Zagospodarowanie przestrzenne osuwisk – nadal otwarty problem
Izabela Laskowicz
1Land-use of landslides – still an open problem. Prz. Geol., 67: 303–307.
A b s t r a c t. The method of landslide management raises more and more controversies and disputes, even social conflicts. At the core of these conflicts is the perception of landslide areas, which are regarded by some as favoring and suitable for habitation but by the others as a hazard. Only a deeper knowledge of their causes can lead to the development of mutual understanding and attempts to sustainable development of areas threatened by mass move-ments. This article presents geological and geomorphological features of landslides favorable for their manage-ment. This also describes the hazards resulting from the development of mass movements and the increasing number of populations inhabiting the landslide areas. The lack of unambiguous legal solutions (landuse policies) is an additional factor hindering the solution of this problem. The basic way to solve conflicts should be to provide reliable information and educational campaigns.
Keywords: spatial development, landslides, hazard, social conflicts
Zagospodarowanie przestrzenne osuwisk jest zagad-nieniem wielow¹tkowym, dotycz¹cym m.in. takich dzie-dzin jak: planowanie przestrzenne, postêpuj¹ca urbanizacja, uwarunkowania kulturowe, geozagro¿enia, technologie bu-dowlane, ubezpieczenia, zarz¹dzanie kryzysowe (Lasko-wicz, Mrozek, 2018). Dostêpne obecnie narzêdzia prawne nie okreœlaj¹ jednoznacznie sposobu postêpowania na ob-szarach wystêpowania ruchów masowych, co nie sprzyja rozwiewaniu w¹tpliwoœci rodz¹cych siê pomiêdzy miesz-kañcami, inwestorami zajmuj¹cymi nowe obszary pod zabudowê oraz decydentami (Marciniec i in., 2015). Spo-sób zagospodarowania osuwisk budzi coraz wiêcej kontro-wersji i sporów, wrêcz konfliktów spo³ecznych. U Ÿród³a tych konfliktów le¿y sposób postrzegania terenów osuwi-skowych, które przez jednych s¹ traktowane jako sprzy-jaj¹ce, dogodne do zamieszkania, a przez innych jako za-gro¿enie. Te dwa spojrzenia wzajemnie siê wykluczaj¹ i tylko g³êbsze poznanie ich przyczyn mo¿e prowadziæ do wypracowania wzajemnego zrozumienia i próby zrów-nowa¿onego zagospodarowania terenów zagro¿onych ruchami masowymi.
Celem niniejszej publikacji jest omówienie geologicz-nych i geomorfologiczgeologicz-nych cech osuwisk, istotgeologicz-nych w kon-tekœcie ich zagospodarowania, oraz propozycja wprowadzenia dzia³añ, które mog¹ stopniowo za¿egnywaæ konflikty. War-to podkreœliæ, ¿e postrzeganie osuwiska jako obszaru przy-rodniczego sprzyjaj¹cego wykorzystaniu go szczególnie pod zabudowê ma wielowiekow¹ tradycjê, znacznie d³u¿sz¹ ni¿ rozpatrywanie ruchów masowych jako elementu za-gro¿enia (Margielewski, 2000). Ten aspekt nie powinien byæ pomijany, poniewa¿ nale¿y siê spodziewaæ, ¿e grun-towna zmiana myœlenia o osuwiskach wymaga czasu i rze-telnej kampanii informacyjnej.
GEOLOGICZNE I GEOMORFOLOGICZNE UWARUNKOWANIA ZAGOSPODAROWANIA
OSUWISK
Wspó³czesny obraz zagospodarowania przestrzennego jest wynikiem stopniowego, trwaj¹cego od wielu wieków
procesu zajmowania terenów pod ró¿ne formy u¿ytkowa-nia. Wa¿nym aspektem tego procesu by³a w przesz³oœci i jest nadal pewna atrakcyjnoœæ samego obszaru osuwiska ze wzglêdu na ukszta³towanie jego powierzchni. Szerok¹ analizê walorów form osuwiskowych i ich znaczenia gos-podarczego na obszarze Beskidu Makowskiego, S¹dec-kiego i Gorców przedstawi³ Margielewski (1995, 1999, 2000), wskazuj¹c na ich sprzyjaj¹ce zagospodarowywaniu wykszta³cenie morfologiczne, warunki wodne oraz klima-tyczne osuwisk. Stoki o geometrii zmienionej w wyniku ruchów masowych maj¹ na znacznej powierzchni mniejsze nachylenie, a miejscami tworz¹ uk³ad tarasowy. Szczeg-ólnie chêtnie by³y one wykorzystywane do sytuowania na nich zabudowañ gospodarstw rolnych, a tak¿e osiedli w miastach.
