Zajęcia terenowe – ekscytująca przygoda z przyrodą | Elżbieta Roland | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 2/2017
103
SZK
OŁA
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | ebis@ibe.edu.pl | © for the article by the Authors 2017 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2017
Zajęcia terenowe
– ekscytująca przygoda
z przyrodą
Elżbieta Roland
dr Elżbieta Roland: adiunkt w Katedrze Zoologii, Wydział Nauk Biologicznych, Uniwersytet Zielonogórski
Wprowadzenie
W nowoczesnym nauczaniu przedmiotów przyrod-niczych dąży się do stworzenia sytuacji dydaktycznych, które umożliwią całościowe poznanie świata oraz pro-cesów zachodzących w środowisku naturalnym a także takich które, sprzyjają rozwojowi osobowości ucznia przygotowując go do twórczego i samodzielnego życia w ciągle zmieniającym się świecie
Jednym z ważniejszych elementów pozwalający re-alizować to holistyczne podejście do nauczania są za-jęcia terenowe (Szyszko-Bohusz 1989). Stwarzają one uczniom dogodne warunki samodzielnych poszuki-wań, prowadzących do zdobycia nowych wiadomości w sposób aktywny i twórczy (Okoń 2007, Kowalczyk). Umożliwiają wykorzystanie najbliższego środowiska jako źródła wiedzy przyrodniczej. Odpowiednio ukie-runkowane uczą umiejętności obserwacji środowiska i dokonywania ich opisu, prowadzą do zdobywania umiejętności praktycznych: posługiwania się mapą, kompasem przewodnikami, atlasami roślin i zwierząt oraz prostym sprzętem badawczym (Stawiński 2000), kształcą wyobraźnię przestrzenną. Kształtują więzi emocjonalne i kulturę obcowania z przyrodą, integrują zespół uczniowski, zbliżają do siebie nauczyciela i ucz-niów. Są okazją do rozmów, otwarcia się na innych, bu-dowania zaufania. Uczą zachowania się w różnych sytu-acjach lub miejscach, często nowych lub nietypowych.
Rola zajęć terenowych została doceniona w podsta-wie programowej kształcenia ogólnego, gdzie zapisano konieczność realizacji takich zajęć na poszczególnych etapach kształcenia. Tak więc przed nauczycielami stoi zadanie jakim jest przygotowanie zajęć w terenie uwzględniając fakt, że w nowoczesnej edukacji nie cho-dzi jedynie o to, by młocho-dzież przyswoiła więcej wiedzy, lecz przede wszystkim, by sprzyjać jej rozwojowi.
Okres szkolny, w przypadku młodzieży w wieku 13-15 lat, przypada na czas przejściowy między dzieciń-stwem a dorosłością zwanym wczesną fazą dorastania. Jest to bardzo szczególny okres w rozwoju psychologicz-nym i fizyczpsychologicz-nym młodzieży. Dochodzi wówczas do od-krywania własnych potencjałów i kierunków rozwoju, kształtowania własnego ego, systemu wartości i świato-poglądu wraz z nieodpartą potrzebą osiągnięcia subiek-tywnie rozumianej wolności i autonomii (Kliś i Nie-ciuński 2011). W tym wieku młodzież jest szczególnie podatna na przeżycie przygody (Palamer-Kabacińska 2014). Dzięki uczestnictwu w przygodach, które stano-wią wyzwanie, jest ona w stanie sprawdzić się i rozwijać w dziedzinach wykraczających poza codzienną rutynę, Warto więc stworzyć w realiach szkoły możliwość prze-życia przygody. Jest ona możliwa w różnych przestrze-niach, których wspólną cechą jest niestandardowość. Taką przestrzenią dla wielu młodych ludzi jest środo-wisko przyrodnicze. Dla wielu z nich niestandardowość tej przestrzeni wynika z bardzo ograniczonego lub zu-pełnego braku kontaktu z przyrodą, który jest opisywa-ny w literaturze jako przyczyna większości dysfunkcji rozwojowych w sferze psychosomatycznej określanych mianem „Zespołu braku kontaktu z przyrodą” (Louv 2014).
Dla wielu uczniów środowisko miasta tworzy pew-nego rodzaju strefę komfortu. W strefie tej znajdując się pośród osób, aktywności, przedmiotów, które zna, czuje się bezpiecznie. Jednak pozostając w tej strefie, niewie-le się uczy, zna dokładnie swoje możliwości w ramach tej strefy, wiele czynności wykonuje rutynowo (Leśny 2014).
Dlatego zgodnie z metodyką adventure education nauczyciel powinien zaproponować uczniom działania wspierające w przekraczaniu ich strefy komfortu po-przez kreowanie nowych wyzwań związanych z przeła-maniem się, wysiłkiem, doświadczaniem. W tej strefie
do pobrania: załączniki – karty zadań:
w DOC: http://ebis.ibe.edu.pl/docs/ebis-2017-2/ ebis-2017-2-zajecia-terenowe-zal.doc
lub w PDF: http://ebis.ibe.edu.pl/docs/ebis-2017-2/ebis-2017-2-zajecia-terenowe-zal.pdf
Zajęcia terenowe – ekscytująca przygoda z przyrodą | Elżbieta Roland | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 2/2017
104
SZK
OŁA
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | ebis@ibe.edu.pl | © for the article by the Authors 2017 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2017 człowiek uczy się nowych rzeczy skuteczniej (Leśny
2014).
Wychodząc naprzeciw potrzebom sprzyjających rozwojowi uczniów i edukacyjnym szkół nauczyciele powinni poszukać nowych rozwiązań edukacyjnych. Zwłaszcza, że obserwacje i wyniki badań prowadzonych wśród uczniów z grupy wiekowej 13-15 lat, wskazują na to, że oczekują oni ciekawie prowadzonych lekcji, o nie-typowym przebiegu (Kacperczyk i in. 2010).
W pracy przedstawiono propozycję takiego roz-wiązania. Proponowane działanie to zajęcia terenowe zrealizowane w formie edukacyjnej gry dającej szansę przeżycia przygody w przyrodzie.
Zajęcia terenowe
Realizacja zajęć terenowych ma swoją charaktery-styczną, złożoną strukturę. Pierwszy etap – obejmuje: przygotowanie do pracy w terenie; wyznaczenie celu zajęć, odpowiedni dobór treści, opracowanie przebiegu trasy, dobór właściwych metod nauczania i odpowied-nich środków dydaktycznych, opracowanie scenariusza zajęć z propozycjami zadań do wykonania przez ucz-niów, opracowanie zasad dokumentowania wyników, sprawdzania osiągnięć. Drugi etap – praca w terenie; wykonanie zaprojektowanych działań, udokumento-wanie przebiegu i wyników obserwacji (szkice, rysun-ki, wywiady, notatrysun-ki, pomiary, wykresy, sprawozdania itp.). Trzeci etap – podsumowanie; omówienie wyników obserwacji, wymiana spostrzeżeń, weryfikacja rozwią-zań. Czwarty etap – wykorzystanie zebranych mate-riałów (okazy naturalne, wyniki pomiarów) w dalszej pracy dydaktycznej w szkole. Piąty etap – sprawdzenie osiągnięć uczniów (Stawiński 2000).
Jedną z form realizacji zajęć terenowych może być zaprezentowana poniżej gra terenowa. Jest ona porów-nywana do happeningu, podchodów lub harcerskiego
biegu na orientację. Ponieważ łączy ona wszystkie te elementy, jest niezwykle atrakcyjnym, cenionym za skuteczność narzędziem dydaktycznym. Edukacyjne gry rozgrywane są w terenie odpowiednio dobranym ze względu na realizowane cele.
Gra terenowa oparta jest o zasady opracowane w taki sposób, aby służyły poszerzeniu zasobów wiedzy i doskonaleniu umiejętności graczy. Gra pozwala po-znać teren i jego zasoby, odkryć nieznane dotąd szcze-góły otaczającej nas rzeczywistości, wyzwolić ducha współzawodnictwa, ale także działania zespołowego w celu osiągnięcia konkretnego celu. Poza tym moty-wuje uczestników do współpracy oraz podejmowania wspólnych, szybkich decyzji. Zadania jakie mają wy-konać gracze wymagają zwykle kreatywności, stawia-ją w nietypowych sytuacjach. wymaga stawia-jących podjęcia wyzwań. Poprzez działanie i przeżywanie, syntezę no-wych doświadczeń, refleksję uczestnicy mają szansę na sprawdzenie i wzbogacenie swojej wiedzy i umiejętno-ści, a także kształtowanie systemu wartości.
W procesie nauczania gra może służyć jako utrwa-lenie wiadomości lub ich powtórzenie.
