PRACE I MATERIAŁY MUZEUM IM. PROF. WŁADYSŁAWA SZAFERA
Prądnik. Prace Muz. Szafera
29
107–112
2019
AgATA JIRAK-LESZCZYńSKA
1, MARTA ŚWITAŁA
2,
MIChAŁ LESZCZYńSKI
31,3Sąspów, e-mail: 1agata.jirak@gmail.com 2Katowice
NOWE STANOWISKO ŻOŁNY MEROPS APIASTER
W WOJEWÓDZTWIE MAŁOPOLSKIM
New breeding site of European bee-eater Merops Apiaster
in Lesser Poland Voivodeship
Abstract. In July, a new breeding site of the European bee-eater merops apiaster was found in a small pit on a Cracow-Częstochowa Upland place near to the village of Sułoszowa in an agricultural area. There were three nest holes made by birds in a small sandy pits and only one inhabited. Between 30th of July and 8th of August from 1 to 3 birds were observed – going into the nesthole or searching for prey in flight.
Key words: birds, European bee-eater, distribution, breeding population, new record, S Poland
WSTęP
Żołna (ryc. 1) jest gatunkiem ciepłolubnym. Jej zwarty areał lęgowy obejmuje
po-łudniową część Europy. Na północ od tego obszaru występuje ona na rozproszonych
stanowiskach. Europejską populację żołny szacuje się na 2,8–5,1 mln par (BirdLife
international 2019).
W Polsce żołna jest gatunkiem skrajnie nielicznie lęgowym, figuruje w Czerwonej
Księdze Zwierząt z kategorią NT (głowaciński 2001). gatunek ten gniazduje regularnie
od lat 60-tych XX w. W latach 80. XX w. populację szacowano na 10–30 par (Tomiałojć
1990), w kolejnej dekadzie obserwowano wzrost populacji do 20–50 par i 50–80 par,
a następnie jej spadek – 20–25 par (Tucker, heath 1994; Stachyra, Tchórzewski 2000;
głowaciński 2001; Tomiałojć, Stawarczyk 2003). W ciągu ostatnich 10 lat obserwuje się
znaczny wzrost liczebności tego gatunku. W latach 2008–2012 gniazdowało w Polsce
130–210 par (Chodkiewicz i in. 2015), a Biuletyn Monitoringu Środowiska uwzględniając
lata 2013–2018 szacuje krajową populację na 200–300 par i ocenia trend polskiej populacji
żołny na rosnący (Chodkiewicz i in. 2019). Polska populacja żołny znajduje się na granicy
zasięgu gatunku. Stałe lęgowiska żołny w Polsce występują głównie na Ziemi Przemyskiej,
Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie. W pozostałych regionach, w tym na Wyżynie
Małopol-skiej, gniazduje ona bardzo nielicznie i nieregularnie (Stachyra, Sępioł 2015). W ostatnim
Ryc. 1. Żołna merops apiaster. Fot. Dariusz Świtała
Fig. 1. The European bee-eater merops apiaster. Photo by Dariusz Świtała
10-leciu w centralnej Małopolsce wykazano 10–15 par. Opisane tu stanowiska w
większo-ści okazały się jednak efemeryczne. Jednym z etapów dalszego rozszerzania zasięgu jest
zasiedlenie Wyżyny Miechowskiej (Kajtoch i in. 2012; dane RDOŚ Kraków).
W Polsce żołna gniazduje w skarpach powstałych w wyniku działalności człowieka
np. w żwirowniach czy piaskowniach, przy śródpolnych drogach i niewysokich miedzach
oraz w naturalnych skarpach rzecznych. Znane są również przypadki gniazdowania
w nietypowych miejscach takich jak: płaski grunt, ścianka po głębokim śladzie ciągnika
czy wypłukany przez wodę rów, wykopany dół powstały z pozyskania piasku (Stachyra,
Sępioł 2015; Stachyra, Kurek 2002; Beuch, gwóźdź 2015).