Najbardziej dogodne warunki do posadawiania budyn-ków stwarzaj¹ osuwiska o charakterze rotacyjnym, w któ-rych powierzchnia poœlizgu ma kszta³t cylindryczny lub zbli¿ony do cylindrycznego (Bishop, 1955; Brunsden, 1985). Wiêkszoœæ osuwisk w Karpatach jest wykszta³cona w wyniku tego typu przemieszczeñ (Margielewski, 2002, 2004). Poszczególne elementy morfologiczne osuwisk rotacyjnych sprzyja³y ich zasiedlaniu: skarpy osuwiskowe stanowi³y naturaln¹ ochronê od silnych wiatrów, wyp³asz-czenia wewn¹trzosuwiskowe stwarza³y dogodne warunki do zabudowy i uprawy roli, zag³êbienia bezodp³ywowe i wysiêki wód sprzyja³y uprawom i hodowli zwierz¹t (Margielewski, 1995, 1996). Dobrym przyk³adem ilus-truj¹cym zajmowanie osuwisk rotacyjnych pod zabudowê jest ma³e osiedle sk³adaj¹ce siê z czterech gospodarstw w granicach niewielkiego osuwiska w miejscowoœci Brze-ziny w gminie Wielopole Skrzyñskie. Stok po obu stronach osuwiska nienaruszony ruchami masowymi, przeznaczony pod uprawy rolne, jest wypuk³y, a jego œrednie nachylenie wynosi 10,8° (ryc. 1). W œrodkowej czêœci stoku znajduje siê osuwisko wykszta³cone jako wielokrotny zsuw rotacyj-ny z trzema tarasami o znikomym nachyleniu. Œrednie nachylenie koluwiów liczone od podstawy skarpy g³ównej do czo³a osuwiska wynosi 8,9°. Na wszystkich trzech
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Centrum Geozagro¿eñ, 31-560 Kraków, ul. Skrzatów 1, izabela.laskowicz@pgi.gov.pl
wyp³aszczeniach by³y zlokalizowane budynki gospodar-cze i mieszkalne.
Rzadziej wykorzystywane i w odmienny sposób ni¿ w przypadku osuwisk rotacyjnych s¹ osuwiska translacyj-ne (Haefeli, 1948). Tworz¹ siê otranslacyj-ne, gdy nastêpuje urucho-mienie masywu wzd³u¿ p³askiej powierzchni poœlizgu. Osuwiska te charakteryzuj¹ siê wzglêdnie jednostajnym nachyleniem powierzchni (ryc. 2). Najczêœciej s¹ one za-budowywane w górnej czêœci, gdzie wierzchowina ³agod-nie przechodzi w strefê oderwania lub w najni¿szej czêœci stoku, a tak¿e w dnie doliny, gdzie nastêpuje wyp³aszcze-nie w wyniku nasuwania siê pakietów na wyp³aszcze-nienaruszone pod³o¿e.
Z powy¿szych przyk³adów wy³ania siê obraz osuwisk jako terenów o warunkach sprzyjaj¹cych do ich zagospo-darowania, g³ównie ze wzglêdu na rzeŸbê terenu. Z drugiej strony zniszczenia i szkody powodowane przez ruchy maso-we pod koniec XIX w. i na pocz¹tku XX w. by³y znacznie mniej dotkliwe od notowanych wspó³czeœnie, co wynika³o z mniejszego ni¿ obecnie zagêszczenia budynków oraz wykorzystywania g³ównie drewna jako materia³u budow-lanego (Zabuski i in., 1999; Cio³kosz i in., 2011). Mniejsza
liczba budynków o l¿ejszych konstrukcjach stanowi mniej-sze obci¹¿enie stoku, a ponadto drewniane konstrukcje s¹ bardziej odporne na naprê¿enia powstaj¹ce w górotworze, co powoduje, ¿e zniszczenia s¹ mniejsze (Pilecka i in., 2017). Bardzo du¿e przyspieszenie urbanizacji i rozwoju obszarów wiejskich po II wojnie œwiatowej utrzymywa³o siê a¿ do lat 90. XX w. (Kurek, Lange, 2012; Szukalski, 2018). Najwiêksza dynamika procesu urbanizacji przypada zatem na lata, kiedy zagro¿enie osuwiskowe nie by³o jesz-cze w Polsce przedmiotem szjesz-czególnej uwagi (Laskowicz, Mrozek, 2018). Dopiero katastrofalne uruchomienie siê osuwisk w 1997 r. w Karpatach, a nastêpnie, obserwowane w stosunkowo nied³ugim odstêpie czasu, ponowne pow-szechne ich