Terenowa gra edukacyjna „przyrodnicza
eskapada”
Projekt, realizowany jesienią 2013 roku wspierany był organizacyjnie i finansowo przez PGE Gubin, przy dużym zaangażowaniu Zespołu Szkół w Grabicach. W projekcie udział brali uczniowie gimnazjów pub-licznych z Gminy Gubin i Brody oraz ich nauczyciele biologii i geografii. Celami skierowanymi na uczniów było: zdobywanie i poszerzenie wiedzy o przyrodzie, propagowanie zachowań korzystnych dla środowiska naturalnego, kształtowanie umiejętności: działania zespołowego w celu osiągnięcia zamierzonego celu, kształtowanie umiejętności komunikowania się,
krea-tywności, wyzwolenie ducha rywalizacji. Cele skiero-wane na nauczycieli to prezentacja interesującej formy edukacyjnej, którą można wykorzystać w realiach szko-ły.
Gra odbyła się w lesie, w pobliżu miejscowości Gra-bice. Wyznaczono tam pięciokilometrową trasę o zróż-nicowanym ukształtowaniu terenu sprawiającym, że pokonanie jej stanowiło dla uczestników wyzwanie. Trasę uczestnicy mieli pokonać w określonym czasie. Na trasie wyznaczono punkty gdzie uczestnicy wyko-nywali zadania zgodnie z wskazówkami. Przygotowane zadania sprzyjają poznaniu przyrody ekosystemu lasu i problemów, które pojawiają się w lasach w związku z bliskością terenów zurbanizowanych. Nazwy przy-pisane kolejnym punktom na trasie to „Znajdź ścieżkę do lasu”, „Poszukiwacze przyrodniczych skarbów”, „Co rośnie w naszych lasach?”, „Kartoteka drzewa”, „Na tro-pach zwierząt”, „Detektywi gleby - co żyje w glebie?”, „Daj śmieciom drugie życie”, „Odśmieć las”, „W har-monii z przyrodą”. W trakcie wykonywania zadań uczestnicy gry wykazują się różnorodną aktywnością wyzwalającą w nich konieczność współpracy, podejmo-wania decyzji.
Scenariusz gry edukacyjnej „Przyrodnicza
eskapada”
Cele:
• poznanie walorów przyrodniczych najbliższej okolicy,
• zdobywanie i poszerzenie wiedzy o przyrodzie,
• propagowanie zachowań korzystnych dla środowi-ska naturalnego
• kształtowanie umiejętności: współpracy, komuni-kowania się,
Zakres treści: rośliny i zwierzęta lasu, ochrona
Zajęcia terenowe – ekscytująca przygoda z przyrodą | Elżbieta Roland | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 2/2017
105
SZK
OŁA
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | ebis@ibe.edu.pl | © for the article by the Authors 2017 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2017
Miejsce realizacji: teren leśny
Uczestnicy: młodzież szkolna w wieku 13-14 lat Czas trwania: 2,5 godziny
Zasady gry
1. Gra polega na:
- przebyciu wyznaczonej trasy, w wyznaczonym czasie,
- rozwiązaniu zadań o tematyce ekologiczno-przy-rodniczej.
2. W grze uczestniczą uczniowie w zespołach cztero-osobowych.
3. Grupy wybierają lidera.
4. Drużyny z punktu startowego udają się (korzysta-jąc urządzeń GPS i mapy) do kolejnych punktów na trasie, zgodnie z wytycznymi otrzymanymi w materiałach.
Ogólna liczba punktów na trasie gry – 9.
Uczestnicy mają za zadanie odnalezienie poszcze-gólnych punktów w terenie i wykonanie, na każ-dym z nich, przygotowanych zadań. Zadania są punktowane.
Grupy muszą dotrzeć do punktu końcowego – w ciągu 1,5 godziny od startu.
5. W punkcie końcowym oddają swoje karty zadań, które zostają sprawdzone.
6. Grę uznaje się za zaliczoną, gdy zespół dotrze w wyznaczonym czasie do punktu końcowego i poświadczy kartami zadań stopień wykonania wszystkich zadań.
7. Zwycięża ten zespół, który dotrze w wyznaczonym czasie do punktu końcowego, wykona wszystkie zadania i zdobędzie najwięcej punktów. W przy-padku gdy więcej grup uzyska ten sam wynik o zwycięzcy decyduje dogrywka (dodatkowe zada-nie).
