incisa et m em bra dicamus (orat. 211), k tó ra to wypowiedź po odjęciu słów: nescio cur, cum [...], n o n będących
w yrazem ostrożności mieści się w tym punkcie; n o ta 2: hoc loco continetur id,
quod d id Latine decorum potest, G racee enim 7rpŚ7iov dicitur (off. 1, 93). V l b
in eo, qu o d o g o k o y iav Stoici, nos appellemus convenientiam , si placet (fin. 3, 21); id optim e adsequitur, quae G raece a v a k o y ia, Latine ( a u d e n d u m e s t e n im , q u o n i a m h a e c p r i m u m a n o b i s n o v a n t u r ) com paratio proportiove d id
potest (Tim . 13)15 z osobnym zastrzegalnikiem w parentezie i ostrożnym identy
fik ato rem .
V’l(c)
v. appellandi tylko w pierwszej części:
reliquorum autem , quos G raeci 8a(p o v aę appellant, nostri, opinor, Lares, si m o d o h o c r e c t e c o n v e r s u m v i d e r i p o t e s t , et nosse et enuntiare ortu m eorum m aius est (Tim . 38) z zastrzegalnikiem pow iązanym z ostrożną form ułą identyf.
V '(3)
v. appellandi eliptyczne w drugiej części:
eum locum , quem civilem recte appellaturi videmur, G raeci 7tokixiK0v, graviter et copiose esse tra c ta tu m (fin . 4, 5).
14 Ta etymologia, podobnie ja k Platonowa (Crat. 419c), jest oczywiście dzika. 15 N iektórzy za Plasbergiem czytają: com paratio pro portione.
TE C H N IK A ID E N T Y F IK O W A N IA TE R M IN Ó W 25
VI'
l . 16 rerum autem cognitiones, quas vel com prehensiones vel perceptiones vel, si h a e c v e r b a m in u s p l a c e n t a u t m i n u s i n t e l l e g u n t u r , KaTKCtkf|\|/Etę:
appellamus licet, eas igitur ipsas p ro p ter se adsciscendas arb itram u r (fin . 3, 17);
2. nec vero perturbationes anim orum , quae vitam insipientium m iseram acer- bam que reddunt, quas G raeci tui9t| a p p ellan t17 — p o te ram verbum ipsum inter- pretans m orbos appellare, sed non conveniret ad o m nia; quis enim m isericordiam au t ipsam iracundiam m orbum solet dicere ? A t illi dicunt Ttńłłoę. S it igitur p er tu rb ad o , quae nomine ipso vitiosa declararividetur (ib. 3, 35); 3. ista [...] q u aed ix isti, valere, locupletem esse, non dolere dicam G raece 7ipor|Ypéva, L atine autem p ro ducta — sed praeposita au t praecipua malo, it tolerabilius et molius — (fin . 4, 72); 4. num reliquae quoque perturbationes anim i, form idines libídines iracundiae ? H aec enim fere sunt eius m odi, quae G raeci TtotOri appellant; ego p o teram „m o rb o s” , et id verbum esset e verbo, sed in consuetudinem no stram n o n caderet. N a m m isereri, invidere, gestire, laetari, haec om nia m orbos G raeci appellant, m otus anim i ratio n i non obtem perantis, nos autem hos eosdem m otus concitad anim i recte, ut opinor, perturbationes dixerimus, m orbos autem n o n satis usitate, n i s i q u i d a l i u d i b i v i d e t u r (Tusc. 3, 7); 5. earn [...] virtutem craxppoaúvr|v vocant, quam soleo equi- dem turn tem perantiam , turn m oderationem appellare, non n u m quam etiam m o- destiam 18; sed hand scio an recte ea virtus frugalitas appellari possit (ib. 3, 16); 6. m ulta etiam ex notatione sum untur. E a est autem , cum ex vi nom inis argum entum elicitur; quam G raeci éTupoÁoyíav appellant, id est verbum e verbo veri lo quium ;
nos autem novitatem verbi non satis apti fugientes genus hoc n o ta tio n e m appellamus, quia sunt verba rerum notae (top. 35).
N a tym kończy się druga część przeglądu, a zarazem m ateriałow a p a rtia artykułu, k tó ra ukazała nam kom plet Cyceronowych identyfikacji w ram ach funkcjonalnej i strukturalnej klasyfikacji ich form uł. K lasyfikacja ta nastręczyła wiele trudności i nie jest w olna od m ankam entów . T rzeba więc traktow ać j ą ja k o próbę.
Teraz kolej n a wnioski, spostrzeżenia i kom entarze. Będą one dotyczyć zarów no form uł identyfikujących ja k i w yrazów identyfikow anych; uw zględnią także wyrazy greckie bez tłum aczenia oraz sposoby ich w prow adzenia.
