Tom LXI, zeszyt 3 2014
KS. TADEUSZ ZADYKOWICZ
CHRYSTOPRAKSYZM REFLEKSJI TEOLOGICZNOMORALNEJ
CHRISTOPRAXIS OF THE MORAL THEOLOGY REFLECTION
A b s t r a c t. Moral theology, as any science, has first of all cognitive aims. However, because of its subject one may also talk about the practical dimension of moral-theological reflection. This is because the subject is human action (praxis) that moral theology not only describes but also defines, indicating the moral norms that have to be kept to in it. Explaining and justifying the moral principles and norms moral theology is aiming at the plentitude a man should realize in his own life and work. Realizing this plentitude happens in an actual living situation. This is why applying principles and norms to particular attitudes and particular areas of human life is a significant, practical part of theologians-moralists’ service. None of these areas is excluded from the range of the interests of moral theology. Analysis of these areas is the starting point for the reflection of a theological-ethical character, directed at forming attitudes.
Translated by Tadeusz Karowicz Key words: moral theology, praxis, Christopraxis.
Soborowe wezwanie do odnowy teologii moralnej zaowocowao dowartos´-ciowaniem w niej perspektywy historiozbawczej, trynitarnej, chrystocentrycz-nej, pneumatologiczchrystocentrycz-nej, a takze eklezjalno-sakramentalchrystocentrycz-nej, personalistycznej i zarazem wspólnotowej. Takie ujecia moralnos´ci chrzes´cijan´skiej przenikaj a nowe podreczniki oraz liczne opracowania zagadnien´ szczegóowych1. Mozna
Ks. dr hab. TADEUSZZADYKOWICZ– dyrektor Instytutu Teologii Moralnej KUL; adiunkt Katedry Teologii Moralnej Ogólnej; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: tadeuszz@kul.pl
1Por. J. N a g ó r n y. Natura teologii moralnej. W: Polska teologia moralna czterdzies´ci
lat po Soborze Watykan´skim II. Red. J. Nagórny, J. Gocko. Lublin: Wydawnictwo Archidiecezji Lubelskiej Gaudium 2006 s. 91. Spos´ród najbardziej syntetycznych opracowan´ poszczególnych wyznaczników odnowy posoborowej w teologii moralnej mozna wskazac´ nastepuj ace prace powstae w lubelskim s´rodowisku teologicznomoralnym: F. G r e n i u k. Katolicka teologia
powiedziec´, ze dzieki tym cechom katolicka teologia moralna odnalaza swoj a tozsamos´c´ pos´ród innych dyscyplin. Wydaje sie jednak, ze ci agle otwartym pozostaje pytanie o cel prowadzonych badan´. Tym celem moze byc´ jedynie systematyczne i zgodne z wymaganiami rozumu przedstawienie oredzia mo-ralnego Chrystusa i Jego Kos´cioa. Teologia moralna moze skoncentrowac´ sie wy acznie na aspektach metodologicznych i metateologicznych. Moze zaj ac´ sie interpretacj a i ocen a róznych wizji zycia moralnego, uzasadnianiem norm moralnych. Moze tylko szukac´ klucza interpretacyjnego dla caos´ci wasnych refleksji. Moze jednak, i jak sie wydaje powinna, stawiac´ sobie cele bardziej praktyczne. Wprawdzie zarzuca sie niekiedy polskiej teologii moralnej zbytnie ukierunkowanie na praxis, ale ten zarzut pynie raczej ze s´rodowiska samych teologów moralistów. Ksztacenie uniwersyteckie tymczasem, zreszt a nie tylko w Polsce, zostao podporz adkowane celom wy acznie pragmatycznym. Takze od przedstawicieli nauk humanistycznych wymaga sie okres´lenia przydatnos´ci przekazywanej wiedzy, umiejetnos´ci, kompetencji spoecznych oraz postaw, które w procesie ksztacenia ma nabyc´ student.
Na czym wiec miaby polegac´ ów praktyczny wymiar teologii moralnej? Pytanie to warto umies´cic´ w szerszym konteks´cie celów nauki w ogóle. Do-piero w tym s´wietle bowiem mozna pokusic´ sie o sformuowanie postulatów dotycz acych relacji miedzy teori a a praktyk a na paszczyz´nie teologii moral-nej. Wydaje sie, ze najgorsze, co mogoby sie przydarzyc´ tej refleksji, to absolutny rozam miedzy teori a a praktyk a i tak abstrakcyjne ujecie moral-nos´ci, ze utraciaby ona jakiekolwiek odniesienia i elementy praktyczne, a zwaszcza gdyby utracia zwi azek ze s´rodowiskiem zycia oraz z jezykiem wspóczesnych chrzes´cijan, a jej argumentacja nie miaaby zadnego zwi azku z zyciow a sytuacj a grupy spoecznej i religijnej, w której i dla której sie rozwija. Trzeba miec´ jednak takze s´wiadomos´c´, ze owo ukierunkowanie na
moralna w poszukiwaniu wasnej tozsamos´ci. Lublin: RW KUL 1993; J. N a g ó r n y. Histo-riozbawczy fundament moralnos´ci chrzes´cijan´skiej. W: Teologia moralna u kresu II tysi aclecia. Red. J. Nagórny, K. Jezyna. Lublin 1998 s. 153-170; A. D e r d z i u k. Teologia moralna w suzbie wiary Kos´cioa. Lublin: Wydawnictwo KUL 2010; J. N a g ó r n y. Moralnos´c´ chrzes´cijan´ska jako moralnos´c´ nowego zycia w Chrystusie. W: Vivere in Christo. Chrzes´cijan´ski horyzont moralnos´ci. Red. J. Nagórny, A. Derdziuk. Lublin 1996 s. 87-116; J. N a g ó r n y. Duch S´wiety zasad a nowego zycia. W: Jestes´my Kos´cioem w Duchu S´wietym. Red. F. Mrowiec. Würzburg 1999 s. 34-50; J. N a g ó r n y. Teologia moralna jako eklezjalna nauka wiary w s´wietle „Veritatis splendor”. W: J a n P a w e II. Veritatis splendor. Tekst i komentarz. Red. A. Szostek. Lublin 1994 s. 275-294; J. G o c k o. Kos´ció obecny w s´wiecie – posany do s´wiata. Teologiczno-spoeczne aspekty posannictwa Kos´cioa w s´wiecie po Soborze Watykan´-skim II. Lublin: Wydawnictwo KUL 2003.