8. W punkcie końcowym podsumowanie gry, ogło-szenie zwycięzców.
Realizacja
I. Rozpoczęcie
1. Powitanie uczestników.
2. Zapoznanie z celami i zasadami gry.
3. Poszczególne grupy wybierają nazwę dla swojej grupy i wpisują ją na kartkach przyczepionych do odzieży.
4. Grupy wybierają lidera.
5. Grupy otrzymają niezbędne materiały - mapa obszaru, w której gra będzie się odbywać - kartę z zasadami gry
- karty zadań (załącznik 1-9)
- przewodniki do oznaczania drzew, zwierząt bezkrę-gowych, tropów i śladów,
- długopis, ołówek, - urządzenie GPS, - łopatka,
- miarka. II. Przebieg gry 1. Start
2. Drużyny z punktu startowego udają się (korzysta-jąc z mapy i urządzeń GPS) do kolejnych punktów na trasie.
3. Poruszają się po trasie gry zgodnie z wytycznymi otrzymanymi w materiałach i mapą terenu. 4. Na poszczególnych punktach rozwiązują zadanie,
wypełniają karty zadań od 1-9. 5. Meta.
6. Grupy oddają nauczycielowi swoje karty zadań. 7. Nauczyciel sprawdza je i wpisuje punktację. 8. Zwycięża ten zespół, który dotrze w wyznaczonym
czasie do punktu końcowego i zdobędzie najwięcej punktów. W przypadku gdy więcej grup uzyska ten sam wynik o zwycięzcy decyduje dogrywka (dodatkowe zadanie)
III. Podsumowanie i zakończenie
Podsumowanie
Przedstawiona propozycja nie jest złotym środkiem na rozwiązanie, problemów związanych z realizacją zajęć terenowych. Ma być przykładem inspirującym nauczycieli do poszukiwań i wdrażania do praktyki szkolnej interesujących, nowoczesnych rozwiązań edu-kacyjnych, aby zajęcia terenowe nie były tylko koniecz-nością wynikającą z podstawy programowej.
Ważne aby dla swoich działań nauczyciele znaleźli wsparcie we władzach oświatowych aby zajęcia tereno-we mogły stać się ekscytującą przygodą z przyrodą.
Literatura
Kacperczyk A. et al. (2010) Raport końcowy z badań: Kim jest
współ-czesny gimnazjalista? Uniwersytet Łódzki Instytut Socjologii
Katedra Metod i Technik Badań Społecznych; s. 83. dostępny na http://www.eksoc.uni.lodz.pl/is/doc/gimnazjalista.pdf (otwarty 04.11.2015).
Kliś M., Nieciuński S. (2011) Poradnik. Rozwój, problemy
i zagroże-nia, wybór zawodu. Wydawnictwo Ministerstwo Edukacji
Naro-dowej, Kraków; s.48-61.
Kowalczyk M. Zajęcia terenowe w procesie kształcenia, dostępny na www.edukacja.edux.pl/p-9786-zajecia-terenowe-w-procesie--ksztalcenia.php (otwarty 04.11.2015).
Leśny A. (2014) Pedagogika przygody – konteksty teoretyczne. [W]: Przygoda w edukacji i edukacja w przygodzie. W: Bąk A., Leś-ny A., Palamer-Kabacińska E (red.). Fundacja Pracownia Nauki i Przygody, Warszawa; s. 12-49.
Louv R. (2014) Ostatnie dziecko lasu. Jak uchronić nasze dzieci przed
zespołem deficytu natury. Wydawnictwo Mamania, Warszawa; s. 1-432.
Michl W. (2011) Pedagogika przeżyć. Wydawnictwo WAM, Kraków, s. 9-93.
Okoń W. (1996) Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Wydawnictwo „ŻAK”, Warszawa; s. 65-336.
Palamer-Kabacińska E. (2014) Edukacja przygodą a harcerstwo –
(nie)znane i (czy) zapomniane?. [W]: Przygoda w edukacji
i edu-kacja w przygodzie. .Bąk A. et al. Fundacja Pracownia Nauki i Przygody, Warszawa; s. 78-111.
Roland E. (2013) Koncepcja zadania w zakresie edukacji
Na-Zajęcia terenowe – ekscytująca przygoda z przyrodą | Elżbieta Roland | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 2/2017
106
SZK
OŁA
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | ebis@ibe.edu.pl | © for the article by the Authors 2017 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2017 rodowy Program Ochrony Środowiska; s.1-12.
Stawiński W. (2000). Zajęcia terenowe – wycieczki. [W]: Dydaktyka Biologii i Ochrony Środowiska, Stawiński W. et al. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa - Poznań:166 – 185
Szyszko-Bohusz A. (2005). Pedagogika holistyczna. Encyklopedia
pe-dagogiczna XXI wieku. Wydawnictwo Akademickie ŻAK,
War-szawa; s.152-156.