Z obrachunku wynika, że ogólna liczba aktów identyfikacji w dziełach retorycz nych i filozoficznych C ycerona w yraża się cyfrą 241. Z tego na identyfikacje czyste, przedstaw ione w pierwszej części naszego przeglądu, przy p ad a 171 w ypadków , które rozkładają się n a poszczególne typy następująco: I — 110, II — 7, III — 15, IV — 19, V — 7, V I — 13, n a identyfikacje z zastrzeżeniam i, zaw arte w drugiej części tego przeglądu, przypada 70 w ypadków z ta k ą repartycją typologiczną: I ' — 33,
16 Zbieżność liczb porządkowych identyfikacji umieszczonych pod VI i V I' nie oznacza wcale, że te identyfikacje mają taką samą strukturę.
17 Ta część cytatu została już wykorzystana pod lA lb a . is Por. IV la a .
I I ' — 3, I I I ' — 9. N ajżyw otniejszy był, ja k z tego widać, typ pierwszy (I i I'), bo znalazł zastosow anie aż w 143 w ypadkach (prawie 60% ogółu identyfikacji). W tej liczbie mieści się aż 110 identyfikacji czystych (z podziałem n a podpunkty. A — 91, B — 2, C — 15, D — 2) oraz 33 identyfikacje z usprawiedliwieniami ( A — 13, C — 19, D — 1). T ak więc w obrębie tego p unktu pierwsze miejsce zaj muje p o d p u n k t A ze 104 (91 + 13) aktam i identyfikacji. P oza powyższym rozlicze niem pozostały 4 wypadki identyfikacji w ynotow ane z jednej mowy (Veir. II 2,50; II 5,148) oraz z listów (A tt. 1,16 8,; fa m . 13, 1, 5). Oprócz tego przegląd m ateriało wy zaw iera 30 w ypadków użycia słowa greckiego bez żadnego odpow iednika łaciń skiego.
Stwierdziliśmy wyżej, że w ogólnej liczbie aktów identyfikacji je s t 70 ta k ic h w których widoczne są skrupuły autora. W śród tych ostatnich znajdujem y: 16 z zastrzegalnikam i poza (zwykłą) form ułą identyfikującą19, 5 z zastrzegalnikam i pow iązanym i z ostrożną form ułą identyf.20, 4 z zastrzegalnikam i powiązanym i ze zwykłą form ułą identyf.21, 45 z sam ą ostrożną form ułą identyfikującą. Te identy fikacje są dla nas szczególnie ważne, bo zaw ierają wyrażenia należące do środków łagodzących lub usprawiedliwiających śmielsze w poczuciu au to ra słowa i zwroty. Spośród tych wyrażeń najtrudniejsze są do ustalenia formuły, które obok funkcji identyfikującej pełnią także funkcję usprawiedliwiającą. Z form ułam i o podwójnej funkcji spotykam y się w 50 (5 + 45) wypadkach. Użyłem przed chwilą określeń: form uły identyfikujące zwykłe i ostrożne. Pierwsze tylko odnoszą użyty termin łaciński do greckiego, drugie go również zabezpieczają. W yłania się kwestia pod stawy podziału form uł identyfikujących na zwykłe i ostrożne, czyli wyznacznika funkcji. O tóż w przeważającej liczbie w ypadków wyznacznikiem funkcji formuły jest form a identyfikatora. Identyfikatoram i zaś są, ja k widzieliśmy, verba appel- landi (appello, nom ino, dico, voco, nom en habeo) i inne czasowniki o zbliżonym znaczeniu, a więc: esse, intellegere, interpretan. W form ułach o funkcji wyłącznie identyfikującej identyfikator stoi w indicativie, natom iast w form ułach, którym przypisuję d odatkow ą funkcję usprawiedliwiającą, zam iast indicativa identyfikatora widzim y: 1. coniunctivus (potentialis, hortativus, iussivus lub dubitativus) tegoż identyfikatora, sam lub z d o datkam i: si placet, opinor, licet, nescio cur non, haud scio a n ; 2. infinitivus praesentis activi lub passivi v. appellandi z wyrażeniam i: potest (possum us), (m ihi lub nobis magis) placet, licet, puto, volo, malo, vix audeo, potius est hoc loco; 3. participium futuri activi identyfikatora z videor (fin . 4, 5:
19 VV grę wchodzą miejsca: I ' A la a (fin . 5, 66), I'A ta B (Brut. 162; ac. 2, 17; Tusc. 1, 40; nat
deor. 3, 28), I 'A l b a (fin. 3,32), I'A 1 bfi (div. 2, 34), I 'A lb ę (fin. 5, 23), I'A 2 d (orat. 126), I'C 2 a a (fin. 3, 52), I'D 2 (fat. 28), III'A 2b|3 (ac. 1, 24), IV 'ib (fin. 2, 20; div. 2, 115), IV 'lc (Tusc. 1,22; ib. 3, 61).