uruchomienie w 2001–2002 i 2010 r. w Karpa-tach i innych czêœciach Polski spowodowa³y, ¿e osuwiska zaczêto postrzegaæ jako realne, powoduj¹ce du¿e straty materialne zagro¿enie, które wymaga bardziej przemyœla-nej polityki w zakresie przede wszystkim odbudowy po zniszczeniach oraz planowaniu przestrzennym (Poprawa i in., 1998; R¹czkowski, Mrozek, 2002; Grabowski, Przyby-cin, 2010; Mrozek, Laskowicz, 2014). Obecnie osuwiska zgodnie z Krajowym Planem Zarz¹dzania Kryzysowego (Raport RCB, 2013) s¹ zaliczane do geozagro¿eñ. Ryc. 1. Osuwisko rotacyjne w Brzezinach (gmina Wielopole Skrzyñski). A – mapa, B – przekrój z zaznaczonymi prawdopodobnymi powierzchniami poœlizgu oraz pierwotnym kszta³tem stoku
Fig. 1. Rotational landslide in Brzeziny (Wielopole Skrzyñskie commune). A – map, B – cross section with marked probable slip surfaces and a original shape of the slope
Ryc. 2. Osuwisko translacyjne (zwietrzelinowe) w Leszczynach (gmina Bia³y Dunaje). A – mapa, B – przekrój z zaznaczonymi prawdopodobnymi powierzchniami poœlizgu oraz pierwotnym kszta³tem stoku
Fig. 2. Translation landslide (debris slide) in Leszczyny (Bia³y Dunajec community). A – map, B – cross section with marked probable slip surfaces and the original shape of the slope
ZAGRO¯ENIE OSUWISKOWE
Zagro¿enie osuwiskowe oprócz potocznego znaczenia – niebezpieczeñstwa zwi¹zanego z wyst¹pieniem osuwiska, ma w literaturze geologicznej œcis³¹ definicjê mówi¹c¹, ¿e jest to prawdopodobieñstwo uruchomienia osuwiska z okreœ-lonym natê¿eniem, w okreœokreœ-lonym miejscu i w okreœokreœ-lonym przedziale czasu (Varnes, 1984; Glade i in., 2005). Jest ono konsekwencj¹ wystêpowania osuwisk i terenów potencjal-nie zagro¿onych osuniêciem, dlatego zidentyfikowapotencjal-nie miejsc ich wyst¹pienia lub miejsc podatnych na ruchy masowe sprowadza siê do sporz¹dzenia odpowiednich map inwentaryzacyjnych. Pozosta³e dwa elementy okreœlaj¹ce zagro¿enie, czyli natê¿enie ruchu oraz czêstotliwoœæ uru-chamiania, wymagaj¹ kilkudziesiêcioletnich obserwacji rozwoju ruchów masowych, st¹d s¹ to dane bardzo trudne do pozyskania (Zabuski i in., 1999; Mrozek, 2013)
Wiêkszoœæ osuwisk rozwija siê wieloetapowo w pow-tarzaj¹cych siê cyklach (ryc. 3). Po pierwszej aktywnoœci – zainicjowaniu ruchu, nastêpuje stopniowe wygaszanie ruchu, które prowadzi do ca³kowitego zatrzymania mas koluwial-nych a¿ do czasu ponownego uruchomienia (Cruden, Varnes, 1996). Pomiêdzy kolejnymi okresami aktywnoœci zachodz¹ procesy powoduj¹ce wzrost naprê¿eñ stycznych wd³u¿ po-tencjalnej powierzchni poœlizgu (Brunsden, 1985), do które-go w warunkach polskich dochodzi najczêœciej w wyniku podcinania erozyjnego stoków oraz erozji warstwy po-wierzchniowej, g³ównie poprzez tworzenie siê mikro-porów, kanalików czy szczelin (Terzaghi, 1960; Thiel, 1980; Brunsden, 1985; Margielewski, 2001). W konse-kwencji intensywnych i obfitych opadów lub nag³ego top-nienia œniegu nastêpuje nape³nianie pustych przestrzeni wod¹ i ta nag³a zmiana obci¹¿enia górotworu uruchamia osuwiska (Ziêtara, 1968). Szacuje siê, ¿e wspó³czesnie okres pomiêdzy kolejnymi powszechnymi uruchomienia-mi osuwisk dla Karpat polskich wynosi 1–10 lat, przy czym osuwiska strukturalne (w znaczeniu Kleczkowski, 1955) uruchamiaj¹ siê w odstêpach nie mniejszych ni¿ 12 lat (Ziêtara, 1974; R¹czkowski, Mrozek, 2002).