praktyke ma swoj a cene. Podobnie bowiem jak w przypadku etyki filozoficz-nej, moze ono odbyc´ sie kosztem jej naukowego charakteru i zamkniecia w kregu w askich specjalizacji podporz adkowanych rozwi azywaniu szczegóo-wych problemów2. Dlatego trudno sie dziwic´ chronicznemu dystansowi, jaki niektórzy teologowie moralis´ci zywi a dla elementów praktycznych, widz ac w nich powiew dawnej kazuistyki. Pozostaj ac jednak na poziomie budowania wy acznie teorii, coraz bardziej oddalaj a sie oni od rzeczywistos´ci. Czy zatem zamiast przeciwstawiania sobie teorii i praktyki nie warto d azyc´ do po acze-nia tych elementów, przez co teologia moralna zyskaaby jeszcze jedn a ceche, któr a mozna okres´lic´ jako chrystopraksyzm? Tym mianem okres´lam wstepnie praktyczne ukierunkowanie, nastawienie na zyciow a praktyke, wprowadzanie w zycie zasad i norm, które maj a swoje ostateczne z´ródo w Chrystusie oraz stanowi a o specyfice moralnos´ci chrzes´cijan´skiej. Z pewnos´ci a tak rozumiany chrystopraksyzm jest juz obecny w wielu publikacjach, jednak istnieje potrze-ba okres´lenia pewnych regu, jakie powinny przys´wiecac´ takiemu teoretyczno--praktycznemu podejs´ciu do zagadnien´ moralnych.
I. WOKÓ PYTANIA O CEL NAUKI
Istot a i zadaniem kazdej nauki jest d azenie do prawdy. Cel ten osi aga sie przez mozliwie wyczerpuj acy opis przedmiotu i jego wyjas´nianie (tumacze-nie). W naukach humanistycznych dodatkowo za taki cel uznaje sie takze interpretacje i ocene3. To tradycyjne ujecie wspóczes´nie uzupenia sie po-przez wprowadzenie rozróznienia miedzy celami wewnetrznymi (poznawczy-mi) oraz zewnetrznymi (spoeczny(poznawczy-mi) nauki. O ile cele wewnetrzne suz a realizacji funkcji teoretycznej, to cele zewnetrzne s a ukierunkowane na prak-tyke. Wspóczes´nie w Polsce – zreszt a nie tylko w Polsce – kadzie sie nacisk na tzw. badania „pozyteczne”. St ad czesto mozna spotkac´ sie z opini a, ze zasadniczym celem nauki jest dostarczanie wyników, które mog a byc´ zastoso-wane w praktyce. W rezultacie – jak zauwaza A. Biaas – bez w atpienia suszne i dos´c´ powszechne apele o zwiekszenie nakadów na nauke
argumen-2Por. M. Z i c h y, H. G r i m m. Praxis in der Ethik. Zur Einführung. W: Praxis in
der Ethik. Zur Methodenreflexion in der anwendungsorientierten Moralphilosophie. Red. M. Zi-chy, H. Grimm. Berlin: De Gruyter 2008 s. 3-4.
3 Por. J. A p a n o w i c z. Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego
tuje sie koniecznos´ci a rozwoju technologii i gospodarki4. Taki pragmatyzm marginalizuje jednak nauki humanistyczne jako rzekomo dalekie od praktycz-nych zastosowan´, nie przynosz ace bezpos´rednich korzys´ci. Czy rzeczywis´cie badania naukowe prowadzone w ramach teologii, a zwaszcza etyki filozoficz-nej i teologiczfilozoficz-nej, nie maj a praktycznego znaczenia?
Choc´ rol a nauki jest poznanie, odkrywanie tego, co nieznane, zas´ zastoso-wanie uzyskanej wiedzy w praktyce nalezy do inzynierii (techniki), to trudno nie dostrzec miedzy nimi wzajemnych zwi azków. Nauka przeciez, jako dzie-dzina poznania intelektualnego, ma suzyc´ lepszemu kontaktowi czowieka ze s´wiatem, lepszemu rozumieniu siebie i s´wiata, rozumieniu sensu istnienia, a ostatecznie rozwojowi czowieka5. Tworz ac nowe idee, wprowadzaj ac je do zycia spoecznego, jest ona w stanie zmienic´ sposób mys´lenia ludzi, a przez to, niejako w sposób uboczny, przyczynic´ sie do rozwoju spoecznego i technologicznego, wyksztacic´ elite, która was´ciwie ukierunkuje rozwój gospodarczy. Pomijaj ac dyskusje na temat naukowego statusu etyki filozoficz-nej oraz teologiczfilozoficz-nej nalezy stwierdzic´, ze cae dzieje s a terenem s´cierania sie dwóch wizji celowos´ci tych refleksji: jedna skania sie ku elementom praktycznym, odczytuje poszczególne obowi azki moralne, takze doczesne, w perspektywie daru i powoania do szczes´cia, do zbawienia; druga ogranicza sie jedynie do obserwacji oraz systematycznego opisu ludzkiej moralnos´ci lub co najwyzej do ukazywania ideau „dobrego czowieka”6.
Przykadem praktycznego ukierunkowania refleksji moralnej jest styl pouczen´ Starego i Nowego Testamentu. Charakterystycznym elementem tego stylu jest wskazywanie moralnych konsekwencji wydarzen´ zbawczych (pare-neza). Jest to zarazem rodzaj apelu moralnego, który ma poruszac´, wzywac´ do dziaania. Niekiedy pouczenia te przyjmuj a forme dialogu, w którym wy-stepuj a charakterystyczne zwroty skierowane w drugiej osobie i sformuowa-nia imperatywne. Kiedy indziej s a to sowa, zwroty skonstruowane w ten sposób, by mogy byc´ atwiej zapamietane. Temu praktycznemu celowi pod-porz adkowane s a takze paralele, sentencje, przysowia, rytmicznos´c´,
przywo-4Por. A. B i a a s. Istota i cel nauki – spojrzenie fundamentalisty. „Pauza Akademicka.
Tygodnik Polskiej Akademii Umiejetnos´ci” 3:2011 nr 127 s. 1.
5Por. N. W o l a n´ s k i. Czemu i komu suz a Komitety Naukowe PAN. „Nauka” 1:2011
s. 48-49.
6 Rózne modele relacji miedzy teori a a praktyk a w etyce omawia S. Goertz w ksi azce
Weil Ethik praktisch werden will. Philosophisch-theologische Studien zum Theorie-Praxis-Verhältnis. Regensburg: Pustet 2004.
ywanie przykadów i wzorów z przeszos´ci7. Wszystko to miao prowadzic´ do zachowania konkretnych postaw wzgledem Boga, czowieka i s´wiata, uczynic´ te postawy bardziej realistycznymi i atwiejszymi do wypenienia. Takie praktyczne ukierunkowanie – wzorowane na stylu Pisma S´wietego – cechowao równiez nauczanie moralne Ojców Kos´cioa, dla których wazniej-sze byo poszukiwanie sposobów rozwi azywania konkretnych problemów moralnych niz problematyka ogólna, metodologiczna czy metateologiczna8. Praktyczne nastawienie towarzyszyo takze autorom, którzy w ci agu wieków prezentowali tzw. chrystocentryzm praktyczny, wyrazaj acy sie m.in. w pró-bach przekadania ogólnych idei na konkretne sytuacje zyciowe9. Ten prag-matyzm, charakterystyczny dla mistyków i duszpasterzy, nie by obcy takze wielkim mys´licielom, np. s´w. Augustynowi, s´w. Tomaszowi. Specyficzny praktycyzm cechowa takze teologów moralistów doby autonomizacji tej dyscypliny. Ich refleksja, najczes´ciej o charakterze kazuistycznym, bya prak-tyczna w tym sensie, ze miaa wypenic´ zadanie zawodowego instruktazu dla szafarzy sakramentu pokuty10. Pragmatyzm i profesjonalizm mys´li teolo-gicznomoralnej widoczny jest równiez u przedstawicieli tzw. teologia cordis, którzy – co warto przypomniec´ – jako pierwsi w XIX w. podjeli próby ubi-blijnienia teologii moralnej po dugim okresie dominacji w tej refleksji ele-mentu racjonalnego i kazuistyki. Oni równiez zastanawiali sie nad tym, jak wcielic´ w zycie konkretne zalecenia i normy, i to w szczegóowych sytua-cjach zyciowych11.
Nigdy jednak nie brakowao opinii, ze praktyczny wymiar nie jest domen a teologii moralnej. Dlatego wielu teologów moralistów, zarówno w przeszos´ci jak i dzisiaj, jest skonnych pozostawic´ go raczej teologom duchowos´ci, asce-tykom, pastoralistom, pedagogom chrzes´cijan´skim. Swoje zadania zas´ upatruj a oni w próbach uchwycenia samej istoty moralnos´ci, ewentualnie w w askim okres´laniu norm moralnych. Zarzucenie praktycznego wymiaru refleksji
teolo-7 Por. Ks. Janusz Nagórny. Teologiczna interpretacja moralnos´ci Nowego Przymierza.
Red. K. Jezyna, J. Gocko, W. Rzepa. Lublin: Wydawnictwo KUL 2009 s. 51-52.
8Por. T. Z a d y k o w i c z. Sequela Christi et imitatio hominis. Paradygmat
nas´lado-wania we wspóczesnej refleksji teologicznomoralnej – z´róda i perspektywy. Lublin: Wydaw-nictwo KUL 2011 s. 93.
9 Por. tamze s. 96.
10 Najbardziej rozpowszechnionym dzieem s´w. Alfonsa Marii de Liguori byo Praxis
confessarii.
11Wiecej szczegóowych informacji na temat relacji teoria–praktyka mozna znalez´c´ w
opra-cowaniach z zakresu historii teologii moralnej. Por. F. G r e n i u k. Studia z teologii moralnej. Sandomierz 2006; T e n z e. Teologia moralna w swej przeszos´ci. Sandomierz 2006.
gicznomoralnej cechowao jeszcze wielu teologów doby soborowej. Dbaos´c´ o naukowy charakter tej dyscypliny eliminowaa z ich refleksji elementy prak-tyczne jako nienaukowe b adz´ wykraczaj ace poza ramy uprawianej dyscypliny. Jakie zatem miejsce nalezy przyznac´ elementom praktycznym we wspó-czesnej refleksji teologicznomoralnej? Najczes´ciej mozna spotkac´ sie ze stwierdzeniem, ze teologia moralna ma charakter praktyczny, poniewaz jej przedmiotem jest ludzkie dziaanie (praxis) oraz dlatego, ze okres´la ona pra-widowos´ci ludzkiego dziaania, ustala zasady i normy, wedug których czo-wiek powinien postepowac´12. Istotnie, praktyka wi aze sie zarówno z samym dziaaniem, jak i z mozliwos´ci a oraz powinnos´ci a dziaania13. Ktos´, kto prak-tykuje, posiada kompetencje (np. w zakresie medycyny, psychologii), a nawet wadze nad rzeczami, nad którymi podejmuje dziaanie, ale tez teoretycznie je analizuje. Owymi pragmata dla teologa moralisty s a ludzkie czyny ujmo-wane w perspektywie caozyciowego powoania. Nie s a to zatem przedmioty, które wytwarza on lub przetwarza bezrefleksyjnie. To tez rózni praxis w po-tocznym znaczeniu od praxis moralnej. Praktyka w popo-tocznym znaczeniu jest czyms´, co nas aczy ze s´wiatem rzeczy. Przez praktyke stajemy sie poniek ad jedno z tym, co czynimy. Tam natomiast, gdzie praktyka formuje odniesienie czowieka do drugiego czowieka, do rzeczy, do s´wiata; gdzie mozliwos´c´ dziaania, charakterystyczna dla potocznej praxis, przeksztaca sie w powin-nos´c´, ów pragmatyzm zyskuje swój moralny wymiar.
Teologia moralna nie tylko mówi o ludzkim dziaaniu, nie tylko je opisuje, ale ma charakter normatywny, tzn. okres´la oraz wskazuje normy tego dziaa-nia. Nie jest ona zatem neutraln a obserwacj a. Nie ogranicza sie do przedsta-wienia cudzych pogl adów. Nie ma wiec charakteru wy acznie deskryptywne-go. Teologia moralna jest nauk a normatywn a, tzn. ze jej przedmiot stanowi a przykazania, które s a odkrywane, opisywane i interpretowane jako fundament zycia indywidualnego i spoecznego. Wyprowadzane z Objawienia b adz´ z sa-mego rozumu maj a one porz adkowac´ s´rodowisko czowieka. Tam zas´ gdzie jest mowa o powinnos´ci, trudno unikn ac´ odniesien´ do konkretnej zyciowej praktyki. Teologicznomoralne poznanie prawdy nie suzy wiec samemu sobie.
12 Por. J. Z a b i e l s k i. Podstawy chrzes´cijan´skiej moralnos´ci. Teologia moralna
fundamentalna. Biaystok: Wydawnictwo s´w. Jerzego 2013 s. 10. Takie rozumienie praksyzmu widoczne jest was´ciwie we wszystkich wspóczesnych definicjach teologii moralnej. Por. VS 29; N a g ó r n y. Natura teologii moralnej s. 92-93; I. M r o c z k o w s k i. Teologia moralna. Definicja – przedmiot – metoda. Pock: Pocki Instytut Wydawniczy 2011 s. 22.
13 Por. S. G r ä t z e l. Ethische Praxis. Anwendungen der Praktischen Philosophie in
Powinnos´ci s a interpretowane jako motywy dziaania. Co wiecej, teologia moralna o zabarwieniu praktycznym wskazuje nie tylko na normy, które nalezy zachowac´, ale takze na obraz, osobowy wzór mozliwos´ci zachowania tych norm i obraz celu, do jakiego zmierza zycie moralne.
Tak sformuowane cele odrózniaj a teologie moraln a od filozofii teoretycz-nej, socjologii, ale zarazem zblizaj a j a do innych nauk, m.in. do pedagogi-ki14. Stanowi ac inspiracje dla tych nauk, dostarczaj ac im narzedzi do oceny istniej acych oraz poszukiwania nowych modeli wychowania, teologia moralna ujawnia swój praktyczny wymiar. Teolog moralista pragnie nie tylko poznac´ prawde i ni a zyc´, ale takze w duchu mios´ci dzielic´ sie ni a z innymi. Opisu-j ac i interpretuj ac normy, dokada zarazem wszelkich staran´, by stay sie one przedmiotem pragnien´ adresatów jego przesania. Uzasadnianie norm oraz próba ich wpajania jest odpowiedzi a na wspóczesn a sytuacje moraln a. Dlate-go praktyczne ukierunkowanie teologii moralnej nalezy wi azac´ z zaleconym jej przez Sobór wymiarem kairologicznym, z koniecznos´ci a otwarcia na s´wiat i interpretacj a znaków czasu. Teolog moralista rozpoznaje wspóczesnos´c´ jako wyzwanie dla swojej refleksji15. St ad tez refleksja ta nie zna zadnego tabu, nie unika zadnych tematów.
II. TEOLOGIA MORALNA BEZ TABU
Teologia moralna – jak juz wspomniano – jest nauk a normatywn a. Okres´-laj ac i interpretuj ac normy dziaania, odnosi sie jednak zawsze do sytuacji konkretnego czowieka. Zatem nie tyle opisuje co jest moralnie dobre w ogól-nos´ci, ile raczej „nakania” do moralnie dobrego postepowania okres´lonego przez tres´c´ przykazan´ oraz do realizacji czynów moralnie dobrych i to w kon-kretnej sytuacji, wynikaj acej z warunków zyciowych. Czowiek bowiem zyje w s´wiecie wartos´ci. Kazdy jego wybór oparty jest na jakiejs´ interpretacji, na jakiejs´ argumentacji. Teolog moralista musi te interpretacje poznac´, zrozu-miec´. Dlatego we wspóczesnych zjawiskach i tendencjach, w dos´wiadczeniu czowieka rozpoznaje on impulsy do prowadzonych przez siebie badan´. Do-piero takie poznanie pozwala mu odnies´c´ sie krytycznie do funkcjonuj acych
14Szeroko opisuje ten zwi azek Th. Kesselring w Handbuch Ethik für Pädagogen.
Grund-lagen und Praxis. Darmstadt: WBG (Wiss. Buchges.) 2012 s. 30 nn.
15Por. J. G o c k o. Znaki czasu jako „locus theologicus” w posoborowej teologii
moral-nej. RT 46:1999 z. 3 s. 81-106; t e n z e. Znaki czasu jako „wyzwania” wspóczesnos´ci i „wezwania” Boga (PDV 10). „Z ycie Konsekrowane” 10:2003 nr 1 s. 67-78.
w spoeczen´stwie wizji czowieka, a zwaszcza jego wolnos´ci oraz do szeregu praktycznych rozwi azan´ i motywacji. Podejmuj ac krytyke wspóczesnych pr adów mys´lowych i praktycznych postaw, teologia moralna okazuje sie jak najbardziej „praktyczna” i „przydatna”. Stawia sobie bowiem za cel poprawe jakos´ci zycia, naprawe struktur spoecznych. Poniewaz jednak urzeczywistnie-nie tego celu uzaleznia od speurzeczywistnie-nienia urzeczywistnie-nieatwych warunków, urzeczywistnie-niekiedy od powstrzymania sie od dziaania ocenianego jako ze, czesto jest traktowana jako hamulec innowacyjnos´ci i belka w „kole zamachowym gospodarki”, jakim s a rzekomo inne nauki, bardziej przydatne i bardziej praktyczne.
Zakwestionowanie „przydatnos´ci” refleksji teologicznomoralnej odbywa sie w s´cisym zwi azku z dos´wiadczeniem, które chce ona traktowac´ jako jedno z istotnych swoich z´róde. Kontestacja ta pojawia sie najczes´ciej nie w odnie-sieniu do ogólnych stwierdzen´, ale wówczas gdy ogólne zasady zostaj a apli-kowane do szczegóowych sytuacji i na ich podstawie zostaj a wygaszane s ady oceniaj ace, które dotykaj a najbardziej szczegóowych dziedzin ludzkiego zycia. Dla teologii moralnej jednak aplikacja norm do konkretnych sytuacji zyciowych nie jest problemem wtórnym. Przeciwnie, stanowi ona jeden z podstawowych obowi azków. Dlatego trudno dzis´ wskazac´ temat, przed którym teologia moralna odczuwaaby lek. Refleksj a t a pokrywa sie wszystkie dziedziny ludzkiego zycia. Ogólne normy i zasady aplikuje sie do wszystkich mozliwych szczegóowych przypadków. Trzeba stwierdzic´, ze taka nauka kosztuje – nie tylko utrate popularnos´ci, ale takze wyraz´ny sprzeciw, a nawet oskarzenia o przesadn a ingerencje w zycie publiczne.
Zgodnie jednak z celami was´ciwymi teologii moralnej, za teoretycznymi rozwazaniami musz a is´c´ pytania bardziej „praktyczne”: jak „moze” i jak „powinien” dziaac´ czowiek, który przyjmuje sowa Chrystusa i akceptuje etos Ewangelii16. Refleksja teologicznomoralna odsania wiec konkretne sposoby, jak wartos´ci, poznane wedle „skali” ujawnionej w Dekalogu, w Ka-zaniu na Górze i w caym ewangelicznym Prawie, stanowi a powinnos´c´ woli i serca czowieka, powinnos´c´ jego pragnien´ i wyborów, w jaki sposób „zobo-wi azuj a” go w dziaaniu, w postepowaniu, skoro jako przyjete aktem poznaw-czym „zobowi azuj a” go juz w mys´leniu czy tez poniek ad w „odczuwaniu”. S a to pytania – jak mówi Jan Pawe II – znamienne dla ludzkiej praxis. Wskazuj a one na organiczny zwi azek tejze praxis z etosem. Z ywa moralnos´c´
16 Por. J a n P a w e II. Katecheza Manichejskie deformacje teologii ciaa (15.10.
jest bowiem zawsze etosem ludzkiej praxis17. Refleksja teologicznomoralna wskazuje zatem na kierunki przenikania ewangelicznego etosu do zyciowej praktyki. Moralis´ci wypracowuj a, uzasadniaj a i upowszechniaj a zasady i nor-my moralne, które zyj a w tym etosie swoim – jak mówi Papiez – was´ciwym zyciem; was´ciwym, tzn. nie tylko „teoretycznym”. Poszczególni ludzie, jako bezpos´redni sprawcy i podmioty realnej moralnos´ci, jako wspótwórcy jej dziejów, od których zalezy równiez poziom tejze moralnos´ci, postep lub upadek, wypracowuj a sobie ów etos, a dokonuje sie to – jak zauwaza Jan Pawe II – zapewne nie bez zwi azku z prac a moralistów18. Ich wkad polega na tym, by konkretny, „historyczny” czowiek móg zasymilowac´ Dobr a No-wine, wcielic´ j a w zycie w specyficznej dla siebie sytuacji.
