Claude Bernard (1813–1878) – wybitny uczony, prekursor nowoczesnej fizjologii i medycyny eksperymentalnej, filozof i obywatel świata

(1)

KAZIMIERZ KOCHMAN

CLAUDE BERNARD (1813–1878) – WYBITNY UCZONY, PREKURSOR

NOWOCZESNEJ FIZJOLOGII I MEDYCYNY EKSPERYMENTALNEJ,

FILOZOF I OBYWATEL ŚWIATA

W 202. ROCZNICĘ URODZIN

Since science can be established only by the comparative method, knowledge of pathological or abnormal conditions cannot be gained without previous knowledge of normal states, just as the therapeutic action of the abnormal agents, or medicine, on the organisms cannot be scientifically understood without first studying the phy-siological action of the normal agents which maintain the phenomena of life.

Claude Bernard, Introduction à l’étude de la Médicine Expérimentale, 1865 We seek to find nature one, a coherent unity. This gives to scientists their sense of mission, and let us acknowledge it, their aesthetic fulfillment: that every research carries the sense of drawing together the threads of the world into a patterned web.

Jacob Bronowski, „The Common Sense of Science” Two contrary laws seem to be wrestling with each other nowadays; the one, a law of blood and death, ever imagining new means of destruction and forcing nations to be constantly ready for the battlefield – the other, a law of peace, work and he-alth, ever evolving new means for delivering man from the scourges which beset him. Louis Pasteur, at the dedication of the Pasteur Institute, 1888 Claude Bernard urodził się 12 lipca 1813 roku w Saint-Julien de Villefranche we Francji. Uczony przez całe życie pozostał głęboko przywiązany do swej ojczy-stej ziemi i wracał do niej bardzo często.

Saint-Julien de Villlefranche jest wioską w malowniczej okolicy Wybrzeża Ro-danu. Dookoła znajdują się łagodne zbocza pokryte krzewami winorośli, a w dali można dostrzec szczyty alpejskich gór pokryte wiecznym śniegiem.

Rodzice Claude’a byli ludźmi prostymi, bardzo uczciwymi i odważnymi – jak wszyscy mieszkańcy tamtych okolic. Matka ciężko pracowała na roli i w gospo-darstwie, natomiast ojciec był nauczycielem. Właśnie ojciec – jako pedagog – miał wielkie ambicje w stosunku do syna, chciał bardzo, aby Claude nauczył się łaciny. Młody Bernard uczył się więc u miejscowego proboszcza i uczęszczał do miejsco-wej szkoły podstawodo miejsco-wej. Po jej ukończeniu poszedł do gimnazjum znajdującego się w sąsiedniej miejscowości. Niestety jego rodziców nie było stać na to, aby fi-nansować dalsze kształcenie syna, a sam Claude był uczniem bardzo przeciętnym i nie otrzymał stypendium na dalszą naukę. W tej sytuacji chłopiec musiał szukać pracy, o którą było ciężko w okolicy. Tak się dobrze złożyło, że miejscowy apte-karz poszukiwał laboranta do apteki. Claude został przyjęty, ponieważ był synem nauczyciela oraz znał język łaciński. Młody Bernard był zadowolony ze swojego

Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt im. J. Kielanowskiego w Jabłonnie, Polska Akademia Nauk,

ul. Instytucka 2, 05-110 Jabłonna, Tel.: (22) 756 33 00, Fax: (22) 756 33 02, e-mail: k.kochman@ifzz.pan.pl Wpłynęło: 11.07.2014 Zaakceptowano: 01.08.2014 DOI: dx.doi.org/10.15374/FZ2014039

ARTYKUŁ REDAKCYJNY

FORUM ZAKAŻEŃ 2015;6(1):1–4 © Evereth Publishing, 2015

Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym umieszczanie w sieci) jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.

(2)

2 © Evereth Publishing, 2015

FORUM ZAKAŻEŃ 2015;6(1)

zatrudnienia w aptece, ponieważ miał możliwość nauczyć się robić wiele rzeczy, na przykład cygara. Należy pamiętać, że w tamtych czasach aptekarze nie zajmowali się wyłącznie sporządzaniem lekarstw, wytwarzali również dużo innych produktów użytecznych dla ludzi. W późniejszym okresie, już jako uczony, Claude opisał jeden dzień pracy w apte-ce: „Nigdy przedtem nie doznałem tak wielkiej radości niż w dniu, gdy udało mi się wykonać pierwsze pudełko cygar. Potrafiłem już coś robić dobrze! Miałem więc fach w ręku, byłem człowiekiem na poziomie”.