Najwiêkszym zagro¿eniem s¹ obecnie osuwiska aktyw-ne i okresowo aktywaktyw-ne, które stanowi¹ a¿ 38% (stan na koniec 2018 r.) wszystkich zarejestrowanych w Karpatach (osuwiska.pgi.gov.pl). Zgodnie z Instrukcj¹... (Grabowski i in., 2008) do osuwisk aktywnych s¹ zaliczane osuwiska uruchomione nie póŸniej ni¿ na 5 lat przed ich rejestracj¹, do okresowo aktywnych uruchomione w okresie od 5 do 50 lat przed ich rejestracj¹. Jednak znaczna czêœæ osuwisk
wykazuje sta³¹ od wielu lat aktywnoœæ. Zwykle dotyczy to du¿ych osuwisk utworzonych w obrêbie utworów ³upko-wych i piaskowcowo-³upko³upko-wych, w których stale kr¹¿¹ znaczne iloœci wód pochodzenia atmosferycznego i pod-ziemnego (Thiel, 1989). Zgodnie z podzia³em Cruden i Varnesa (1996) mo¿na je zakwalifikowaæ do bardzo i eks-tremalnie powolnych, powodujacych jednak zniszczenia w infrastrukturze i zabudowie. Osuwiska nieaktywne od 50 lat stanowi¹ w Karpatach 62%. S¹ to przede wszystkim roz-leg³e formy osuwiskowe, które powstawa³y wiele tysiêcy lat temu i tylko w niewielkim stopniu ulega³y odm³adzaniu (Margielewski, 2000; Wójcik, Wojciechowski, 2016).
Na mapach osuwisk i terenów zagro¿onych opracowy-wanych w ramach projektu „System Os³ony Przeciwosu-wiskowej” (SOPO) s¹ rejestrowane osuwiska z podzia³em na trzy stopnie aktywnoœci oraz tereny zagro¿one ruchami masowymi wyznaczone metoda eksperck¹ (osuwiska.-pgi.gov.pl). Ten stan wiedzy pozwala na wprowadzenie uproszczonego podzia³u terenów ze wzglêdu na zagro¿enie osuwiskowe. Wzoruj¹c siê na doœwiadczeniach w³oskiej s³u¿by geologicznej (Sorriso-Valvo, 2005), mo¿liwe jest stworzenie podzia³u terenu ze wzglêdu na zagro¿enie ruchami masowymi na 5 klas zagro¿enia (tab. 1).
Podzia³ taki uwzglêdnia dwa istotne elementy oceny zagro¿enia osuwiskowego – miejsce i stopieñ zagro¿enia. Mo¿e on siê okazaæ bardzo przydatny w zwi¹zku z koniecz-noœci¹ ostrzegania o zagro¿eniu osuwiskowym na wypa-dek wyst¹pienia sytuacji kryzysowej. Informacja o stopniach zagro¿enia odnosi siê do konkretnych lokalizacji w prze-strzeni i mo¿e byæ wprowadzana do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.