Podejmowanie licznych zagadnien´, was´ciwie pokrywaj acych cae zycie indywidualne i spoeczne, religijne i s´wieckie, mozliwe jest dzieki w askim specjalizacjom. Nawet jes´li z przyczyn finansowych zamyka sie dzisiaj b adz´ konsoliduje katedry, instytuty, prowadzone badania wykraczaj a poza ogólny obszar. Sprecyzowanie kierunków badan´ pozwala na gebsz a analize wielu obszarów zycia ludzkiego i bardziej adekwatne odpowiedzi na pytania, jakie stawia wspóczesny czowiek. Wiele aktualnych problemów moralnych musi byc´ bowiem rozwi azywanych w szerokim konteks´cie innych nauk19. Wystar-czy wskazac´ na kwestie wolnos´ci czowieka oraz korzystania z niej, zagadnie-nia zwi azane z ludzk a seksualnos´ci a, moralnos´ci a zycia mazen´skiego i ro-dzinnego, kwestie bioetyczne czy inne zagadnienia zwi azane z rozwojem nauk. Kompetentne rozwi azanie wielu dylematów dotycz ace tych dziedzin wymaga ujecia interdyscyplinarnego i to ono sprawia, ze rozwi azania te s a bardziej „praktyczne”.
Zakwestionowanie praktycznego charakteru refleksji teologicznomoralnej sprawioby, ze wiele problemów umkneoby teologom moralistom. Tymcza-sem ukierunkowanie na praxis otwiera przed teologi a moraln a ci agle nowe obszary badawcze, zwaszcza w zakresie teologii moralnej szczegóowej. Nalez a do nich niew atpliwie wspomniane zagadnienia zwi azane z moralnos´ci a zycia mazen´skiego, bioetyk a, moralnos´ci a zycia spoecznego, ale takze kwes-ti a pokoju, sprawiedliwos´ci spoecznej, obrony zycia i s´rodowiska
naturalne-17Por. tamze nr 2. 18Por. tamze nr 3.
19Por. M r o c z k o w s k i. Teologia moralna. Definicja – przedmiot – metoda s. 55;
t e n z e. Metodologia teologii moralnej. W: S´wiadek nadziei. Ks. prof. Janusz Nagórny twórca i nauczyciel teologii moralnej. Red. A. Derdziuk. Lublin: Wydawnictwo Diecezjalne w Sandomierzu 2008 s. 161-162.
go. Na teologach moralistach ci azy obowi azek pouczania wiernych – zwa-szcza przyszych duszpasterzy – o wszystkich przykazaniach i normach prak-tycznych, które Kos´ció w tym wzgledzie autorytatywnie ogasza. Ich zada-niem jest takze poszukiwanie coraz gebszych rozumowych uzasadnien´ dla jego nauczania, przekonywanie o susznos´ci jego nakazów oraz o ich waznos´ci poprzez ukazywanie ich wzajemnych powi azan´ oraz ich odniesienia do osta-tecznego celu czowieka. Co wiecej, teologowie moralis´ci maj a wykadac´ dok-tryne Kos´cioa i wypeniac´ swoj a posuge tak, by dawac´ przykad lojalnej akceptacji – wewnetrznej i zewnetrznej – nauczania Magisterium zarówno w dziedzinie dogmatu, jak i moralnos´ci. Winni tez d azyc´ do coraz peniejszego nas´wietlenia podstaw biblijnych, znaczen´ etycznych oraz motywacji antropo-logicznych, które stanowi a podoze goszonej przez Kos´ció doktryny moralnej i wizji czowieka20. Jan Pawe II, który sformuowa te zadania, podkres´la równiez znaczenie refleksji teologicznomoralnej nie tylko dla zycia i misji Kos´cioa, ale takze dla spoeczen´stwa i ludzkiej kultury. Refleksja ta ma pod-kres´lac´ aspekt dynamiczny moralnos´ci, to znaczy pos´wiecic´ szczególn a uwage odpowiedzi, jakiej na Boze wezwanie winien udzielic´ czowiek w procesie swego wzrastania w mios´ci, w onie zbawczej wspólnoty. W ten sposób teolo-gia moralna – pisze Papiez – zyska wewnetrzny wymiar duchowy, uwzglednia-j ac potrzebe rozwoju imago Dei, ukrytego w czowieku oraz prawa procesu duchowego, opisanego przez chrzes´cijan´sk a ascetyke i mistyke21.
Wydaje sie, ze wyrazaj acy sie w analizie sytuacji moralnej oraz w gosze-niu i uzasadniagosze-niu norm moralnych oraz ich aplikacji do konkretnych warun-ków chrystopraksyzm, jest was´ciw a odpowiedzi a refleksji teologicznomoral-nej na wspóczesny skrajny pragmatyzm. Ten bowiem prezentuje sposób mys´lenia, w którym nie ma miejsca na refleksje teoretyczn a ani na oceny oparte na zasadach etycznych22. Odniesienie natomiast konkretnego postepo-wania do zasad o charakterze aksjologicznym, a wiec niezmiennym, gebokie uzasadnienie dopuszczalnos´ci lub niedopuszczalnos´ci okres´lonego postepowa-nia, zdaje sie wyrywac´ konkretne wybory moralne z doraz´nych decyzji czo-wieka czy organów instytucjonalnych. W refleksji ukierunkowanej praktycznie jest wiec miejsce na dylematy moralne, które zostay juz cakowicie wyelimi-nowane przez jednowymiarow a, pragmatyczn a wizje czowieka.
20Por. VS 110. 21Por. VS 111. 22Por. FR 89.
Wspóczesna rzeczywistos´c´ stanowi z´ródo wyzwan´ dla teologii moral-nej23. Rzeczywistos´c´ ta dostarcza wielu pytan´ o charakterze moralnym; py-tan´ o dobro i zo. Teologia moralna stawia sobie za cel zabezpieczenie pod-miotowos´ci czowieka w obrebie ludzkiej praxis. Chodzi o to, by czowiek, odkrywaj ac w sobie przynaleznos´c´ do Chrystusa i w Nim swoje wywyzszenie do godnos´ci dziecka Bozego, lepiej zrozumia wasn a godnos´c´ i godnos´c´ te potwierdza i urzeczywistnia w obrebie codziennych wyborów. Nauczanie doktryny moralnej, jako zadanie teologa moralisty, oznacza s´wiadome podje-cie sie tych zadan´ intelektualnych, duchowych i pastoralnych, które zmierzaj a do takiego wychowywania wiernych, by byli zdolni do rozeznania moralnego, d azyli do prawdziwego dobra i z ufnos´ci a szukali pomocy w asce Bozej24. Refleksja teologicznomoralna ukierunkowana jest wiec ostatecznie na formo-wanie etosu chrzes´cijan´skiego, a zatem i z tego powodu ma ona znaczenie praktyczne.