Aptekarz dawał Bernardowi jedno wolne popołudnie raz w miesiącu. Claude wykorzystywał je do czytania i pisania. W pokoju na poddaszu, przy świecy, napisał dramat senty-mentalny w pięciu aktach „Arthur de Bretagne”, który chciał opublikować wiele lat później. Podczas pracy w aptece stwo-rzył również wodewil, za który otrzymał honorarium w wy-sokości stu franków.

Ten bardzo skromny sukces literacki pozwolił mu jednak na powzięcie idei, aby poświęcić się sztuce i pojechać w tym celu do Paryża. Był to okres romantyzmu, każdy z młodych chłopców czuł się po trochu poetą i romantykiem.

W listopadzie 1834 roku Claude Bernard wyjechał do Pa-ryża, mając pod pachą dwa swoje utwory literackie jako ma-nuskrypty. Miał 21 lat i pierwszy raz w życiu opuszczał swoją rodzinną wioskę. W Paryżu zamieszkał w oberży w Dzielnicy Łacińskiej i śpieszył pokazać swoje dzieła literackie jednemu z profesorów na Sorbonie. Profesor po szybkim przeczytaniu utworów szczerze powiedział Claude’owi: „Croyez-moi, ren-trez chez vous et jetez vos papiers au feu” (Proszę mi wierzyć, powróć do domu i wrzuć te papiery do ognia*).

Claude nic nie odpowiedział, tylko skłonił lekko głowę, ale był w stanie wielkiej desperacji. Widząc to, profesor uli-tował się nad młodym człowiekiem i rozpoczął z nim przy-jacielską rozmowę. Pozwolił mu opowiedzieć swoją historię życia i stron ojczystych. Dowiedział się, że przed przyjazdem do Paryża Claude Bernard był laborantem w aptece. Doradził mu, aby rozpoczął studia medyczne i aby właśnie z medycyną związał swoją dalszą karierę. Profesor powiedział, że ten kie-runek będzie dla niego znacznie lepszy niż literatura.

Claude pełen rezygnacji i smutku długo włóczył się po ulicach Paryża. Po długim wahaniu i namysłach podjął decyzję. Następnego dnia zapisał się na studia na Wydziale Medycznym. W ten sposób jego los został właściwie skiero-wany. Z laboranta w aptece w małej wiosce stał się studen-tem medycyny w Paryżu. Niestety jego studia nie były wspa-niałe ani błyskotliwe, Claude był przeciętnym studentem, raczej leniwym, i żaden profesor nie zwrócił na niego szcze-gólnej uwagi. Egzamin końcowy zdał jako jeden z ostatnich na liście. Zaopatrzony w nędzny dyplom, został zatrudniony jako internista w szpitalu l’Hôtel-Dieu, na oddziale, w któ-rym pracował niezwykle utalentowany i wspaniały fizjolog, doktor François Magendie, który to wkrótce został profeso-rem w Collège de France.

Claude regularnie i z wielką uwagą obserwował ekspe-rymenty praktyczne profesora. Magendie zwrócił natomiast uwagę na Bernarda podczas wykonywania przez niego dy-sekcji, zafascynowany zręcznością i pewnością ręki młode-go mężczyzny. Pewnemłode-go razu głośno zapytał, czy nie chciał-by zostać jego asystentem.

W ten sposób Claude Bernard, na którego dotąd nikt nie zwrócił uwagi, został zauważony i wybrany przez najwięk-szego fizjologa tamtej epoki. Młody uczony wygrał konkurs na doktorat, który ukierunkował go na badania naukowe. W Collège de France w ciągu kilku lat młody fizjolog, Clau-de Bernard, stał się wielkim uczonym. Całe dnie spędzał na eksperymentach w laboratorium, na których w głównej mierze były oparte jego badania.

Rok 1844 był przełomowy dla młodego Claude’a Bernar-da. W tym właśnie roku jego praca i zainteresowania zostały całkowicie skierowane w stronę badań naukowych. W wie-ku 31 lat fizjolog znalazł swoje życiowe powołanie. Bada-nia naukowe ogromnie go pasjonowały. Przełożony Bernar-da, profesor w Collège de France, był wspaniałym ekspery-mentatorem, który odrzucał dotychczas ukształtowane teo-rie, a niestrudzenie poszukiwał faktów. W tej szkole w ciągu kilku lat Claude stał się dobrze znanym badaczem oraz od-nosił sukcesy. Wkrótce został uczonym uznanym, wybitnym i sławnym na całym świecie. Całe dnie spędzał w laborato-rium Collège de France na eksperymentach i badaniach na-ukowych oraz wygłaszaniu wykładów. W latach 1855–1875 piastował kierownictwo Katedry Medycyny Eksperymental-nej w Collège de France jako następca profesora François Magendie.

Po przejęciu kierownictwa Katedry Medycyny Ekspery-mentalnej podczas pierwszego wykładu oświadczył: „Nous devons développer la physiologie expérimentale qui servira de base à la médicine experimentale qui attend encore son fondateur, mais je la pressens, je vous poindre à l’horizon scientifique” (Musimy rozwinąć fizjologię eksperymentalną, która będzie służyć jako baza dla medycyny eksperymental-nej, która czeka na jej założyciela, a ja chciałbym rozpocząć pracę prośbą o taką postawę, aby w tym dziele widzieć bar-dzo ważny horyzont naukowy*).

Równocześnie Bernard był kierownikiem Katedry Fi-zjologii Ogólnej na Wydziale Nauk na Sorbonie (od 1854 do 1868 roku), która została utworzona specjalnie dla nie-go. W 1868 roku katedra została przeniesiona do Muséum d’Historie Naturelle, gdzie Claude zastąpił profesora Flo-urensa, który był profesorem Fizjologii Porównawczej w tej instytucji. Ten podział zatrudnienia oraz kariery nie zmniej-szył, lecz wręcz przeciwnie – bardzo rozszerzył koncentrację jego badań oraz wzmocnił jedność badań i nauczania. Z jed-nej strony eksperymenty Bernarda w Collège de France do-starczyły materiałów naukowych, wzbogaciły i ożywiły jego nauczanie. Z drugiej strony na sposób nauczania naukowca częściowo miał wpływ styl używany w jego słynnym „Cours

(3)

3

de mèdicine experimentale”, w którym Claude w latach 1850–1878 publikował kolejne rezultaty badań. Przez cały okres wykładów z fizjologii ogólnej – wygłaszanych w Mu-zeum między 1869 a 1878 rokiem – Bernard powtarzał te same tematy, które różnicował zgodnie z naturą oraz ilością w jego aktualnych badaniach eksperymentalnych.

Odkrycie prezentowane w dysertacji doktorskiej Claude’a Bernarda 17 marca 1853 roku: „Recherches sur une nouvel-le fonction du foie considéré comme organe producteur de matière sucrée chez l’homme et chez les animaux” (Badania nad nową aktywnością wątroby jako organu produkujące-go substancje cukropodobne u człowieka oraz u zwierząt*) wywołało wielkie zdziwienie i zaskoczenie, a przez badaczy i społeczeństwo zostało ocenione jako wielki paradoks. Było to wydarzenie o olbrzymim znaczeniu naukowym, przyno-szące badaczowi wielką sławę i uznanie.

To właśnie odkrycie Claude’a Bernarda zdetronizowało dotychczasowy, mocno ugruntowany dogmat, według któ-rego zwierzęta nie są zdolne do zsyntetyzowania podstawo-wych składników niezbędnych do budowania ich struktu-ry oraz funkcji i w związku z tym substancje te muszą być dostarczane w pokarmie roślinnym. Przedstawienie dowo-du o syntezie glukozy i glikogenu przez wątrobę wprowa-dziło do myślenia nowy fakt: zwierzęta są zdolne do syntezy we własnym organizmie substancji takich jak cukier i gliko-gen i nie muszą być one dostarczane wyłącznie z pokarmem roślinnym. Ta uniwersalna zdolność asymilacji materiałów ze świata mineralnego była dla Bernarda potrzebna do jego majestatycznej wizji jedności pojedynczego żyjącego króle-stwa, która została zapożyczona z „Lessons”.

Claude Bernard wysunął następnie koncepcję, że – poza wydzielinami zewnętrznymi (fr. sécretions externes) róż-nych gruczołów – wszystkie te narządy produkują także wy-dzieliny wewnętrzne (fr. sécretions internes). Wiadomo, że wątroba wytwarza żółć, która specjalnymi przewodami dostaje się do dwunastnicy. Żółć jest wydzieliną zewnętrzną wątroby. Claude Bernard udowodnił, że ten organ wytwarza również (fr.) sécretion interne, zawierającą między innymi glukozę, powstałą z nagromadzonego w wątrobie glikogenu. Ta dostaje się bezpośrednio do krwi. Według Bernarda, or-ganizm posiada dużą liczbę takich narządów-gruczołów we-wnętrznego wydzielania. Zaliczył do nich również: układy krwiotwórcze, śledzionę, grasicę, tarczycę, węzły limfatycz-ne i szereg innych. Wydzielalimfatycz-ne przez nie substancje regulo-wały – jego zdaniem – stężenie odpowiednich innych sub-stancji w płynach ustrojowych. W ten sposób utrzymywały one właściwe fizjologiczne środowisko wewnętrzne, wyma-gane do prawidłowego rozwoju i funkcji żywego organizmu. Badania Bernarda były całkowicie oparte na ekspery-mentach. Uczony nigdy nie formułował twierdzeń dotyczą-cych czegoś, co wcześniej nie zostało zweryfikowane kilka razy przez powtarzające się eksperymenty i badania kontro-lne. Stanowczo twierdził: „Quand le fait qu’on rencontre est

en opposition avec une théorie régnante, il fault accepter le fait et abandoner la théorie, même lorsque celle-ci, soutenue par de grands noms, est généralement adoptée” (Gdy zda-rza się, że stwierdzony w doświadczeniu fakt jest w opozy-cji do rządzącej teorii, należy zaakceptować fakt, a odrzucić teorię, mimo że jest ona popierana przez wielkie nazwiska i jest ogólnie przyjęta oraz zaakceptowana*).

Następnie uzupełniił swoją wypowiedź: „La methode experimentale est celle de la science. Elle done la certitude que la matière vivante est un monde de raison, où rien n’ar-rive que par la liason des effects et des causes. Il faut inter-roger la nature en expérimentant” (Metoda eksperymental-na to metoda, którą powineksperymental-na się posługiwać eksperymental-nauka. Oeksperymental-na do-starcza pewności, że materia żyjąca jest światem mającym rację, gdzie nic nie przychodzi inaczej niż przez powiązanie efektów i ich przyczyn. W eksperymentach należy zadawać pytania naturze*).

W tamtym czasie we Francji panował bardzo silnie roz-winięty naturalizm, charakteryzujący się tendencjami do naśladowania przyrody, do wielkiej chęci poznawania praw rządzących przyrodą oraz do stosowania eksperymen-tu w celu zgłębienia tych praw. Fizjologia miała doskonałe warunki rozwoju i wiodła prym w stosowaniu badań ekspe-rymentalnych, wyprowadzona na szerokie wody przez wiel-kich fizjologów francuswiel-kich, tawiel-kich jak: sławny eksperymen-tator François Magendie, wybitny uczony Claude Bernard i błyskotliwy Charles Edouard Brown-Séquard.

Claude Bernard myślał o życiu i jego mechanizmach, włączając nie tylko własne wyniki badań jako eksperymen-tator, lecz także widząc zjawisko szeroko, również jak filo-zof. Posiadał swój własny pogląd na szereg zagadnień, któ-re czasem się zmieniały. W przeważającej części wykładów Bernard występuje jako wybitny eksperymentator z Collège de France, rzadziej jako filozof z Muzeum Historii Natural-nej, który ma różne, często specyficzne poglądy i wizje do-tyczące mechanizmów życia. Konstrukcja, wzrost, regulo-wana odnowa oraz autoregulacja maszyny życia – wszyst-ko to nie jest według uczonego tylwszyst-ko przypadek. Życie jest znaczeniem, życie nie jest przypadkiem. Widzenie ewolu-cji przez Claude’a Bernarda jako fundamentalnej charakte-rystyki życia jest w bezpośredniej sprzeczności do tego, jak fizycy widzą ewolucję.

Bernard mówił, że istota organizmu organicznego, któ-ry pozostaje niezmieniony tak długo jak długo znajduje się w systemie dynamicznej równowagi, wykazuje ogólne ten-dencje, aby zahamować albo opóźnić wzrost entropii i prze-ciwstawia się konsekwencjom drugiego prawa termodyna-miki.

Claude Bernard twierdził także, że cel każdej nauki (za-równo dotyczącej życia, jak i materii nieorganicznej) można scharakteryzować w dwóch słowach: przewidywać i działać. Jest to końcowa racja, dla której człowiek poświęca same-go siebie w celu uczestniczenia w poszukiwaniu naukowej

(4)

prawdy. Jeżeli stoi twarzą w twarz z naturą, podporządko-wuje się prawom jej inteligencji, starając się przewidzieć albo zdominować zjawiska, które nagle wyrastają wokół nie-go. Przewidywanie oraz akcja – one charakteryzują człowie-ka stojącego w obliczu natury.

Claude Bernard zajmuje pionierskie i ważne miejsce w hi-storii medycyny, przyczyniając się do jej rozwoju w sposób kluczowy, jako twórca i propagator nowoczesnej medycy-ny eksperymentalnej, odczuwający także silną więź z uczo-nymi, którzy byli przed nim, a którzy tak jak on otwierali nowe horyzonty badawcze w biologii i medycynie. Na wiel-kie uznanie, jego zdaniem, zasługują precyzyjne odkrycia Lavoisiera (1743–1794), dotyczące oddychania i wytwarza-nia ciepła u zwierząt. Bernard podkreślał także, że Descartes i Lavoisier przekazali bardzo dużo cennej wiedzy o naturze materii i jej prawach w samym ciele organizmów żyjących oraz w substancjach będących dopiero surowcami do bu-dowania organizmów zwierząt. Wykazał jednoznacznie, że na świecie tylko mechanika, fizyka i chemia są istotne, ta-kie same i wspólne dla wszystkich istot żywych. Claude Ber-nard doszedł do tego wniosku podczas formułowania defi-nicji życia. „Siły mechaniczne, fizyczne i chemiczne są jedy-nymi czynnikami istotsą jedy-nymi w organizmie żywym, a fizjolo-gia nie może brać pod uwagę i ocenę nic innego niż ich wza-jemne oddziaływanie”. Stwierdza także, że w organizmie ży-wym istnieje duża sieć powiązań między różnymi funkcja-mi, podlegająca także takim samym prawom naukowym.

Według uczonego „…procesy fizjologiczne przebiega-ją w określonych warunkach według tej samej reguły”. Ber-nard proponuje wytężone starania wszystkich sił nauko-wych i społecznych oraz walkę o to, aby medycyna stała się nauką – medycyną, która bierze pod uwagę nie tylko lecze-nie, lecz także zapobieganie chorobie, jeszcze gdy ta choro-ba się nie rozwinęła.

Claude Bernard był senatorem Francji, a także członkiem Francuskiej Akademii Nauk. Ponadto należał do wszystkich europejskich towarzystw naukowych, znajdował się na naj-wyższych szczytach sławy. Często otrzymywał listy adreso-wane po prostu „Do Pana Claude’a Bernarda w Europie”.

Cesarz Francji, Napoleon III, bardzo interesował się jego badaniami. Pewnego razu zaprosił go na bal, na którym był obecny także Louis Pasteur. Cesarz długo rozmawiał z nardem, a na końcu rozmowy zapytał: „Panie Claude Ber-nard, cokolwiek Pan sobie życzyłby, będę szczęśliwy to speł-nić, proszę tylko powiedzieć, czego Pan sobie życzy?”.

Na jego wykładach w Collège de France byli obecni bar-dzo różni słuchacze, między innymi uczeni, tacy jak Lo-uis Pasteur, a także książę Walii, cesarz Brazylii i dużo osób z arystokracji, a wśród nich również wiele pań. Uczony po-został zawsze skromny, gotowy służyć nauce i ludziom do końca swych sił. Pod koniec życia siły opuszczały go gwałtownie i szybko.

Profesor Claude Bernard, wielki fizjolog francuski, pre-kursor nowoczesnej fizjologii eksperymentalnej i medycyny eksperymentalnej, uczony o olbrzymich zasługach dla na-uki i ludzkości, zmarł w Paryżu 10 lutego 1878 roku. W dniu 16 lutego 1878 roku urządzono mu pogrzeb o randze pań-stwowej, jako dostojnikowi narodowemu.

Krótko po śmierci uczonego i badacza (jeszcze w 1878 roku) ukazała się książka, będąca syntezą i podsu-mowaniem jego badań i osiągnięć w dziedzinie, której po-święcił cały swój czas i zasoby intelektualne. Dzieło „Le-çons sur les phénomènes de la vie communs aux animaux et aux végétaux” było ukoronowaniem długiego życia, po-święconego wyłącznie niestrudzonemu odkrywaniu tajem-nic życia.

KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono. * – tłumaczenie własne Autora.

PIŚMIENNICTWO

1. Bernard C. Leçons sur les Phénomènes de la Vie Communs aux Animaux et aux Végétaux. Libraire J.B. Baillière et Fils, Paris, 1878.

2. Bernard C. Introduction à l’Étude de la Médicine Expérimentale. Libraire J.B. Baillière et Fils, Paris, 1865.

3. Boyan JW. Founders of Experimental Physiology. Lehmans, Germany, 1971. 4. Filipowicz B. Hormony – Eliksiry Życia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa, 1966.