WYMIANA WIEDZY SPO£ECZNOŒCI LOKALNE
– S£U¯BA GEOLOGICZNA
W œwietle wiedzy o wielowiekowej historii zagospoda-rowania terenów osuwiskowych wprowadzanie ograniczeñ mo¿liwoœci zabudowy na osuwiskach poprzez decyzje administracyjne jest trudne do przyjêcia przez spo³ecznoœci lokalne. Brak spójnoœci i doprecyzowania zapisów prawnych doprowadza do sytuacji, w której jednostki samorz¹dowe chc¹ maksymalnie, w granicach istniej¹cych zapisów praw-nych, ograniczyæ inwestowanie na terenach osuwisk, mieszkañcy natomiast chc¹ skorzystaæ z mo¿liwoœci praw-Ryc. 3. Schemat wieloetapowej aktywnoœci osuwisk (wg Crudena,
Varnesa, 1996; zmienione) (terminologia i przedzia³y czasowe zgodne z Grabowskim i in., 2008)
Fig. 3. Scheme of multi-stage landslide activity (acc. to Cruden, Varnes, 1996; modified) (terminology and time intervals acc. to Grabowski et al., 2008)
Tab. 1. Stopnie zagro¿enia osuwiskowego (opracowanie w³asne na podstawie Sorriso-Valvo, 2005)
Tabele 1. Degree of landslide hazard (own study based on Sorriso-Valvo, 2005) Rodzaj obszaru Type of area Czas wyst¹pienia aktywnoœci Time of occurrence of activity Stopieñ zagro¿enia osuwiskowego Degree of landslide hazard Osuwiska aktywne Active landslides <5 lat <5 years bardzo wysokie very high Osuwiska okresowo aktywne Suspended landslides 5–50 lat 5–50 years wysokie high Osuwiska nieaktywne Dormant landslides >50 lat >50 years œrednie intermediate Tereny zagro¿one Suseptibility area nie dotyczy undefined niskie low Pozosta³e obszary Other areas nie dotyczy undefined brak null
nych, aby zrealizowaæ inwestycjê, nie bacz¹c na zagro¿e-nie lub zagro¿e-nie bêd¹c go œwiadomym. Sprzecznoœæ interesów w³aœcicieli nieruchomoœci oraz samorz¹dów, które maj¹ obowi¹zek dbania o bezpieczeñstwo obywateli i mienia wydaje siê problemem nie do rozwi¹zania. Tym bardziej, ¿e racje s¹ po obu stronach. Rozwój terenów wiejskich i podmiejskich, poszukiwanie widokowych miejsc do za-mieszkania doprowadza do pojawienia siê coraz wiêkszej liczby przypadków zasiedlania terenów osuwiskowych i tym samym zwiêkszania siê zagro¿enia osuwiskowego na skutek doci¹¿ania stoków.
Najwa¿niejszym zadaniem jest obecnie uœwiadomienie zagro¿enia zarówno na poziomie w³adz, jak i spo³ecznoœci lokalnych. Nie chodzi tu jednak o wzbudzanie strachu, ale o rzeteln¹ informacjê o przyczynach, skutkach, kosztach, odpowiedzialnoœci, œrodkach redukuj¹cych zagro¿enie i sposobie postêpowania w sytuacjach kryzysowych, ale tak¿e o stanie wspó³czesnej wiedzy na temat osuwisk i sku-tków ruchów masowych. Podstawowy przekaz powinien dotyczyæ tego, ¿e miejsce wystêpowania osuwiska jest terenem o realnym zagro¿eniu. W planach zagospodarowa-nia przestrzennego obecnie nie nazywa siê osuwiska stref¹ zagro¿enia, co z pewnoœci¹ ju¿ na wstêpie wprowadza mieszkañców w stan uœpienia czujnoœci na to zagro¿enie. Z kolei wydzielenie w granicach jednostki administracyj-nej stref zagro¿enia osuwiskowego spowoduje, ¿e osuwi-ska przestan¹ byæ postrzegane wy³¹cznie jako zjawisko przyrodnicze, ale jako strefa niebezpieczna, czyli obszar, w którym wskutek pewnych dzia³añ niebezpieczeñstwo mo¿e byæ w znacznym stopniu ograniczone (Botzen i in., 2018). Inne wa¿ne kwestie, jakie powinny byæ przedmio-tem powszechnej akcji edukacyjnej i informacyjnej to uœwiadomienie, ¿e (Lynn, Bobrowsky, 2008):
– osuwiska s¹ zagro¿eniem, którego nie mo¿na wyeli-minowaæ, a jedynie próbowaæ ograniczyæ straty jakie w wyniku ruchów masowych powstaj¹;
– uruchamiaj¹ siê one cyklicznie, im czêœciej siê uru-chamiaj¹, tym stanowi¹ wiêksze zagro¿enie w przy-sz³oœci;
– g³ównym czynnikiem sprawczym uruchomienia osu-wisk w warunkach polskich jest woda pochodz¹ca z opadów atmosferycznych, kr¹¿¹ca zarówno na powierzchni, jak i pod ziemi¹;
– nieodpowiedzialne prowadzenie prac ziemnych i bu-dowlanych, a tak¿e zabudowywanie stoków mo¿e spowodowaæ ruch masowy;
– mo¿na siê spodziewaæ mniejszych strat w przypadku zagospodarowania obszarów osuwisk w inny sposób ni¿ pod zabudowê (np.: stadniny koni, tory krosowe, wyci¹gi narciarskie).
Wa¿ne jest, aby informacja by³a ³atwo dostêpna, tak skonstruowana, by mo¿na j¹ szybko przyswoiæ oraz dosto-sowana do potrzeb u¿ytkowników. S³u¿ba geologiczna USA propaguje wiedzê na temat osuwisk za pomoc¹ krót-kich ulotek, piktogramów, podrêczników postêpowania (Lynn, Bobrovsky, 2008). Pañstwowy Instytut Geologicz-ny – Pañstwowy Instytut Badawczy w 2015 r. w ramach I Ogólnopolskiej Konferencji O!suwisko wyda³ krótkie ulotki edukacyjne o ruchach masowych (Grabowski i in., 2015). Ich edycja powinna byæ powtarzana, tak by mog³y one trafiaæ do wszystkich spo³ecznoœci lokalnych, w któ-rych istnieje zagro¿enie osuwiskowe.
Grupami docelowymi kampanii informacyjnej powin-ni byæ mieszkañcy oraz urzêdpowin-nicy obszarów górskich, ale
tak¿e pozosta³ych terenów Polski, gdzie nasilenie proce-sów osuwiskowych i podatnoœæ na nie jest wysoka. Nale¿y do nich zaliczyæ: wy¿yny, obszar pojezierzy, wybrze¿e Ba³tyku oraz zbocza dolin wiêkszych rzek (Wojciechow-ski, 2019; osuwiska.pgi.gov.pl).
Poszerzanie wiedzy na temat zagro¿enia osuwiskowe-go wymaga szczegó³owych informacji o uruchomianych osuwiskach obejmuj¹cych opis wydarzenia z jego lokaliza-cj¹, kiedy mia³o ono miejsce (data, godzina), z jak¹ szyb-koœci¹ przebiega³ ruch (Crozier, Glade, 2005). Informacjê tê mo¿na pozyskaæ niemal wy³¹cznie od mieszkañców i lokalnych urzêdników, st¹d tak wa¿ne dla s³u¿by geolo-gicznej jest nawi¹zanie wspó³pracy ze spo³ecznoœciami lokalnymi i wzajemna wymiana wiedzy. S³u¿ba geologicz-na powingeologicz-na dostarczaæ niezbêdn¹ wiedzê geologicz-na temat za-gro¿enia mieszkañcom, a mieszkañcy powinni zg³aszaæ s³u¿bie geologicznej informacje o aktywnoœci osuwisk. W wielu krajach s³u¿by geologiczne (W³ochy, Hiszpania, USA, Wielka Brytania) posi³kuj¹ siê w tym zakresie infor-macjami przesy³anymi przez obywateli poprzez media elektroniczne. Dane te uzupe³niaj¹ wiedzê i pozwalaj¹ na tworzenie dok³adniejszych prognoz zagro¿enia osuwisko-wego. Dziêki temu spo³ecznoœci lokalne mog¹ otrzymy-waæ dok³adniejsze mapy zagro¿enia i bardziej precyzyjne komunikaty o zagro¿eniu.
PODSUMOWANIE
Niezale¿nie od nadal niedoskona³ego prawa, wzajemna wymiana wiedzy buduje wspó³odpowiedzialnoœæ za zago-spodarowywanie terenów osuwiskowych. Sta³y wzrost licz-by ludnoœci w Karpatach Polskich, zagêszczanie budynków mieszkalnych (Soja, Zborowski, 2011), ale tak¿e zmiany klimatyczne powoduj¹, ¿e zagro¿enie osuwiskowe nie bêdzie siê w najbli¿szej przysz³oœci zmniejszaæ. Zatem, tak jak w wielu innych krajach, nale¿y stopniowo wypracowywaæ mechanizmy redukuj¹ce zagro¿enie i ryzyko strat osuwi-skowych (Laskowicz, Mrozek, 2018). Najtañszym i pod-stawowym dzia³aniem, ale tak¿e najistotniejszym, jest edukacja i kampania informacyjna, której celem powinno byæ propagowanie racjonalnego zagospodarowywania i za-mieszkiwania obszarów zagro¿onych ruchami masowymi. Wspó³czeœnie obszary osuwisk nie stanowi¹ jak niegdyœ waloru przyrodniczego, sprzyjaj¹cego gospodarce cz³owie-ka, ale przestrzeñ niebezpieczn¹, która w okreœlonych wa-runkach mo¿e byæ Ÿród³em powa¿nych strat materialnych, a tak¿e zagro¿eniem dla zdrowia i ¿ycia ludzi.