III. OD ETYKI TEOLOGICZNEJ
DO ETOSU CHRZES´CIJAN´ SKIEGO
Teolog moralista zawsze musi dokonywac´ wnikliwego rozeznania w kon-teks´cie wspóczesnej kultury o przewadze naukowej i technicznej, narazonej na niebezpieczen´stwo relatywizmu, pragmatyzmu i pozytywizmu. Tres´c´, styl, metodologia wspóczesnej teologii moralnej s´wiadcz a, ze w duzej mierze udao sie jej przeamac´ rozdzia miedzy teori a a praktyk a. Istotn a jej czes´ci a staa sie bowiem refleksja nad etosem jako konkretn a, zastan a form a moral-nos´ci konkretnego czowieka i konkretnej grupy osób25. Mozna powiedziec´, ze wspóczesna teologia moralna staa sie rodzajem praktyki moralnej, która tylko stopniem rózni sie od zwyczajnej praktyki oceniania, wartos´ciowania, jakiego dokonuje kazdy czowiek. Istot a refleksji teologicznomoralnej o
cha-23 Por. T. Z a d y k o w i c z. Die Moraltheologie zwischen Offenbarung und
zeit-genössischer Kultur. Ausgewählte methodologische Fragen. RTM 4(59):2012 s. 86.
24VS 113.
25 Owocem tych refleksji s a pozycje, które stanowi a teologicznomoraln a interpretacje
wspóczesnego etosu. Ws´ród nich mozna wymienic´: Wyzwania moralne przeomu tysi acleci. Red. J. Nagórny, A. Derdziuk. Lublin 1999; Teologia moralna wobec wspóczesnych zagrozen´. Red. J. Nagórny, A. Derdziuk. Lublin 1999; Moralne aspekty przemian cywilizacyjnych. Red. J. Nagórny, A. Derdziuk. Lublin 2001; Spór o czowieka – spór o przyszos´c´ s´wiata. Od b. Ja-na XXIII do JaJa-na Pawa II. Red. J. Nagórny, J. Gocko. Lublin 2004; Wartos´ci moralne w kon-teks´cie wspóczesnego sekularyzmu. Red. J. Gocko. Lublin 2007.
rakterze naukowym jest jednak budowanie na paszczyz´nie Objawienia i do-s´wiadczenia teorii etosu, który winien byc´ nie tylko rozpoznany i prawidowo opisany, ale takze formowany i wcielany w zycie.
Refleksja teologicznomoralna nie oznacza prostej recepcji wspóczesnych pogl adów i opinii. Nie oznacza ona takze jakiegos´ utylitaryzmu polegaj acego na checi przypodobania sie komukolwiek czy pragmatyzmu, w imie którego za prawde uznaje sie to, co odnosi skutek. Teolog moralista interpretuje rzeczy-wistos´c´ w s´wietle Objawienia. Oznacza to, ze nie wystarcza mu ogólna znajo-mos´c´ s´wiata, a nawet nie wystarcza znajoznajo-mos´c´ zasad egzegezy biblijnej. Ta sk adin ad niezbedna znajomos´c´ musi byc´ uzupeniona hermeneutyk a. Teolog moralista dokonuje bowiem interpretacji s´wiata w s´wietle Ewangelii oraz inter-pretacji Ewangelii w s´wietle dos´wiadczenia, jakie pynie od s´wiata. W ten sposób dokonuje sie cos´ wiecej niz zwyka analiza chrzes´cijan´skiego etosu czy sytuacji etycznej; dokonuje sie formowanie praktycznego etosu26, i to nie przez formuowanie ogólnych drogowskazów, ale przez ocene, niekiedy ukazy-wanie konsekwencji, oraz zachete do dziaania lub powstrzymania sie od dzia-ania w tej oto, konkretnej sytuacji. Dlatego w refleksji teologicznomoralnej, zorientowanej praktycznie, wazne miejsce zajmuje nie tylko analiza z´róde, ale takze celowos´ci czynu. Jakkolwiek cel ten jest okres´lany w rózny sposób (np. jako doskonaos´c´, szczes´cie, przyzwoitos´c´, zgodnos´c´ z prawem), to stanowi on zawsze argument goszonych zasad i norm. Teologia moralna o nastawieniu praktycznym przyznaje tez wieksz a role wzorom osobowym, nas´ladowaniu. Blizszy jej jest takze element kultyczny i pedagogiczny.
Praktyczne ukierunkowanie refleksji teologicznomoralnej nadaje jej specy-ficzny styl, manifestuj acy sie w adekwatnym jezyku. Wydaje sie, ze etap hermetycznej pod wzgledem terminologicznym refleksji polska teologia mo-ralna ma juz za sob a. Ekwilibrystyka sowna, która zamykaaby teologie w w askim kregu specjalistów, nie jest juz przedmiotem aspiracji autorów. Poszukuje sie raczej jezyka, za pomoc a którego mozna by trafic´ z przesa-niem do jak najszerszej grupy odbiorów. To jednak wymaga wsuchiwania sie w jezyk, jakim posuguje sie dzisiejszy czowiek27. Nie oznacza to oczy-wis´cie bezkrytycznego przyjmowania potocznego sposobu mówienia. Przeciw-nie, wyrazem dbaos´ci o jezyk jest niekiedy koniecznos´c´ „odkamywania”
26Por. I. B ä d e r - B u t s c h l e. Interpretation der moralischen Welt. Michael
Wal-zers Philosophie der moralischen Praxis als Impuls für die theologische Ethik. Marburg: Elwert 2006 s. 119.
27 Por. M. K i e s s e l b a c h. Ethische Wirklichkeit. Objektivität und Vernünftigkeit
sów, przywracania was´ciwego znaczenia terminom, którym w potocznym jezyku nadano tres´c´ dalek a od pierwotnej. W literaturze teologicznomoralnej wyraz´nie widac´ definicje, okres´lenia, odniesienia do wieloznacznos´ci termino-logicznej. Obecny jest w niej równiez aspekt „zaangazowania”, który z pew-nos´ci a stanowi ceche charakterystyczn a polskiej teologii moralnej.