20 Taki stan stwierdzamy: I'C 3 b (ac. 1,41), I V 'ld (ac. 2,17), V 'l b (Tim . 13), V 'lc (Tim. 38), V I' 4 (Tusc. 3, 17).
21 Oto odnośne miejsca: I'A 2 d a (Tusc. 4, 25), I'C 3 a (nat. deor. 1, 44), I V 'la (ac. 2, 31), V I'l (fin. 3, 17).
TE C H N IK A ID E N T Y FIK O W A N IA TE R M IN Ó W 27 recte appellaturi videm ur); 4. zdania: u t dicam (dicerem) po słowach: (id) ita mihi (in praesentia) occurrit.
Bywa jednak, że nie form a samego identyfikatora, lecz sens całej form uły decydu je o charakterze identyfikacji. T ak np. jest Brut. 162: com prehensio et am bitus ille verborum , si sic ruepíoóov appellari placet, erat ap u t ilium contractus, gdzie całe zdanie w arunkow e zabezpiecza neologizmy semantyczne com prehensio i am bitus. W tym w ypadku form uła identyfikująco-uspraw iedliw iająca jest prosta. Ale zdarza ją się i form uły rozszerzone, w których o charakterze całości przesądza właśnie element rozszerzający. W idzimy to np .f i n . 3, 45: sic recta effectio — KaxópScocnv enim ita appello, quoniam rectum factum KaxópDcopa [sc. appellavi] — , recta igitur effectio [...] crescendi accessionem nułiam habet. G dyby a u to r poprzestał na zdaniu głównym parentezy, mielibyśmy zwykłą form ułę identyfikującą, jak np .f i n . 3, 20 w wypowiedzi: prim um est officium — id enim appello KiiílfjKov— , u t se conserve! in naturae statu. Rozszerzając j ą jed n ak przez dodanie zdania przy czynowego, stworzył form ułę, k tóra uzasadnia w ybór danego odpow iednika te r minu Kaxóp9(omę. Podobnych w ypadków jest więcej; por. top. 35 i 95; Tusc. 4, 34. W spom niałem we wstępie, że granica między identyfikacjam i zwyczajnymi i ostrożnymi jest niekiedy płynna. Posłużm y się znow u przykładem . O to ac. 1, 6 czytamy: quid est enim m agnum [...] de corpusculorum — ita enim appellat [se. A m afinius] átom os — concursione fo rtu ita loqui. W oparciu o analogiczne wypadki pochodzące z innego m ateriału uważam , że C yceron posłużył się tu z d a niem w trąconym nie tyle po to, żeby zaznaczyć, iż użył corpusculum w znaczeniu „ato m ” , bo to dla czytelników było chyba oczywiste, ile dlatego, że przez po wołanie się na precedens A m afiniusza chciał niejako rozgrzeszyć się z w prow adzenia do swego tekstu neologizm u semantycznego. Być może, iż ktoś inny p o trak tu je form ułę: sic enim appello inaczej.
Tyle na tem at rozgraniczenia form uł identyfikujących zwykłych i ostrożnych. K ontynuując obliczenia zająłem się ilością badanych tu zjawisk w poszczegól nych dziełach Cycerona. O trzym ane wyniki przedstaw ia zam ieszczona niżej tabela.
Brak w tym wykazie dzieł: D e inventione, De re publica, Partitiones oratoriae,
De optima genere orcitorum, Cato Maior, Laelius, bo nie m a w nich ani identyfikacji
term inów , ani wyrazów greckich bez tłum aczenia (luźnych).
Liczby aktów identyfikacji zestaw ionych w powyższej tabeli są zarazem liczbam i użyć term inów greckich i ich odpow iedników łacińskich. Liczby te, pow iększone liczbami luźnych wyrazów' greckich, są w skaźnikam i stopnia nasycenia poszcze gólnych dzieł słownictwem języka ogólnoliterackiego (takim posługiw ał się w g ru n cie rzeczy Cyceron w pism ach naukow ych) podw ójnie obcym, bo z jednej strony cudzoziemskim, z drugiej — fachowym . Stopień zaś nasycenia dzieła tego rodzaju słownictwem nie pozostaje bez wpływu n a jego ogólny charak ter, k oloryt i styl.
G dy chodzi o innow acje leksykalne u C ycerona, to dane, jak ie m ożna zdobyć przy b adaniu identyfikacji, zwłaszcza ostrożnych, trzeb a uzupełnić m ateriałem uzyskanym z zestawienia grecyzmów opatrzonych zastrzegalnikam i oraz n e o lo