Autorka sk³ada serdeczne podziêkowania Recenzentce oraz Redakcji Przegl¹du Geologicznego za pomoc w przygotowaniu ostatecznej wersji artyku³u.
LITERATURA
BISHOP A.W. 1955 – The use of the slip circle in the stability analysis of Earth slopes. Geotechnique, 5: 7–17.
BOTZEN W., BOUWER L.M., SCUSSOLINI P., KUIK O. 2019 – Inte-grated Disaster Risk managment and Adaptation: Concepts, Methods and Policy Option. [W:] Mechler R. i in. (red.), Loss and Demage from Climate Change. Climate Risk Management, Policy and Governance. https://doi.org/10.1007/978-3-319-72026-5_12
BRUNSDEN D. 1985 – Ruchy masowe. [W:] Embelton C., Thornes J. (red.), Geomorfologia dynamiczna. PWN, Warszawa.
CIO£KOSZ A., GUZIK C., LUC M., TRZEPACZ P. 2011 – Zmiany U¿ytkowania ziemi w Karpatach Polskich w okresie 1988–2006. Inst. Geog. i Gosp. Przest. UJ, Kraków.
CROZIER M.J, GLADE T. 2005 – Landslide Hazard and Risk: Issue, Concepts and Approach. [W:] Glade T., Anderson M.G., Crozier M.J., Landslide Hazard and Risk. Wiley.
CRUDEN D.M., VARNES D.J. 1996 – Landslide Types and Processes, Special Report, Transportation Research Board. Nat. Acad. Sci., 247: 36–75.
GLADE T., ANDERSON M.G., CROZIER M.J. (red.) 2005 – Landslide hazard and risk. Wiley, Chichester.
GRABOWSKI D., MARCINIEC P., MROZEK T., NESCIERUK P., R¥CZKOWSKI W., WÓJCIK A., ZIMNAL Z. 2008 – Instrukcja opraco-wania Mapy osuwisk i terenów zagro¿onych ruchami masowymi w skali 1 : 10 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa, s. 92.
GRABOWSKI D., PRZYBYCIN A. 2010 – Dzia³ania resort œrodowiska w zakresie system os³ony przeciwosuwiskowej w Polsce. Prz. Geol., 58: 941–945.
GRABOWSKI D., R¥CZKOWSKI W., RUBINKIEWICZ J., KACZO-ROWSKI J. 2015 – Zagro¿enie osuwiskowe w Polsce. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
HAEFELI R. 1948 – The stability of slope acted upon by parallel seepa-ge. II Konferencja Soil. Mech. Fdn Engng, Rotterdam: 134–148. KLECZKOWSKI A. 1955 – Osuwiska i zjawiska pokrewne. Wyd. Geol. Warszawa.
KUREK S., LANGE M. 2012 – Urbanisation and changes in fertility pat tern in Poland and in the selected countries of western and Southern Europe. Biul. Geograp., Socio-Economic Ser., 17: 77–85.
LASKOWICZ I, MROZEK T. 2018 – Redukcja ryzyka osuwiskowego w Polsce – dzia³ania ad hoc czy strategia? Pr. Stud. Geograf., 63 (3): 53–66. LYNN M., BOBROWSKY P. 2008 – The Landslide Handbook – A Guide to Understanding Landslies. U.S. Geological Survey.
MARCINIEC P., LASKOWICZ I., ZIMNAL Z., GRABOWSKI D., R¥CZKOWSKI W. 2015 – Problematyka osuwiskowa w dzia³alnoœci s³u¿by geologicznej i administracji publicznej. Prz. Geol., 63 (12): 1364–1372.
MARGIELEWSKI W. 1995 – Gospodarcze znaczenie stref osuwisko-wych w pasmie Jaworzyny Krynickiej. Wiad. Ziem Górs., 1 (5): 33–42. MARGIELEWSKI W. 1996 – Jeziorka osuwiskowe pasma Jaworzyny Krynickiej. Probl. Zagos. Ziem Górs., 40: 15–31.
MARGIELEWSKI W. 1999 – Formy osuwiskowe Gorczañskiego Parku Narodowego i ich rola w kszta³towaniu geo- i bioró¿norodnoœci Gorców. Chroñmy Przyr., 55 (4): 23–53.
MARGIELEWSKI W. 2000 – Gospodarcze znaczenie osuwisk Beskidu Makowskiego. Probl. Zagos. Ziem Górs., 46: 15–34.