Ryc. 2. gniazdo żołny merops apiaster po lęgach – widoczne po prawej stronie skarpy. Fot. A. Jirak-Leszczyńska
Fig. 2. The European bee-eater’s
merops apiaster nest hole - visible on
the right side of the bank. Photo by A. Jirak-Leszczyńska
Ryc. 3. Środowisko lęgowe żołny
merops apiaster. Fot. A. Jirak
Lesz-czyńska
Fig. 3. Nesting habitat of European bee-eater merops apiaster. Photo by A. Jirak-Leszczyńska
OPIS OBSERWACJI
W dniu 30 lipca 2019 r., w krajobrazie rolniczym południowej części Wyżyny
Kra-kowsko-Częstochowskiej, w gminie Jerzmanowice-Przeginia, w trakcie prowadzonych
obserwacji usłyszano głos żołny (obs. MŚ, AJL). W dniu 3 sierpnia skontrolowano okolicę
i znaleziono jedną zajętą norę lęgową w dole powstałym najprawdopodobniej podczas
pozyskiwania piasku. Obserwowano wychylającego się z norki młodego osobnika i
stwier-dzono w pobliżu obecność ptaków dorosłych. Obok znajdowała się mniejsza, niezasiedlona
nora (obs. ML, AJL) (ryc. 2). Kolejnej kontroli stanowisk dokonano w godzinach
popo-łudniowych 8 sierpnia. W otworze wlotowym czynnej nory nie stwierdzono już ptaków.
Obserwowano natomiast 3 osobniki w locie, prawdopodobnie żerujące.
W trakcie pierwszych kontroli, w pobliżu zlokalizowano kolejne dwa piaszczyste
zagłę-bienia, w tym jedno z niezasiedloną norą. W okresie jesiennym część skarpy z norą zapadła
się. Obok znajdował się nowy głęboki dół, powstały w wyniku pozyskania piasku.
Skarpy znajdują się na terenie, w którym dominują suche murawy i zadrzewienia
– głównie brzozowe. Ponadto w najbliższej okolicy znajdują się nielegalne wysypiska
śmieci.
Po sezonie lęgowym, za pomocą elastycznej taśmy mierniczej, określono położenie,
średnicę oraz głębokość nory. Nora lęgowa znajdowała się około 100 cm od podstawy
oraz 50 cm od szczytowej krawędzi skarpy. Średnica otworu wynosiła 7 cm, a głębokość
korytarza 145 cm.
DYSKUSJA
Rozszerzanie zasięgu żołny w kierunku północnym w Europie tłumaczy się głównie
ociepleniem klimatu (Fiedler 2009, science for Environment Policy 2016). Jednak poza
warunkami klimatycznymi bardzo istotna dla tych ptaków jest dostępność potencjalnych
miejsc lęgowych tj. skarp – głównie lessowych, piaszczystych rzadziej gliniasto
piaszczysto-żwirowych, w których mogą one wykopać nory lęgowe (Stachyra, Sępioł 2015; Stachyra,
Kurek 2002).
Najbliższe dwa czynne stanowiska żołny są oddalone od nowej lokalizacji o około 20
i 40 km w linii prostej i znajdują się na Wyżynie Miechowskiej. W położonym najbliżej,
stałym stanowisku, w latach 2012–2018 corocznie stwierdzano co najmniej dwie zajęte
nory lęgowe (P. guzik, W. guzik, inf. pisemna). Pozostałe najbliższe znane miejsca
gniazdowania to gdów – około 50 km i Koszyce – około 60 km (Kajtoch i in. 2012; dane
RDOŚ Kraków). Jest to pierwsze stwierdzenie lęgu żołny na Wyżynie
Krakowsko-Czę-stochowskiej, wymagające kontroli w kolejnych sezonach lęgowych. Obserwacja 3 ptaków
w końcu okresu lęgowego w gminie Jerzmanowice-Przeginia może świadczyć o
wspól-nym wylocie całej rodziny na żerowisko (Sępioł i in. 2012). gniazdowanie żołn w płytkich
zagłębieniach, powstałych w wyniku pozyskania piasku, opisano również w województwie
śląskim (Beuch, gwóźdź 2015). Niektóre parametry zasiedlonej nory są zbliżone do
da-nych opisada-nych dla kolonii żołny na Wyżynie Sandomierskiej. Choć nory były tam wyżej,
to otwór wlotowy znajdował się zawsze w przedziale od 30 do 80 cm poniżej szczytowej
krawędzi urwiska (Sępioł i in. 2012). W tym przedziale zawiera się również położenie
czynnej nory z nowego stanowiska w gminie Jerzmanowice-Przeginia.