Chrystopraksyzm oznacza ostatecznie praktyczne wcielanie w zycie norm i zasad moralnych. W naukowej refleksji oznacza on jakis´ typ projekcji teorii na zyciowe dos´wiadczenie. Teologia moralna, dla której punktem wyjs´cia jest czesto fenomenologiczny opis rzeczywistos´ci, ukierunkowana jest nastepnie na te rzeczywistos´c´ w postaci konkretnych ocen, rozwi azan´. Dzieki takiemu nastawieniu nabiera ona cech realistycznych i zwieksza swoj a skutecznos´c´ oddziaywania. Teologowie moralis´ci maj a s´wiadomos´c´, ze czowiek, którym sie zajmuj a, jest tym oto, konkretnym czowiekiem, a nie jak as´ blizej nie-okres´lon a ide a, i jest on jednoczes´nie kims´ zadanym, powierzonym, dlatego ich zaangazowanie wykracza poza sale wykadowe i laboratoria. Wyrazem praktycznego ukierunkowania polskiej teologii moralnej jest czynna obecnos´c´ teologów moralistów w zyciu i praktyce duszpasterskiej Kos´cioa. Teologowie moralis´ci popularyzuj a nauke gosz ac konferencje, rekolekcje, publikuj ac teksty o charakterze popularnonaukowym, angazuj ac sie w ruchach i stowa-rzyszeniach katolickich, peni ac funkcje asystentów kos´cielnych róznych s´ro-dowisk, zasiadaj ac w grupach eksperckich, radach i komisjach etycznych. Wyrazem praktycznego podejs´cia jest takze troska o ksztacenie kadr. Z jed-nej strony chodzi o przygotowanie profesjonalistów, którzy bed a poprawnie pod wzgledem metodologicznym prowadzic´ swoje badania, s´wiadomi specyfi-ki przedmiotu i metod, ale z drugiej strony bed a podejmowac´ wielorakie, „praktyczne” zadania na rzecz promocji moralnos´ci chrzes´cijan´skiej.
Trzeba byc´ s´wiadomym, ze przesadne lub jednostronne skupienie sie na kwestiach praktycznych moze przyczynic´ sie do destrukcji prawdziwej nauki, moze skutkowac´ zagubieniem naukowego charakteru refleksji teologicznomo-ralnej, ale we was´ciwych proporcjach broni on j a przed skrajnym racjonaliz-mem. Dlatego tak wazna jest s´wiadomos´c´ tozsamos´ci uprawianej nauki, pa-miec´ o z´ródach i metodach. W przypadku teologii chodzi nade wszystko o pamiec´ o was´ciwej hierarchii z´róde objawionych i rozumowych. Postulat chrystopraksyzmu nie oznacza odprofesjonalizowania teologii moralnej. Nie oznacza takze zakwestionowania roli samych teologów moralistów jako eks-pertów. Metodycznej refleksji, takze tej ukierunkowanej praktycznie, nie moze zast apic´ intuicja poszczególnej jednostki czy nawet spoecznos´ci. Zadaniem, przed jakim staj a teologowie moralis´ci, jest uczynienie bardziej zrozumiaymi i mozliwymi do wprowadzenia do zyciowej praktyki abstrakcyjnych niekiedy
norm i zasad. To jednak jest mozliwe wówczas, gdy teolog moralista spojrzy na nie z perspektywy dos´wiadczenia konkretnego czowieka.
Aby chrystopraksyzm nie pozbawi teologii moralnej jej naukowego cha-rakteru, konieczne jest zachowanie kilku regu. Najpierw nalezy podkres´lic´, ze przedmiotem refleksji teologicznomoralnej jest zyciowa „praktyka”, która ma swój fundament w kondycji czowieka stworzonego i odkupionego. Re-fleksja ta obejmuje dos´wiadczenie, bazuje na dos´wiadczeniu, ale tylko w tym sensie, ze owo dos´wiadczenie interpretuje w s´wietle obiektywnych zasad wychodz ac z zaozenia, ze empiryczne fakty poci agaj a teoretyczne implikacje i odwrotnie – teoria ukierunkowana jest na praktyczn a realizacje. To, co dos´wiadczalne, domaga sie teoretycznej refleksji. Nieod aczn a zas´ czes´ci a ludzkiego dos´wiadczenia jest moralnos´c´ zarówno ta zastana, jak i ta oczeki-wana, poz adana. Teoretyczna refleksja peni zatem role pos´rednika miedzy ogólnymi reguami a konkretnymi wskazaniami i prowadzi ku konkretnej realizacji (teoretycznego) prawa.
Chrystopraksyzm refleksji teologicznomoralnej wynika z jej charakteru eklezjalnego. Jej s´cise powi azanie z zyciem Kos´cioa sprawia bowiem, ze musi ona kierowac´ sie ku zyciowej praktyce, konkretyzowac´ sposoby od-powiedzi czowieka na wezwania Boga. Teologia moralna jest takze nauk a wiary, a to oznacza, ze podejmuje ona tematy zwi azane z „prawd a, któr a trzeba zyc´” i która jest „z´ródem zyciowego zaangazowania”28. Moralne implikacje wiary dotykaj a zyciowej praktyki. Perspektywa eklezjalna oraz perspektywa wiary nadaje refleksji teologicznomoralnej charakteru prak-tycznego. Ostatecznie chrystopraksyzm jest naturaln a konsekwencj a chrysto-centryzmu moralnos´ci chrzes´cijan´skiej. Osoba i zycie Chrystusa winno stac´ sie kryterium chrzes´cijan´skiego dziaania29. Teologia moralna zas´, która po-niek ad wywodzi sie z praktyki, ku praktyce powinna prowadzic´. Tak rozumia-ny chrystopraksyzm nie oznacza ciasnego pragmatyzmu. Dowartos´ciowanie aspektów praktycznych nie prowadzi bowiem do rezygnacji z wiedzy ogólnej i interdyscyplinarnej. Teologia moralna przez swoje praktyczne ukierunkowa-nie ukierunkowa-nie chce tez traktowac´ prawd wiary jedyukierunkowa-nie na sposób funkcjonalny, widz ac w nich wy acznie zasady postepowania. Chce natomiast wnosic´ swój wkad w tworzenie fundamentów rozwoju, postepu, innowacyjnos´ci, które s a niemozliwe bez uformowania czowieka.
28Por. VS 88-89.
29 Por. E. A r e n s. Christopraxis. Grundzüge theologischer Handlungstheorie.
BIBLIOGRAFIA
J a n P a w e II: Encyklika Veritatis splendor. Watykan 1993. J a n P a w e II: Encyklika Fides et ratio. Watykan 1998.
J a n P a w e II. Katecheza Manichejskie deformacje teologii ciaa (15.10.1980). A p a n o w i c z J.: Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii
organi-zacji i zarz adzania. Gdynia: WSAiB 2000.
A r e n s E.: Christopraxis. Grundzüge theologischer Handlungstheorie. Freiburg–Basel–Wien: Herder 1992.
B ä d e r - B u t s c h l e I.: Interpretation der moralischen Welt. Michael Walzers Philoso-phie der moralischen Praxis als Impuls für die theologische Ethik. Marburg: Elwert 2006. B i a a s A.: Istota i cel nauki – spojrzenie fundamentalisty. „Pauza Akademicka. Tygodnik
Polskiej Akademii Umiejetnos´ci” 3:2011 nr 127 s. 1.
D e r d z i u k A.: Teologia moralna w suzbie wiary Kos´cioa. Lublin: Wydawnictwo KUL 2010.
G o c k o J.: Kos´ció obecny w s´wiecie – posany do s´wiata. Teologiczno-spoeczne aspekty posannictwa Kos´cioa w s´wiecie po Soborze Watykan´skim II. Lublin: Wydawnictwo KUL 2003.
G o c k o J.: Znaki czasu jako „locus theologicus” w posoborowej teologii moralnej. RT 46:1999 z. 3 s. 81-106.
G o c k o J.: Znaki czasu jako „wyzwania” wspóczesnos´ci i „wezwania” Boga (PDV 10). „Z ycie Konsekrowane” 10:2003 nr 1 s. 67-78.
G o e r t z S.: Weil Ethik praktisch werden will. Philosophisch-theologische Studien zum Theorie-Praxis-Verhältnis. Regensburg: Pustet 2004.
G r ä t z e l S.: Ethische Praxis. Anwendungen der Praktischen Philosophie in Alltag und Beruf. London: Turnshare 2007.
G r e n i u k F.: Katolicka teologia moralna w poszukiwaniu wasnej tozsamos´ci. Lublin: RW KUL 1993.
G r e n i u k F.: Studia z teologii moralnej. Sandomierz 2006.
G r e n i u k F.: Teologia moralna w swej przeszos´ci. Sandomierz 2006.
K e s s e l r i n g Th.: Handbuch Ethik für Pädagogen. Grundlagen und Praxis. Darmstadt: WBG (Wiss. Buchges.) 2012.
K i e s s e l b a c h M.: Ethische Wirklichkeit. Objektivität und Vernünftigkeit der Ethik aus pragmatistischer Perspektive. Berlin: De Gruyter 2012.
Ks. Janusz Nagórny. Teologiczna interpretacja moralnos´ci Nowego Przymierza. Red. K. Jezyna, J. Gocko, W. Rzepa. Lublin: Wydawnictwo KUL 2009 s. 51-52.
Moralne aspekty przemian cywilizacyjnych. Red. J. Nagórny, A. Derdziuk. Lublin 2001. M r o c z k o w s k i I.: Metodologia teologii moralnej. W: S´wiadek nadziei. Ks. prof.
Ja-nusz Nagórny twórca i nauczyciel teologii moralnej. Red. A. Derdziuk. Lublin: Wydaw-nictwo Diecezjalne w Sandomierzu 2008 s. 157-164.
M r o c z k o w s k i I.: Teologia moralna. Definicja – przedmiot – metoda. Pock: Pocki Instytut Wydawniczy 2011.
N a g ó r n y J.: Duch S´wiety zasad a nowego zycia. W: Jestes´my Kos´cioem w Duchu S´wie-tym. Red. F. Mrowiec. Würzburg 1999 s. 34-50.
N a g ó r n y J.: Historiozbawczy fundament moralnos´ci chrzes´cijan´skiej. W: Teologia moral-na u kresu II tysi aclecia. Red. J. Nagórny, K. Jezyna. Lublin 1998 s. 153-170.
N a g ó r n y J.: Moralnos´c´ chrzes´cijan´ska jako moralnos´c´ nowego zycia w Chrystusie. W: Vivere in Christo. Chrzes´cijan´ski horyzont moralnos´ci. Red. J. Nagórny, A. Derdziuk. Lublin 1996 s. 87-116.
N a g ó r n y J.: Natura teologii moralnej. W: Polska teologia moralna czterdzies´ci lat po Soborze Watykan´skim II. Red. J. Nagórny, J. Gocko. Lublin: Wydawnictwo Archidiecezji Lubelskiej Gaudium 2006 s. 91-125.
N a g ó r n y J.: Teologia moralna jako eklezjalna nauka wiary w s´wietle Veritatis splendor. W: Jan Pawe II. Veritatis splendor. Tekst i komentarz. Red. A. Szostek. Lublin 1994 s. 275-294.
Praxis in der Ethik. Zur Methodenreflexion in der anwendungsorientierten Moralphilosophie. Red. M. Zichy, H. Grimm. Berlin: De Gruyter 2008.
Spór o czowieka – spór o przyszos´c´ s´wiata. Od b. Jana XXIII do Jana Pawa II. Red. J. Na-górny, J. Gocko. Lublin 2004.
Teologia moralna wobec wspóczesnych zagrozen´. Red. J. Nagórny, A. Derdziuk. Lublin 1999. Wartos´ci moralne w konteks´cie wspóczesnego sekularyzmu. Red. J. Gocko. Lublin 2007. W o l a n´ s k i N.: Czemu i komu suz a Komitety Naukowe PAN. „Nauka” 1:2011 s. 47-57. Wyzwania moralne przeomu tysi acleci. Red. J. Nagórny, A. Derdziuk. Lublin 1999. Z a b i e l s k i J.: Podstawy chrzes´cijan´skiej moralnos´ci. Teologia moralna fundamentalna.
Biaystok: Wydawnictwo s´w. Jerzego 2013.
Z a d y k o w i c z T.: Die Moraltheologie zwischen Offenbarung und zeitgenössischer Kul-tur. Ausgewählte methodologische Fragen. RTM 4(59):2012 s. 79-103.
Z a d y k o w i c z T.: Sequela Christi et imitatio hominis. Paradygmat nas´ladowania we wspóczesnej refleksji teologicznomoralnej – z´róda i perspektywy. Lublin: Wydawnictwo KUL 2011.
CHRYSTOPRAKSYZM REFLEKSJI TEOLOGICZNOMORALNEJ
S t r e s z c z e n i e
Teologia moralna, jak kazda nauka, posiada nade wszystko cele poznawcze. Ze wzgledu jednak na przedmiot mozna mówic´ takze o praktycznym wymiarze refleksji teologicznomoral-nej. Tym przedmiotem jest bowiem ludzkie dziaanie (praxis), które teologia moralna nie tylko opisuje, ale takze okres´la wskazuj ac obowi azuj ace w nim normy moralne. Wyjas´niaj ac i argu-mentuj ac zasady i normy moralne, teologia moralna ma na wzgledzie penie, któr a czowiek winien urzeczywistnic´ we wasnym zyciu i dziaaniu. Urzeczywistnienie tej peni nastepuje w konkretnej sytuacji zyciowej. Dlatego istotn a, praktyczn a czes´ci a posugi teologów mora-listów jest aplikacja zasad i norm do szczegóowych postaw i dziedzin ludzkiego zycia. Z adna z tych dziedzin nie jest wy aczona poza zakres zainteresowan´ teologii moralnej. Analiza tych dziedzin stanowi punkt wyjs´cia dla refleksji o charakterze teologiczno-etycznym ukierunkowa-nej na formowanie postaw.