MARGIELEWSKI W. 2001 – O strukturalnych uwarunkowaniach roz-woju g³êbokich osuwisk – implikacje dla Karpat fliszowych. Prz. Geol., 49: 515–525.
MARGIELEWSKI W. 2002 – Geological control on the rocky landslides in the Polish Flysch Carpathians. Fol. Quatern., 73: 53–68.
MROZEK T. 2013 – Zagro¿enie i ryzyko osuwiskowe w rejonie Szym-barku (Beskid Niski). Pr. Pañstw. Inst. Geol., 199: 1–40.
MROZEK T., LASKOWICZ I. 2014 – Landslide risk reduction in Poland – from landslide inventory to improved mitigation and landuse practice in endangered areas. Sassa K., Canuti P., Yin Y. (red.), Landslide Science for a Safer Geoenvironment. Vol. 2, Methods of Landslide Studies. Sprin-ger: 765–771
PILECKA E., WINIARSKA K., MOSKAL M. 2017 – Analiza wp³ywu rodzaju konstrukcji budynku na terenie osuwiskowym na zagro¿enie dro-gi ruchem osuwiskowym. Bezpieczeñstwo i Ekolodro-gia, 12: 381–386. POPRAWA D., R¥CZKOWSKI W., DZIEPAK P., KOPCIOWSKI R., MROZEK T., NESCIERUK P., ZIMNAL Z. 1998 – Geologiczne skutki powodzi w 1997 roku na przyk³adzie osuwisk województwa nowos¹dec-kiego. [W:] Starkel L., Grela J. (red.), PowódŸ w dorzeczu górnej Wis³y w lipcu 1997 r. Wydaw. Oddz. PAN, Kraków: 119–132.
RAPORT RCB 2013 – Ocena ryzyka na potrzeby zarz¹dzania kryzyso-wego. Raport o zagro¿eniach bezpieczeñstwa narodokryzyso-wego. Warszawa. R¥CZKOWSKI W., MROZEK T. 2002 – Activating of landsliding in the
Polish Flysch Carpathians by end of the 20th
century. Stud. Geomor. Car-pato-Balc., 36: 91–111.
SOJA M., ZBOROWSKI A. (red.) 2011 – Cz³owiek w przestrzeni zurba-nizowanej, 290. Inst. Geog. i Gosp. Przest. UJ, Kraków.
SORRISO-VALVO M. 2005 – Landslide Risk Assessment in Italy. [W:] Glade T., Anderson M.G., Crozier M.J., Landslide Hazard and Risk. Wiley.
SZUKALSKI P. 2018 – Przysz³oœæ demograficzna stolic województw: Na ile nale¿y wierzyæ w wyniki prognoz? Demografia i Gerontologia Spo³eczna. Biul. Infor. 2: 1–6; http://dspace.uni.lodz.pl (dostêp 10.01.2019). TERZAGHI K. 1960 – Mechanism of landslides. Bull. Geol. Soc. Am., Bercley Volume, 83–122.
THIEL K. 1980 – Mechanika ska³ w in¿ynierii wodnej. PWN Warszawa. THIEL K. (red.) 1989 – Kszta³towanie fliszowych stoków karpackich przez ruchy masowe na przyk³adzie badañ na stoku Bystrzyca w Szym-barku. Pr. IBW PAN, nr 17, Gdañsk-Kraków: 91.
VARNES D.J. 1984 – Landslide Hazard Zonation: A Review of Princi-ples and Practice, Natural Hazards. UNESCO, Paris.
WOJCIECHOWSKI T. 2019 – Podatnoœæ osuwiskowa Polski. Prz. Geol., 67 (5): 320–325.
WÓJCIK A., WOJCIECHOWSKI T. 2016 – Osuwiska jako jeden z wa¿niejszych elementów zagro¿enia geologicznego w Polsce. Prz. Geol., 64 (9): 701–709.
osuwiska.pgi.gov.p
ZABUSKI L., THIEL K., BOBER L. 1999 – Osuwiska we fliszu Karpat Polskich. Wydaw. IBW PAN. Gdañsk.
ZIÊTARA T. 1968 – Rola gwa³townych ulew i powodzi w modelowaniu rzeŸby Beskidów. Pr. Geogr. IG PAN, 60.
Uszkodzony budynek mieszkalny na osuwisku w miejscowoœci Nieprzeœnia (gmina Bochnia, powiat bocheñski). Fot. B. Warmuz Damaged residential building on a landslide in Nieprzeœnia (Bochnia commune, bocheñski county). Photo by B. Warmuz