Wnioski praktyczne
Do głównych zagrożeń żołny należy ingerencja człowieka, zarówno niszczenie skarp
np. w wyniku niwelacji terenu, czynnej eksploatacji wyrobisk i zasypywaniu stanowisk
przez gruz, odpady i śmieci jak i niepokojenie w okresie lęgowym przez np.
fotoama-torów (Kajtoch i in. 2012; Beuch, gwóźdź 2015). Wszystkie powyższe zagrożenia
są realne na nowym stanowisku. W bliskiej okolicy znajdują się nielegalne wysypiska śmieci.
U podstawy skarpy również widoczne są odpady – m.in. stare urządzenia RTV, miejsca
po palonych ogniskach a w sąsiedztwie liczne ślady opon (ryc. 3). Stąd stanowisko żołny
potencjalnie może stać się kolejnym miejscem składowania odpadów. Powstałe doły
mogą być również pogłębiane w wyniku dalszego pozyskania piasku. Powyższe
stano-wisko wymaga kontroli w kolejnych sezonach lęgowych. Nielegalne wysypiska śmieci
powinny zostać zgłoszone do miejscowego Urzędu gminy, który mógłby kontrolować
i egzekwować właściwą gospodarkę odpadami. W przypadku utraty omawianego siedliska,
można próbować odtworzyć skarpy wzorem działań z województwa śląskiego. W powiecie
tarnogórskim, po porzuceniu przez żołny zasypanego gruzem dołu, uzyskano zezwolenie
właściciela działki i odtworzono płytkie zagłębienia, które następnie zostały zasiedlone
przez ptaki (Beuch, gwóźdź 2015).
Podziękowania
Dziękujemy Panom Piotrowi guzikowi i Wojciechowi guzikowi za udostępnienie danych o kolonii żołny na Wyżynie Miechowskiej oraz Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Krakowie za udostępnienie informacji o stanowiskach tego gatunku w woj. małopolskim. Panu Dariuszowi Świtale dziękujemy za przekazanie zdjęcia żołny na potrzeby niniejszej publikacji.
PIŚMIENNICTWO
Beuch S., gwóźdź R. 2015. Odtwarzanie skarp lęgowych dla żołn merops apiaster
w powiecie tarnogórskim (województwo śląskie) w latach 2013–2015. „Ptaki Śląska”,
22
: 250–254.
BirdLife international (2019) species factsheet: merops apiaster. Downloaded from
http://www.birdlife.org on 15/12/2019
Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer
g.,Mar-chowski D., Dmoch A., Kuczyński L. 2019. raport z wdrażania art. 12 dyrektywy Ptasiej
w Polsce w latach 2013-2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”
20
: 1–80.
Chodkiewicz T., Kuczyński L., Sikora A., Chylarecki P., Neubauer g., Ławicki Ł.,
Stawarczyk T. 2015. Ocena liczebności ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012.
„Ornis Pol.” 56: 149–189.
Fiedler W. 2009. Bird Ecology as an indicator of climate and Global change,
[w:] climate change: Observed impacts on Planet Earth, red. T. M. Letcher The
Nether-lands, s. 181–195.
głowaciński Z. (red.). 2001. Polska czerwona księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa.
Kajtoch Ł., Mazgaj S., Pasierb K., Kata M. występowanie żołny merops apiaster
w centralnej części województwa małopolskiego w latach 2008-2012. „Naturalia”
1
: 87–95.
Sępioł B., Dudzik K., Mandziak M. 2012. Populacja lęgowa żołny merops apiaster
na wyżynie sandomierskiej w latach 2001–2012. „Naturalia” 1: 71–86.
Stachyra P., Sępioł B. 2015. Żołna merops apiaster, [w:] monitoring ptaków lęgowych.
Poradnik metodyczny, red. P. Chylarecki, A. Sikora, Z. Cenian, T. Chodkiewicz. Wyd. 2,
główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Warszawa, s. 525–529.
Stachyra P., Tchórzewski M. 2000. stan populacji i ochrona żołny merops apiaster
w Polsce w końcu XX wieku [w:]: XXiX międzynarod. seminarium kół Naukowych, Wyd.
Uniw. Warmińsko-Mazurskiego. Olsztyn, s. 205–212.
Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski: rozmieszczenie i liczebność, PWN. Warszawa.
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. awifauna Polski. rozmieszczenie, liczebność i zmiany.
PTTP „pro Natura”. Wrocław, s. 495–497.
Tucker g.M., heath M.F. (red) 1994. Birds in Europe: their conservation status. BirdLife
International (Birdlife Conservation, Ser. No. 3). Cambrige UK, 600 s.
Inicjały użyte w tekście:
