Odbudowa turystyki w Serbii. Rola wolontariatu w Wojwodinie

Tamara Klićek

F a c u lty o f M a n a g e m e n t, F a c u lty for S p o r t a n d T o u r is m U n iv e r sity P r iv r e d n a A k a d e m ija , N ovi S a d , S e r b ia

ta m a r a k lic e k @ y a h o o .c o m

Zelia Breda

D e p a r tm e n t o f E c o n o m ic s , M a n a g e m e n t a n d In d u s tr ia l E n g in e e r in g U n iv e r sity o f A veiro, P o rtu g a l

z e lia @ e g i.u a .p t

ODBUDOWA TURYZMU W SERBII

ROLA WOLONTARIATU

W WO JWODINIE

£arys treści: Brak stabilizacji spowodowany niepokojami spo­ łecznymi i wojnami o niepodległość po upadku komunizmu opóźnił rozwój społeczno-ekonomiczny w Serbii, która do­ świadczyła stagnacji gospodarczej i zaniku działalności tury­ stycznej w wyniku niepokojów lat 90. XX w. Serbia próbuje obecnie zdobyć pozycję w turystyce międzynarodowej i czyni duże wysiłki by podnieść poziom turystyki w czterech głów­ nych klastrach. Jednym z nich jest Wojwodina, gdzie promo­ wanych jest wiele społecznych działań turystycznych, prowa­ dzących do rozwoju społeczno-gospodarczego lokalnych społeczności. Artykuł traktuje o znaczeniu wolontariatu jako strategii rozwoju turyzmu w Serbii, która wciąż cierpi eko­ nomicznie i społecznie z powodu szkód wojennych. Prezen­ tuje on stan turystyki w Serbii i ogólnie charakteryzuje sytu­ ację w Wojwodinie. Ponadto, na przykładzie studium przy­ padku Ochotniczego Centrum Wojwodiny, autorki wskazują, Jak działalność wolontariacka może przyczynić się do rozwoju

•uryzmu.

Sjowa kluczowe: turyzm, wolontariat, międzynarodowe obozy Pracy, Serbia, Ochotnicze Centrum Wojwodiny.

1. WPROWADZENIE

Spadek komunizmu w Europie Wschodniej dopro­ wadził do głębokich zmian geopolitycznych. Brak stabilizacji spowodowany niepokojami społeczny­ mi i wojnami o niepodległość opóźnił rozwój spo­ łeczno-ekonomiczny w niektórych byłych krajach socjalistycznych południowo-wschodniej Europy. Jednym z nich była Serbia, kiedyś część Jugosła­ wii. Na początku lat 90. XX w. Jugosławia prze­ szła ogromne zmiany pod względem podziałów et­ nicznych: Słowenia, Chorwacja, Macedonia oraz Bośnia i Hercegowina zostały uznane za niepodle­ głe państwa, podczas gdy pozostałe republiki

Ser-RESTORING TOURISM IN SERBIA:

THE ROLE PLAYED BY

VOLUNTEERING IN VOJVODINA

A bstract: The Instability ca u sed by civll unrest and the wars for independence led sonie p ost-soclallst countries ln S o u th -ea stem Europę to lag behlnd In socio-econom lc developm ent. One of the affected countries w as Serbia w hich experienced econom lc stagnatlon and a halt ln tourlst acUvities a s a resu lt o f the u n rest of the 1990s. Serbia is now trying to gain a positton in International tourism and is undertaklng serio u s efforts to improve tourism in four key clusters. One o f these is Vojvodlna, where num erous volunteer tourism activities have been promoted provlding socio-econom lc development in local communlUes. This paper d isc u sse s the importance of volunteering a s a strategy for developing tourism in a Serbia which is still suffering economlcally and socially from damage cau sed by war. It presents the state of tourism in Serbia and outlines the sltuation in Vojvodlna. Furthermore, through the ca se stu d y of the Volunteer Centre of Vojvodina, the paper a d d resses how volunteer- lng actlvitles can contribute to tourism developm ent. Kev w ords: tourism , volunteering, International work cam ps, Serbia, Y olunteer Centre o f Vojvodina.

1. INTRODUCTION

The collapse of co m m u nism in E a s te m Europę h a d led to p ro fo u n d geo-political ch an g es. The in sta b ility c a u se d by civil u n r e s t a n d th e w a rs for in d e p e n d e n c e led som e p o st-so cialist c o u n trie s in S o u th -e a s te rn E urop ę to lag b e h in d in socio-econom ic developm ent. One of th e affected c o u n trie s w as S erb ia w hich had b een p a rt of Y ugoslavia. In th e early 1990s, Y ugoslavia w e n t th ro u g h d ram a tic tra n s - form ations, u n rav e llin g along eth n ic lines. Slovenia, C roatia, M acedonia, a n d B ośnia a n d Herzegovina w ere reco gn ised a s in d ep e n d e n t s ta te s; w h e re a s th e rem a in in g rep u b lics of

bii i Czarnogóry ogłosiły nową Federalną Republi­ kę Jugosławii.

Pod przewodnictwem Slobodana Milosevica, Serbia przeprowadziła wiele działań wojennych, aby zjednoczyć etnicznych Serbów z sąsiadują­ cych republik i utworzyć „W ielką Serbię”. Cho­ ciaż spowodowało to wykreślenie Jugosławii z li­ sty Narodów Zjednoczonych w roku 1992, Serbia kontynuowała swą kampanię do momentu podpisa­ nia Układu z Dayton w 1995 r. Masowe wysiedle­ nia etnicznych Albańczyków mieszkających w Ko­ sowie, przeprowadzane w latach 1998-1999, wy­ wołały reakcję społeczności międzynarodowej pro­ wadzącą do zbombardowania Belgradu przez NA­ TO. Wybory w 2000 r. zakończyły rządy Milosevi- ca, został on aresztowany i osądzony za zbrodnie przeciw ludzkości. W 2001 r. ONZ uchyliło swoją decyzję i kraj został ponownie przyjęty w szeregi organizacji. W roku 2003 państwo zamieniło się w luźną federację dwóch republik, zwanych Serbia i Czarnogóra, a w 2006 Czarnogóra formalnie od­ dzieliła się od Serbii.

W tym okresie gospodarka serbska przeszła po­ ważną zmianę strukturalną spowodowaną transfor­ macją geopolityczną. Po nagłym upadku Jugosła­ wii nastąpiła wyniszczająca wojna, destabilizacja granic i zerwanie ważnych powiązań handlowych między republikami. Złe zarządzanie gospodarką za Milosevica, wydłużony okres sankcji gospodar­ czych oraz zniszczenie podstawowej i przemysło­ wej infrastruktury podczas bombardowań NATO pozostawiły gospodarkę w bardzo złym stanie. W 2000 r. nowy rząd wprowadził środki stabilizacji, zajął się programem reformy rynku (mającym na cclu budowę i prywatyzację głównych sektorów gospodarki oraz przyciągnięcie inwestycji zagra­ nicznych), jak również nawiązał kontakty z kilko­ ma organizacjami międzynarodowymi, a ściślej in­ stytucjami monetarnymi. Zważywszy że Czarnogó­ ra odłączyła się ekonomicznie od Serbii jeszcze za rządów Milosevica, formalna separacja tych dwóch republik nie miała praktycznie wpływu na gospodarkę obu krajów.

Turystyka była jednym z sektorów, które do­ tkliwie ucierpiały z powodu niepokojów lat 90. W Serbii mocno spadła krajowa i międzynarodowa aktywność turystyczna, ale pomimo to kraj powoli wraca do równowagi i, podobnie jak inne kraje Eu­ ropy Środkowej i Wschodniej, ma doskonałe wi­ doki na powrót na światową scenę turystyczną. Jednakże w Serbii brakuje odpowiedniej infra­ struktury, występuje tam również potrzeba zainwe­ stowania więcej czasu i pieniędzy w rozwój

tury-S erb ia a n d M ontenegro declarcd a ncw Federal R epublic of Y ugoslavia.

U nder the leadership of Slobodan Miloscvic, S erbia led v a rio u s m ilitary in te rv en tio n s to u n itę elh n ic S e rb s from neighbouring republies into a ‘G re a te r S erb ia'. T h ese a c tio n s led to Yugoslavia b ein g o u ste d from th e UN in 1992, b u t S erb ia c o n tin u e d Its cam p aign u n til signing th e D ayton Peace A ccords in 1995. In 1998-99, m assiv e ex p u lsio n s of eth n ic A lb an ian s living in Kosovo provoked reactio n in th e in te rn a tio n a l co m m u n ity leading to th e NATO b o m b in g of B elgrade. Elections in 20 0 0 d icta te d th e e n d of M ilosevic's lea d e r­ ship, a n d a fte rw a rd s h e w as a rre ste d a n d tried for crim es a g a in s t h u m an ity . In 2001, th e UN s u s p e n s io n w a s lifted a n d th e c o u n try w as once m ore a c ce p ted into UN organisa- tions. In 2 003, th e c o u n try tu rn e d into a loose federation of two re p u b lie s called S erbia an d Montenegro, a n d in 2006, M ontenegro fonnally s e p a ra te d from S erb ia.

D u rin g th is period, th e S e rb ia n econom y experienced severe s tr u c tu r a l c h an g e cau sed by th e s e geo-political tra n sfo rm a tio n s. The rapid collapse of Y ugoslavia w as followed by highly d e stru c tiv e w arfare, tłie d estab ilisatio n of th e rep u b lic's b o u n d a rie s a n d tłie b rea k -u p of im p o rta n t in te r-re p u b lic tra d e flows. The m ism a n a g e m e n t of th e econom y d u rin g the Milosevic era, a n ex te n d e d period of econom ic sa n c tio n s, a n d th e d am ag e of b asie an d productive in fr a s tr u c tu re s d u rin g th e NATO bom bing left th e econom y in a b a d sh ap e. In 2000, th e new g o v ern m en t im plem ented stabilisation m easures, em barked upon a m arket reform p ro g ram m e (aim ing to s tr u c tu r e an d p rivatise m ajo r se c to rs of th e econom y and to a ttr a c t foreign in v estm en t) a n d e stab lish ed connections with several international organisa- tions, n am ely m o n e ta ry in stitu tio n s. Given th a t M ontenegro d e ta c h e d its econom y from S erb ia d u rin g th e MiIosevic era, th e formal se p a ra tio n of th e two re p u b lies h a d little real im p a c t on b o th econom ies.

T o urism w as on e of th e se cto rs badly hit by th e u n r e s t of th e 1990s. S erb ia suffered a severe drop in to u ris t activities, b u t d espite th e significan t drop in dom estic a n d in te r­ n a tio n a l to u rism , th e c o u n tiy is slowly recovering an d , alo ng w ith o th e r C entral an d E a s te rn E u ro p e an c o u n trie s, h a s g re a t poten- tial to emerge onto th e world tourism scene. Nonetheless, S e rb ia lack s th e ap p ro p riate in fra stru c tu re , a n d it is e sse n tia l to invest m ore tim e a n d m oney in to u rism develop- m ent. In a n a tte m p t to en co u rag e tourism , th e M inistry of T rad e, T o urism a n d Services h a s o utlin ed th e first v ersion of th e T ourism

zmu. W tym celu M inisterstwo Handlu, Turystyki i Usług sporządziło pierwszą wersję Strategii Roz­ woju Turyzmu Republiki Serbii. Według tego do­ kumentu, aby stać się międzynarodowym miej­ scem turystycznym Serbia musi podjąć poważny wysiłek w celu podniesienia wydajności działań turystycznych w czterech głównych klastrach geo­ graficznych. Jednym z nich jest Wojwodina, re­ gion bogaty w zasoby naturalne i kulturowe, w którym mają miejsce liczne ciekawe wydarze­ nia, a który nie jest znanym celem turystycznym. Strategia zakłada, iż w regionie należy skupić się na szlakach wodnych, na rozwoju turystyki wiej­ skiej oraz promocji jego bogatej i różnorodnej kuchni zamieszkujących w nim grup etnicznych.

Działalność ochotnicza w Wojwodinie, jak rów­ nież w innych częściach kraju, ma długą historię 1 silnie zaznacza się w dzisiejszych czasach. Jed­ nak aktywność ta, choć bardzo ważna dla rozwoju lokalnych społeczności, nie została ujęta w strate­ gii turystycznej. W regionie promowano wiele ochotniczych działań stanowiących niekomercyjny 1 prosty aspekt turyzmu, które mogłyby przyczynić się do rozwoju społeczno-ekonomicznego lokal­ nych społeczności. W świetle tego faktu autorki ar­ tykułu omawiają znaczenie wolontariatu jako stra­ tegii rozwoju turyzmu w Serbii, która wciąż cierpi gospodarczo i społecznie z powodu szkód wywoła­ nych sytuacją polityczną lat 90. Prezentują one °gólnie stan turystyki w Serbii i charakteryzują sy­ tuację w Wojwodinie. Ponadto, na przykładzie stu­ dium przypadku Ochotniczego Centrum Wojwodi- ny, autorki wskazują, jak działalność wolontariac- ka może przyczynić się do rozwoju turyzmu.

S trateg y of th e R epublic of S erbia. According to th e d o c u m e n t, in o rd e r to position itself a s a n in te m a tio n a l to u ris t d e stin a tio n , Serbia m u s t u n d e rta k e se rio u s efforts to im prove th e o p eratio n al efficiency of to u rism in four key geographical c lu s te rs . O ne of th e se key c lu s te rs is Vojvodina, a region rich in n a tu ra l a n d c u ltu ra l re so u rc e s, a n d w ith n u m e ro u s in te re s tin g ev en ts, b u t n o t a m ajor to u ris t d e stin a tio n . T he stra te g y o u tlin e s th a t th e region sh o u ld be especially devoted to its w aterw ays, th e dev elo p m en t of ru ra l to u rism , a n d th e p ro m o tion of its rich a n d varied g astro n o m y w h ich derives from th e n u m e ro u s e th n ic g ro u p s t h a t have in h ab ite d th e region.

V o lunteer activ ities have a long h isto iy in Vojvodina, a s well a s in th e re s t of th e co u n try , a n d a re very p r e s e n t in to day ’s life. However, th e s e activities, even th o u g h ery sig n ifican t in local c o m m u n ity developm ent, have n o t b een m en tio n ed in th e to u rism strategy. N um erous v o lu n teer to u rism activities have b een prornoted in th e region, c o n stitu t- ing a n o n -co m m ercial a n d sim ple facet of to u rism , a n d could easily provide socio- econom ic d evelo pm ent in local com m unities. In th e lig ht of th is, th e p a p e r d isc u sse s th e im p o rtan ce of v o lu n te e rin g a s a stra te g y for developing to u rism in S erb ia, still suffering econom ic a n d socially from d am ag e c a u se d by th e political s itu a tio n of th e 1990s. It p re s e n ts th e s ta te of to u rism in S e rb ia a n d o u tlin es th e s itu a tio n in Vojvodina. F u rth e rm o re , th ro u g h th e c a se s tu d y of th e V olu nteer C en tre of Vojvodina, the pap er a d d resses how its activities can contribute to to u rism developm ent in the region.

2. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE, ROZWÓJ I STRUKTURA TURYZMU

W SERBII

Do lat 90. XX w. turyzm w Serbii rozwijał się tak Jak w Jugosławii, co tworzyło niezwykle pozytyw­ ny i zachęcający wizerunek kraju „w oczach” Za­ chodu, a przynajmniej zachodnich rynków turysty­ ki masowej (Hall 2002). Turyzm w Jugosławii generował większy dochód w twardej walucie niż luryzm we wszystkich pozostałych europejskich krajach postkomunistycznych razem wziętych (Hall 1998), ale wydatki na jednego turystę były

°gólnie rzecz biorąc dużo niższe niż w innych kra­ jach śródziemnomorskich (Hall 2003). Polityczny

P°dział Jugosławii oraz konflikt pomiędzy jej by- tyrni częściami składowymi zniszczyły pozytywny

2. CHARACTERISTICS, DEVELOPMENT AND THE COMPOSITION OF TOURISM

IN SERBIA

Until th e 1990s, to u rism developm ent in Serbia w as in line w ith to u rism developm ent in Yugoslavia w hich projected a p a rticu la rly w elcom ing a n d positive im age of th e c o u n try to th e W est, or a t le a s t th e W estern m a ss to u ris t m a rk e ts (Hall 2002). Yugoslavia w as g e n e ra tin g m ore to u rism h a rd c u rre n c y incom e th a n th e r e s t of c o m m u n ist C entral a n d E a s te rn E uro p ę com bined (Hall 1998), b u t th e sp e n d in g p e r to u ris t w as generally m u c h lower th a n in o th e r M ed iterran ean d e s tin a tio n c o u n trie s (Hall 2003). The sub- s e ą u e n t political fra g m e n ta tio n of Yugoslavia

wizerunek i zatrzymały rozwój turyzmu. To zmie­ niło pozycję Jugosławii w stosunku do innych kra­ jów Europy Środkowej i W schodniej, które za­ stosowały bardziej liberalne modele przejścia do nowego systemu, tworząc stymulujące i stosun­ kowo wyraziste wizerunki. Te kraje i regiony by­ ły postrzegane jako otwarte, gościnne i wkraczają­ ce w proces zasadniczych zmian (HALL 2002). W przeciwieństwie do nich w uprzednio otwartej Jugosławii serbski i chorwacki konflikt oraz ten­ dencje totalitarne zadziałały odstraszająco na tu­ ryzm międzynarodowy.

□

Rys, 1. Międzynarodowe przyjazdy i wpływy z turyzmu w Serbii, 1990-2004

( ź r ó d ł o : Biuro Statystyczne Republiki Serbii; dane z wyłączeniem Kosowa i Metohiji od 1999 r.)

W latach 1990-2000 turystyka charakteryzowa­ ła się spadkiem ruchu międzynarodowego oraz do­ chodu w twardej walucie zagranicznej (rys. 1). Spadek międzynarodowych przyjazdów zagranicz­ nych wynosił 81,3%, podczas gdy dochód w twar­ dej walucie płynący z turystyki zmniejszył się o ponad 93%. Aby wyrazić skalę zaległości Serbii w stosunku do trendów turyzmu światowego trze­ ba podkreślić, iż w tym samym okresie globalny ruch turystyczny, wyrażony liczbą przyjazdów, wzrósł o 54,4%, a dochód z turystyki międzynaro­ dowej o 77,1%.

W tym samym okresie turystyka krajowa, głów­ ny składnik turystyki w państwie, również ucier­ piała z powodu sytuacji politycznej i podupadają­ cej gospodarki, choć zwiększył się jej udział w ca­ łym turyzmie. Częściowo może być to wynikiem zmiany w zbieraniu danych, jako że po podziale Jugosławii przyjazdy z SFRY (Socjalistyczna Fe­ deralna Republika Jugosławii) zaczęły być trakto­ wane jako przyjazdy międzynarodowe. Od roku

a n d th e conllłct b etw een som e of its form er com ponent p a rts destroyed th e positive unitary image an d reversed th e developm ent of tourism . T his h a d rev ersed Y ugoslavia's position in relation to o th e r C e n tra l a n d E a s t E urop ean c o u n tries, w hich applied m ore liberał m odels of tra n sitio n , th u s s tlm u la tln g new a n d relatively d istin c t im ages. T h ese c o u n tries an d regions w ere s e e n a s bein g su d d enly open, inviting a n d e m b a rk in g on a p rocess of s u b s ta n tia l tra n s fo rm a tto n (Hall 2002). By

c o n tra st, in th e form erly relatively open Yugo- slavia, conflict a n d sh ifts to w ard s totałitaria- nism tn S e rb ia a n d C ro atia acted a s a stro n g rep ellen t to In te rn a tio n a l to u rism .

□

Fig. 1. International tourism arrivals and receipts in Serbia, 1990-2004

(s o u r c e: Statistical Bureau of the Republic of Serbia; data for Kosovo and Metohija excluded sińce 1999)

In th e period 1 9 9 0 -2 0 0 0 , to u rism was m ark ed by th e d e c re a se in in te rn a tio n a l flows, a s well a s th e d e c re a se of foreign curren cy incom e (see fig. 1). T he d ecrease in in te r­ n a tio n a l to u ris t a rriv a ls w as 81.3% , while the foreign cu rrency incom e generated from tourism w as red u ced y over 93% . In o rd er to express th e scalę of S e rb ia ’s lagging b e h in d world to u rism tre n d s , it sh o u ld be s tre s se d th a t in th e sa m e period, th e to tal world to u ris t flows, ex pressed by th e n u m b e r or arrivals, in ereased by 54.4% , a n d th e total in co m e generated from intern ation al tourism inereased by 77.1% .

In th e sa m e period, dom estic to u rism , the m ajor to u rism c o m p o n e n t in th e country, d esp ite h av in g w idened its s h a re of tourism , h ad also suffered som e se tb a c k s c a u se d by th e political s itu a tio n a n d th e econom ic down- tu m . Partly th is m ig h t also be a re s u lt of the ch an g e in d a ta collection, b e c a u se after the s e p a ra tio n of Y ugoslavia, a rriv als from SFRV s ta rte d to be tre a te d a s in te rn a tio n a l

arrivals-2000 liczba turystów krajowych spadla, podczas gdy turystyka międzynarodowa stopniowo wzrasta. Między rokiem 2000 a 2004 turystyka międzynaro­ dowa wzrastała w tempie 24,2% rocznie, podczas gdy turystyka krajowa zmniejszyła się o 5,7%. Struktura turystyki w 2004 r. był praktycznie taka sama jak w roku 1990 (rys. 2), co jest pozytywną oznaką powrotu do formy.

Since 2000, th e n u m b e r of dom estic to u ris ts h a s d ecreased , w h e re a s in te rn a tio n a l to u rism h a s b een grow ing steadily . From 2000 to 2004, in te rn a tio n a l to u rism arriv als grew a t a n a n n u a l av erag e ra te of 24.2% , while dom estic to u rism dropped by 5.7%. The to u rist com position in 2 0 0 4 w a s practically th e sa m e a s in 1990 (see fig. 2), th u s show ing positive sig n s of recovery.

%

Przyjazdy zagraniczne UZAPrzyjazdy krajowe

Rys. 2. Skład turyzmu w Serbii, 1990-2004

( ź r ó d ł o : Biuro Statystyczne Republiki Serbii; do roku 1994 dane z byłych republik Jugosławii odnosiły się do części przyjazdów krajo­

wych, między 1994 i 1999 ujmowane były w oddzielną kategorię, a po roku 1999 odnosiły się do przyjazdów zagranicznych)

%

I r : 1 International tourist arrivals Y //A Domestic tourist arriyals

Fig. 2. Composition of tourists in Serbia, 1990-2004 (s o u r c e: Statistical Bureau of the Republic of Serbia; until 1994 data from Former Republics of Yugoslavia was a part of domestic arriyals, from 1994 to 1999 it was counted in a separate category,

and from 1999 on it was part of foreign arriyals)

Fundamenty rewitalizacji Serbii jako miejsca docelowego turyzmu międzynarodowego zostały Położone poprzez wznowienie członkostwa Fede­ ralnej Republiki Jugosławii w instytucjach mię­ dzynarodowych, normalizację stosunków dyplo­ matycznych z najważniejszymi partnerami zagra­ nicznymi, jak również poprzez zmiany demokra­ tyczne (POPESCU 2002), które w sposób oczywisty wpłynęły na serbski turyzm i spowodowały zmiany w jego wielkości i strukturze. Od roku 2000 wi­ doczny jest pozytywny trend w międzynarodowym ruchu turystycznym, zwłaszcza w dużych ośrod­ kach miejskich, a szczególnie w Belgradzie. Jed­ nakże uważa się, iż przemysł turystyczny rozwija się, częściowo w kontekście dominujących podró­ ży w interesach, jak i działalności turystycznej. Ocenia się, iż turyści podróżujący dla przyjemno­ ści stanowią jedynie 10-15% wszystkich zagra­ nicznych przyjazdów do Serbii (ZEĆEVIĆ 2005).

Rok 2000 można traktować jako punkt zwrotny jeśli chodzi o tworzenie podstawowych zasad stra­ tegii wprowadzania Serbii jako miejsca turystycz­ nego na rynek międzynarodowy. W roku 2004 zo­ stało przyjęte nowe prawo turystyczne, określające nowe ramy prawne promocji rozwoju turystycz­ nego. Ale dopiero w 2006 r. zostały poczynione konkretne kroki. M inisterstwo Handlu, Turystyki

The fo u n d atio n s for th e revitalisatio n of S erb ia a s a n in te rn a tio n a l to u rism d e stin a tio n w ere e sta b lish e d by th e resu m p tio n of the Federal R epublic of Y ugoslavia’s m em ber- sh ip in in te rn atio n a l in stitu tio n s, by the no rm alisatio n of diplom atic re la tio n s w ith key in te rn a tio n a l play ers, a n d also by th e overall re s u lts of d em o cratic c h a n g e s ( P o p e s k u 2002). T h ese r e s u lts obviously affected S erb ian to u rism a n d c a u se d c h a n g e s in its volum e a n d s tru c tu re . Sin ce 2 0 0 0 th e positive tren d in in te rn a tio n a l to u ris t flows is th u s notice- able, especially in big city cen tres, and p a rticu la rly in B elgrade. However it is believed th a t th e to u rism in d u s try h a s been developing on its own p a rtly in th e co n te x t of b u s in e s s travel, w hich d o m in a te s travel a n d to u rism activities. It is e stim a te d t h a t leisu re to u ris ts a c c o u n t for only 10% to 15% of all foreign a rriv als to S erb ia ( Z e ć e v i ć 2005).

The y e a r 20 0 0 c a n be con sid ered a s a tu rn - ing p o in t reg a rd in g th e c re a tio n of th e b asie p re re q u isite s for th e definition of th e strategie a p p ro a c h for th e in tro d u c tio n of S erb ia a s a to u ris t d e s tin a tio n on th e in te rn a tio n a l m ark e t. In 2004, a new to u rism law w as adopted, re p re s e n tin g a new legał fram ew ork to prom ote to u rism developm ent. B u t it w as n o t u n til 2 0 0 6 t h a t co n crete s te p s w ere tak en . The M inistry of T rade, T o u rism a n d Services

Rys. 3. Analiza SWOT turystyki w Serbii

Mocne strony Słabe strony

- Otwartość, wrodzona gościnność i pozytywny stosunek populacji wobec turyzmu;

- Geograficzne usytuowanie Serbii

- Różnorodność produktów turystycznych o największym potencjale handlowym:

• obfite i nienaruszone bogactwa naturalne;

- dobrze zachowane, monumentalne dziedzictwo oraz interesująca różnorodność etniczna;

• duchowa kreatywność i skłonność do organizowania festiwali, obchodów i imprez kulturalnych.

- Długa nieobecność Serbii na międzynarodowym rynku turystycznym; - Brak kreowania marki i badań marketingowych dotyczących turyzmu; - Nieodpowiednia współpraca 1 koordynacja pomiędzy różnymi Interesariuszami (stronami zainteresowanymi);

- Nieskuteczność prawa, kontroli i sankcji;

- Brak wyszkolonego personelu 1 odpowiedniej infra- i suprastruktury; - Niewystarczający poziom prywatyzacji w przemyśle turystycznym; - Niewłaściwe zaangażowanie i Integracja lokalnej społeczności w proces rozwoju turyzmu;

- Niewystarczające inwestycje w rozwój i promocję turyzmu; - Brak odpowiedniej współpracy z zagranicznymi touroperatorami;

- Brak odpowiednich struktur krajowych, regionalnych i lokalnych, związanych z rozwojem, zarządzaniem i promocją turyzmu;

- Długotrwały spadek jakości usług turystycznych;

- Niewłaściwe zarządzanie środowiskiem w związku z turyzmem; - Opóźnienia w stosunku do światowych trendów w edukacji turystycznej; - Ograniczony dostęp lądowy i powietrzny do Serbii;

- Brak kierownictwa i personelu z doświadczeniem międzynarodowym.

Szanse Zagrożenia

- Zaistnienie produktów turystycznych już doświadczanych na rynku turystycznym - znów można znaleźć segmenty rynku dla tych produktów; - Korzystne/zmienione warunki w regionie;

- Początek procesu prywatyzacji; - Korzystny reżim inwestycyjny;

- Powrót Serbii na międzynarodowy rynek turystyczny;

- Możliwość czerpania wzorów z najlepszych modeli europejskich; - Internet jako najlepszy sposób rozpowszechniania informacji oraz promowania sprzedaży;

- Rozwój gospodarczy i zwiększona konkurencja;

- Podaż turyzmu zgodna ze współczesnymi trendami światowymi; - Rosnąca liczba małych i nowych miejscowości na światowej mapie turystycznej;

- Ogólny wzrost rynku turystycznego.

- Niewystarczające uznanie Serbii jako miejsca turystycznego; - Skromny lub negatywny wizerunek spowodowany wojną i czynnikami politycznymi;

- Granice, odprawa celna; kontrola 1 przepisy;

- Brak funduszy na inwestycje; rozwój miejscowości stanowiących silną konkurencję w regionie;

- Niestabilna sytuacja polityczna i prawna w Serbii;

- Brak powszechnie akceptowanej narodowej wizji turyzmu w Serbii; - Brak dochodu netto dla przemysłu turystycznego i wypoczynkowego; - Preferowanie wyjazdów zagranicznych przez osoby mogące pozwolić sobie na wakacje;

- Korupcja, biurokracja 1 raczej polityczny niż techniczny proces podejmowania decyzji.

Ź r ó d ł o : Z. Gu g o r ij e v ic, W . Cz e r n y, 2006; H C Z I F E U B ,2006a; J . Po p e s c u, 2002.

i Usług ogłosiło go Rokiem Inwestycji Turystycz­ nych w Republice Serbii, zapowiedziało początek wprowadzania w życie nowej strategii rozwoju turyzmu i tworzenia korzystnych gospodarczych i prawnych warunków dla szybkiego wzrostu kra­ jowych i zagranicznych inwestycji w sektorze tu­ rystycznym. Po Strategii Turyzmu, sformułowanej przez Horwath Consulting w Zagrzebiu oraz Kate­ drę Ekonomii na Uniwersytecie w Belgradzie (HCZ i FEUB, 2006a), pojawiły się trzy kolejne dokumenty: plan konkurencyjności (HCZ i FEUB, 2006b), strategiczny plan marketingowy (HCZ i FEUB, 2006c) oraz strategia zachęcania i rozwo­ ju inwestycji zagranicznych (DlMITRIJEVlC 2006).

Analiza SWOT pokazuje, iż całościowy obraz turyzmu w Serbii nie jest zbyt korzystny, ponieważ istnieje tylko kilka czynników wpływających na jego rozwój (rys. 3). Jednakże rząd jest zdecydo­

wany walczyć z tymi problemami i wykorzystywać szanse, opracowując wiele strategii postępowania i priorytetów. Jedna ze strategii opiera się na stwierdzeniu, iż Serbia nie powinna wciąż ofero­ wać jednostronnych produktów turystycznych, ale większą liczbę różnych produktów o

strategicz-proclaim ed it th e Y ear of T o u rism In vestm en t in th e Republic of Serbia, an n o u n c in g the b eginning of th e im plem entation of a new strategy for to u rism developm ent an d the creation of favourable econom ic and legał fram e-w orks for th e rapid grow th of foreign and dom estic in v estm e n ts in th e tourism sector. The T ourism Strategy, outlined by Horwath C onsulting in Zagreb a n d th e Faculty of Econom ics a t th e U niversity of Belgrade (see HCZ an d FEUB, 2006a), w as followed by th ree additional do cu m en ts: a com petitiveness plan (see HCZ an d FEUB, 2006b), a strategie m arketing p lan (see HCZ an d FEUB, 2006c) and a strateg y for en co u rag in g an d developing foreign in v estm en t (see D i m i t r i j e v i c 2006).

A SWOT a n a ly sis reveals th a t th e overall picture of tourism in Serbia is n ot very favour- able siń ce th e re a re sev eral facto rs affecting th e to u rism dev elo p m en t in th e c o u n try (see fig. 3). However, th e go v ern m en t is willing to fight th e se p ro b lem s a n d is d eterm ined to seize th e o p p o rtu n itie s, c o n s tru c tin g a broad s e t of actio n stra te g ie s a n d priorities. One of th e s tra te g ie s lays its fo u n d atio n s on th e fact th a t S erb ia sh o u ld n o t d o m in an tly offer one- sided to u ris t p ro d u c ts, b u t a large n u m b e r of

Figura 3, SWOT analysis ol tourism in Serbia

Strengths Weaknesses

- openness, inborn hospltality and positive attitude ol the population towards tourism;

- geographical situation of Serbia;

- diversity ol tourism products with great business potential: • rich and untouched natural resources;

• well-preserved monumental heritage and interesting ethnic diversity;

• spiritual creativity and festlvals, celebrations and events.

- long-term absence of Serbia from the international tourism market; - lack of national tourism branding and marketing position;

- inadequate cooperation and coordination among various stakeholders; - lack of law enforcement, control and sanction policies;

- lack of skilled personnel and adequate infra- and supra-structures; - insufficient level of the privatisation in the tourism industry;

- inappropriate involvement and integration of the local community in the tourism development process;

- insufficient investment in tourism development and promotion; - absence of approprlate cooperation with foreign tour operators;

- lack of appropriate national, regional and local structures dealing with tourism develop- ment, management and promotion;

- long-term decline of tourism service quality;

- inappropriate managing of the environment in relation to tourism; - lagging behind world trends in terms of tourism education; - limited air and road access to Serbia;

- lack of management and staff with international experience. __

Opportunities Threats

- existence of tourism products already experienced by the international tourism market, and therefore market segments could again be found for these products;

- favourable/changed conditions in the surrounding region; - beginning of the process of privatisation;

-favourable investment regime;

- return of Serbia at the international tourism market; - the possibility of learning from European best practice models; - the internet as a privileged way to disseminate information and promote sales;

- economic growth and inereased competitiveness

~ tourism supply in accordance with contemporary global trends; - inereasing number of smali and new destinations on the worldwide tourist map;

generał growth of the tourism market.

- insufficient market recognition of Serbia as a tourism destination;

- Iow-profiled image and/or negative image caused by war and political factors; - border, customs, control and regulations;

- lack of funds for investment;

- deve!opment of strong competitor destinations In the region; - unstable political and legał environment in Serbia;

- lack of a generally accepted national vision of tourism in Serbia;

- lack of disposable income for tourism and leisure Industries;

- preference for travelling abroad, for those who afford to have holidays;

-corruption, bureaucracy and political, rather than technical, decision making process.

S o u r c e: Based on G lig o rije y ić & Cz e r n y2006; HCZ and FEUB, 2006a; Popesku 2002.

nym, długoterminowym potencjale. Wybór tych Produktów został oparty na ocenie potencjału ryn­ kowego istniejących produktów turystycznych oraz takich, dla których tworzenia istnieje dobra Podstawa. Dlatego też najwyższym priorytetem zo­ stało obdarzonych dziewięć produktów turystycz­ nych, które zostały określone jako szczególnie in­ teresujące dla Serbii (rys. 4).

different p ro d u c ts w ith stra te g ie long term p o tential. T he selection of th e s e p ro d u c ts h a s been b a se d on th e v a lu a tio n of th e m ark e t p o ten tial of existin g to u ris t p ro d u c ts a n d of to u ris t p ro d u c ts for w hich th e re exists a good reso u rc e b ase. T herefore, th e h ig h e st priority h a s been given to th e n in e to u rism p ro d u cts w hich have b een e sta b lish e d a s especially in te re stin g to S e rb ia (see fig. 4).

K o n k u r e n c j a

Rys. 4, Atrakcyjność i konkurencyjność produktów turystycznych w Serbii ( ź r ó d ł o : HCZ i FE U B,2006a) < § {3USINESSV \ V AND MICE I ( TOURING W HOLIDAYsY p y c w - r c A IN C IT 1E S) EVENTS i SPECIAL | NTERESTS/ ('JAUTICAlA l TOURISM j / ^ U N T A ir ^ S P A S W J U N O L A K E s j^ ELLNES n \ ( RURAL )

Low Medium High

C o m p e t i t i v e n e s s

Fig. 4. Attractiveness and competitiveness of tourism products in Serbia(s o u r c e: HCZ and FEUB, 2006a)

Twórcy dokumentu idą dalej i sugerują stworze­ nie klastrów turystycznych w Serbii, nie w oparciu 0 istniejące granice administracyjne, ale o zasady ekonomii, doświadczenia i skali. Koncentracja róż­ nych typów zasobów w różnych częściach kraju umożliwia zaproponowanie głównych produktów w obrębie klastra. Wyodrębniono cztery różne kla- stry geograficzne; każdy z nich posiada produkty, które należałoby rozwinąć w krótkim czasie:

- Belgrad (turystyka biznesowa oraz MICE, wakacje w mieście, imprezy kulturalne, turystyka wodna i kwalifikowana);

- Wojwodina (imprezy kulturalne, góry i jezio­ ra, turystyka wodna, turystyka wiejska oraz kwali­ fikowana);

- południowo-wschodnia Serbia (wycieczki, góry i jeziora, turystyka kwalifikowana, zdrowotna 1 wiejska);

południowo-zachodnia Serbia (imprezy kul­ turalne, góry i jeziora, turystyka kwalifikowana, zdrowotna i wiejska).

Wojwodina określana jest jako region, w któ­ rym „szczególną uwagę zwraca się na drogi wod­ ne, ale również na przyśpieszony rozwój turystyki wiejskiej, dziedzictwo kulinarne oraz autochto­ niczne doświadczenie kulinarne wielu grup etnicz­ nych zamieszkujących ten region” (HCZ i FEUB, 2006a, s. 10-11).

T he d o c u m e n t goes fu rth e r a n d su g g ests th e ereation of to u rism c lu ste rs in Serbia based n o t on th e ex istin g a d m in istra tiv e borders, b u t on th e ra tio n a le b e h in d econom ies of experience a n d scalę. T he co n c en tra tio n of different ty pes of re s o u rc e s in v ario u s p a rts of th e c o u n try m a k e s it p ossible to offcr the m ain p o sition ing in c lu s te rs . F our different geographical c lu s te rs have been identified, each of th e m w ith key p ro d u c ts th a t shou ld be developed in th e s h o rt term :

- B elgrade (b u sin e ss to u rism a n d MICE, city holidays, ev en ts, w ater to u rism and special in te re s t tourism ):

- Vojvodina (events, m o u n ta in s an d lakes, w a te r to u rism , ru ra l to u rism a n d special in te re s t tourism ):

- S o u th -E a s t S e rb ia (touring, m o u n ta in s a n d lakes, special in te re s t to u rism , health to u rism a n d ru ra l tourism ):

- S o u th -W est S e rb ia (events, m o u n ta in s a n d lakes, special in te re s t tou rism , h ealth to u rism a n d ru ra l tourism );

Vojvodina is defincd a s a region ‘especially devoted to th e w aterw ay s in its territory, b u t also to th e a c ce lera te d developm ent of ru ral to u rism a n d to its g a stro n o m ie h eritag e and th e a u to c h th o n o u s c u lin a ry experience of n u m e ro u s e th n ic g ro u p s w hich p o p u late th is region’ (HCZ a n d FEUB, 2 0 0 6 a, pp. 10-11).

Rys. 5. Położenie oraz struktura administracyjna Wojwodiny Fig. 5. Location and administrative composition of Vojvodina

Wojwodina jest autonomiczną prowincją na północy kraju (rys. 5), gdzie zbiegają się trzy duże rzeki - Dunaj, Sawa i Tisa. Zajmuje prawie 1/4 te­ rytorium Serbii, składa się z siedmiu dzielnic i 45 gmin. Nowy Sad jest administracyjną, gospodarczą i kulturalną stolicą prowincji. Wojwodina zamiesz­ kana jest przez ponad 20% populacji Serbii, róż­ niącej się pod względem etnicznym, kulturowym i językowym, obejmującej ponad 26 różnych grup etnicznych oraz sześć oficjalnych języków. Pod względem ekonomicznym jest to najlepiej rozwi­ nięta część Serbii. Gospodarka opiera się na bo­ gactwie ziemi ornej, która stanowi 84% powie­ rzchni kraju. Rolnictwo dostarcza 24%, a przemysł 40% dochodu narodowego brutto (CESS, 2006). Część dochodu z sektora usług pochodzi z tury- zmu, który rozwija się głównie nad rzekami i je ­ ziorami, źródłami termalnymi oraz w górach.

V ojvodina is a n a u to n o m o u s province s itu a te d in th e n o rth of th e c o u n try (see fig. 5) w here th e lower sectio n s of th re e large rivers - D anube, S ava a n d T isa - converge. It covers alm ost a ą u a rte r of S erb ian territory consisting of seven d istric ts a n d 45 m unicipalities. Novi Sad is the adm inistrative, economic an d cultural capital of th e province. Vojvodina h a s m ore th a n 20% of th e total pop ulation of Serbia, and being ethnically, cu ltu rally and linguistically diverse, w ith m ore th a n 26 different ethnic g roups a n d six official languages. It is eco- nom ically th e m o st developed a re a of Serbia. The econom y is b a sed on th e a b u n d a n t w ealth of fertile ara b ie lan d w hich covers 84% of its area. A griculture a c c o u n ts for 24% an d in d u stry is resp o nsible for 40% of th e GDP (CESS, 2006). P a rt of th e incom e of th e service secto r com es from to u rism w hich is pre- dom inantly developed on rivers and lakes, th erm al sp rin g s a n d in th e m o u n tain s.

, Liczba przyjazdów [7771 _______ Liczba noclegów turystycznych (w lys.) \£ Ć A turystycznych (w ty s .)

Rys. 6. Międzynarodowe przyjazdy turystyczne w Wojwodinie, 2000-2005 ( ź r ó d ł o : Biuro Statystyczne Republiki Serbii)

Opierając się na zasobach kulturowych, etnicz­ nych i naturalnych, W ojwodina przyciąga ok. 13% Wszystkich turystów całej Serbii (krajowych i za­ granicznych). Roczne statystyki są zgodne z ogól­ nokrajowymi. Ponieważ nie można jednak rozdzie­ lić tych danych na dotyczące turystyki krajowej i zagranicznej, nie należy też stwierdzać z całą Pewnością, czy w obu przypadkach występują te same schematy. Można zauważyć spadek w roku 2003 (rys. 6), prawdopodobnie spowodowany zała­ maniem turystyki krajowej, co sugerują trendy na Poziomie krajowym. Jednakże wandalizm i prze­ moc wobec mniejszości etnicznych i religijnych, głównie przeciw Węgrom i Chorwatom po wybo­ rach parlamentarnych w 2003 r., mogły również spowodować spadek turystyki międzynarodowej, głównie z Węgier.

Total tourism arrivals t t t a - Total tourism bednights (in thousands) 12221 (in thousands)

Fig. 6. International tourists arrivals in Vojvodina, 2000-2005 (s o u r c e: Statistical Bureau of the Republic of Serbia)

B ased on its c u ltu ra l, e th n ic an d n a tu ra l reso u rc es, V ojvodina a ttr a c ts a b o u t 13% of th e c o u n try ’s to tal v isito rs (both dom estic an d intem ational). A nnual rates have been consistent w ith th e c o u n try a s a w hole following th e sa m e tre n d s. However, siń c e th e breakdow n of th is d a ta b etw een d o m estic a n d in b o u n d to u rism is n o t available, it is n o t possible to know for s u re if th e sa m e p a tte rn if followed by th e sam e b ran ch es. It is noticeable a decline in 2003 (see fig. 6), p ro bably m otivated by a breakdow n in dom estic tourism , a s suggested by th e tre n d s a t a n a tio n a l level. How- ever, vandalism a n d violence ag ain st minority e th n ic a n d religious g rou ps, m ainly eth n ic H u n g a ria n s a n d e th n ic C ro a ts after the 2 0 0 3 p a rlia m e n ta ry elections, m ig ht explain a decline in in te rn a tio n a l to u rism , m ainly from H ungary.

Zgodnie ze strategią rozwoju turyzmu Wojwo- dina posiada pięć głównych produktów turystycz­ nych: imprezy kulturalne, turystykę kwalifikowa­ ną, turystykę wodną, turystykę górską i jeziorną oraz turystykę wiejską. Działalność wolontariacka ma w Wojwodinie i w pozostałych częściach kraju długą historię i jest obecna w codziennym życiu. Jednakże działalności tej, choć jest ona bardzo ważna dla rozwoju społeczności lokalnych, nie po­ święcono zbyt wiele miejsca w strategii turyzmu. W regionie promowano wiele ochotniczych dzia­ łań turystycznych stanowiących niekomercyjny i prosty aspekt turyzmu, które z łatwością mogłyby się przyczynić do rozwoju społeczno-ekonomicz­ nego pośród lokalnych społeczności.

3. ROZWÓJ TURYZMU POPRZEZ WOLONTARIAT

3.1. POCZĄTKI WOLONTARIATU W SERBII Idea wolontariatu w Serbii jest zakorzeniona w sta­ rosłowiańskiej tradycji solidarności. Ludzie od zawsze próbowali pomagać potrzebującym, nawet gdy było to prawie niemożliwe. Kościoły często wykorzystywano jako schronienie dla tych, którzy byli w kłopotach i nie oczekiwano od nich niczego w zamian. W okresie Królestwa Południowych Słowian (koniec XIX i początek XX w.) Kościół serbski angażował się w wiele akcji ochotniczych. Co więcej, w kilka takich akcji włączyła się rodzi­ na któlewska, a różne fundacje sponsorowane były przez Serbską Akademię Królewską.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej zorga­ nizowano liczne ochotnicze obozy pracy dla m ło­ dych ludzi w różnych częściach Federacji Repu­ blik Jugosłowiańskich. Oprócz tego, że zawierały element wolontariatu i podróży, obozy te były sprawą honoru i reputacji. Nie organizowano ich wyłącznie dla celów pracy ochotniczej; były do­ wodem politycznej lojalności wobec partii komu­ nistycznej. Do późnych lat 50. obozy organizowa­ ne były raz w roku i młodzi ludzie z całego kraju brali w nich udział przez miesiąc. W ten sposób kraj zrujnowany przez wojnę zdołał do pewnego stopnia odbudować swoją infrastrukturę. Trzeba wspomnieć, że w okresie reżimu socjalistycznego akcje ochotnicze były inicjowane i organizowane przez organizacje, takie jak Czerwony Krzyż, har­ cerstwo, organizacje zajmujące się ochroną przy­ rody lub stowarzyszenia studenckie. Jednak

wo-According to th c to u rism strategy, VoJvodlna h a s five key to u rism p ro d u c ts: cvent.s, special in te re s t to u rism , w a te r to u rism , m o u n ta in s a n d lakes, a n d ru ra l to u rism . V olunteer activities h av e a long h isto ry in Vojvodina, as well a s In th e r c s t of th e country , and a re p resen t in cveryday life. However these activities even though very significant in local com m unity d evelopm ent, have n o t been specifłcally m en tio n e d in th e to u rism strategy. N um erou s v o lu n te e r to u rism activities have been prom oted in th e region, c o n stitu tin g a non-com m ercial a n d slm ple facet of tourism , a n d could easily provide socio-econom ic developm en t in local co m m u n ities.

3. THE DEVELOPMENT OF TOURISM THROUGH VOLUNTEERING

3.1. THE ORIGINS OF VOLUNTEERING IN SERBIA

The co n cep t of v o lu n te e rin g in S erbia h a s its roots in th c Old Slav tra d itio n of solidarity. People alw ays tried to help o th e rs in need, even w h en it w as a lm o st im possible to a s s is t them . C h u rc h e s w ere often u se d a s sh e lte rs for th o se w ho w ere in tro u b le w ith o u t expect- ing a n y th in g in r e tu rn . D u rin g th e Kingdom of th e S o u th SIavs (the en d of th e 19th cen tu ry a n d th e b e g in n in g of th e 2 0 th), th e S erb ian C h u rch w as very active in a variety of volunteer activities. In addition, several volunteer activities w ere u n d e rta k e n by th e royal family, an d different fo u n d a tio n s a n d m em orials were founded by th e S e rb ia n Royal Academy.

After th e Second World War, m any volunteer w ork c a m p s for y o u n g people w ere organised in different p a rts of th e Social F ederation of Y ugoslavian R epublics. B eside th e vo lunteer- ing an d th e travelling co m p o nen ts, th ese ca m p s w ere a m a tte r of h o n o u r an d rep u ta - tion. They w ere n o t j u s t o rganised for v o lu n teer w ork, th ey w ere a proof of political loyalty to th e c o m m u n is t party . Until th e late 1950s, th e s e c a m p s w ere org an ised once a y ear a n d y o u n g people from all over the c o u n try took p a rt for a m o n th . By th is m eans, th e c o u n try ru in e d by th e w ar m anag ed to develop its in fr a s tr u c tu re s to som e extent. It is im p o rta n t to m en tio n th a t u n d e r the so cialist regim e, v o lu n te e rin g w as instigated a n d o rg anised by o rg a n isa tio n s su c h a s th e Red C ross, th e s c o u ts, n a tu r ę conservation o rg a n isa tio n s a n d s tu d e n t asso ciatio n s, b u t v o lu n teerin g in th e rea l se n se of th e word had its origins only in v o lu n te e r w ork cam ps.

lontariat w prawdziwym sensie tego słowa zrodził się w ochotniczych obozach pracy.

W latach 70. znacznie zredukowano liczbę ochotniczych obozów pracy, a w latach 80. prze­ stały one istnieć. W końcowej fazie obozy te nie były już kwestią honoru, ale ich ochotniczy cha­ rakter przetrwał. Były też one dobrym miejscem do zawiązywania i rozwijania przyjaźni. W tam­ tym czasie największe obozy miały pewne znacze­ nie międzynarodowe, ponieważ kilkuset wolonta­ riuszy z całego świata brało w nich udział. Był to początek międzynarodowego turyzmu ochotnicze­ go w Serbii.

Serbska Służba Ochotnicza (VSS - Volunteer Service of Serbia) - organizacja zarządzająca wy­ mianą ochotników międzynarodowych, została za­ łożona w 1990 r. jako część innej organizacji pod nazwą Młodzi Badacze Serbii (Mladi Istrazivaci Srbije). Międzynarodowe programy wymiany wo­ lontariuszy popularyzują ogólne zasady wolonta­ riatu i wymiany międzykulturowej, skupiając się na młodych ludziach. Pracując ochotniczo mło­ dzież ma okazję poznać inne kultury, kraje i społe­ czeństwa, jak również bezpośrednio zetknąć się ze społecznymi problemami kraju, w którym prze­ bywają. Ponadto pracując w NGO (non-govern-

"tentul organization) - organizacji pozarządowej,

ochotnicy mają możliwość lepiej poznać jej pracę, podnieść poziom swoich kompetencji, wykształce­ nia, nawiązać nowe kontakty i nauczyć się praw­ dziwego znaczenia słowa „wolontariusz”.

W okresie konfliktu pomiędzy byłymi Republi­ kami Jugosławii, liczba ochotniczych obozów pra­ cy znacznie się zmniejszyła. Było to spowodowane gwałtownym spadkiem jakości życia i pojawie­ niem się kryzysu gospodarczego. Nagle życie stało się kwestią przetrwania. Z jednej strony nastąpiło całkowite załamanie gospodarki i systemu opieki sPołecznej oraz zapanowała powszechna korupcja, a z drugiej strony majątki pojedynczych jednostek rosły w oczach. Wszystko to zachwiało zaufaniem obywateli do instytucji i organizacji publicznych 1 rządowych. W wielu przypadkach wolontariat był traktowany jako iluzja naiwnych, którzy nie potra­ fili właściwie ułożyć sobie życia. Wolontariusze Postrzegani byli jako ludzie niezdolni do znalezie­ nia płatnej pracy i z tego powodu angażowali się ^ działalność ochotniczą.

N aw et dziś relacja m iędzy system em dem okra­ tycznym a rozw ijającym się społeczeństw em z ele­ mentem w olontariatu je s t daleka od ideału. Jed- nym z pow odów je s t b rak dostatecznej wiedzy na temat zarządzania w olontariatem i zasobam i

ludz-D u rin g th e 1970s, th e n u m b e r of v o lu n teer w ork c a m p s red u c e d con sid erab ly a n d in th e 1980s th ey to taiły sto p p ed exlsting. In th is finał stag e, th e s e c a m p s w ere no longer a m a tte r of h o n o u r, b u t its vo lu n teer c h a ra c te r rem a in e d a n d th ey were a good place to socialise a n d m ak e frien d sh ip s. At th a t tim e, th e m ain v o lu n te e r w ork cam ps h a d som e in te m a tio n a l słgnificance, b e c au se som e h u n d r e d s of v o lu n te e rs from a ro u n d world took p a rt in th em . T h a t w as the b e g in n in g of in te rn a tio n a l v o lu n te e r to u rism in S erbia.

The V olu n teer Service of S erb ia (VSS), a service for th e ex ch an g e of in te m a tio n a l v o lu n te e rs, w as fo u n d ed in 1990 a s p a rt of th e Y oung R e se a rc h e rs of S e rb ia o rg an isatio n (Mladi Istrazivaci Srbije). Intem ation al volunteer exchang e p ro g ra m m e s p rom ote generał v alu es of v o lu n teerism a n d in te rc u ltu ra l exchange, a n d a re focused on y o u n g people. W orking a s vo lu n teers, y o u n g s te rs have a n o p p o rtu n ity to m eet o th e r c u ltu re s , c o u n trie s a n d societies, a s well a s to be in tro d u c e d directly to th e social p ro b lem s of th e c o u n try th ey are s ta y in g in. B esides th a t, by w orking in a n NGO, v o lu n te e rs h ave th e o p p o rtu n ity to get to know its w ork b e tte r, in e re a se th e ir level of professio nalism , im prove th e ir education, m ak e new c o n ta c ts a n d le a m th e real m ea n in g of th e w ord ‘v o lu n te e r’.

D urin g th e period of th e conflict betw een the former Yugoslavian Republics, the num ber of v o lu n te e r w ork c a m p s w as su b sta n tia lly red uced . T he c a u se of th is w as th e rapid decline in th e ą u a lity of life a n d th e em ergence of a n econom ic crisis. Life all of a su d d e n b e cam e a m a tte r of surviving. On th e one h a n d , th e re w as a to tal econom ic collapse, Iow w elfare a n d g re a t co rruption, a n d on th e o th e r th e re w as a rapid a c cu m u la tio n of w ealth by som e individuals. All th is c a u se d su sp ic io n a n d am o n g citizens to w a rd s public a n d gov ern m en tal in stitu tio n s a n d o rg an isa tio n s. In m an y c a se s volunteer- ing w as co n sid ered a n illusion of th e naive who could n o t m a n a g e th e ir lives properly. V olunteers w ere se e n a s people w ho w ere n o t able to su cceed in g ettin g a p aid job, th is being th e ir re a so n for en gaging in v o lu n teer activities.

Even today, th e rela tio n sh ip betw een th e dem o cratic sy stem a n d developing civil society w ith v o lu n te e rism is far from perfect. One of th e re a so n s is th a t non-govem m ental o rg an isatio n s h av e n o t en o u g h knowledge of v o lu n te e r m a n a g e m e n t a n d h u m a n reso u rces. T here is still re s is ta n c e a n d n o t enough u n d e rs ta n d in g from govem m ent an d public

kimi. Rząd i firmy państwowe wciąż stawiają opór i nie rozumieją zasad współpracy z ośrodkami i or­ ganizacjami ochotniczymi, które oferują różne usługi społeczeństwu. Innym powodem, dla które­ go wolontariat nie jest zbyt popularny jest fakt, iż Serbia wciąż powraca do normy po kryzysie go­ spodarczym i przeciętne płace są bardzo niskie, tak więc ludzie zmuszeni są podejmować dodatkową pracę by zarobić więcej pieniędzy. Nie wystarcza im już czasu ani energii na pracę ochotniczą.

W roku 2004, aby przyczynić się do rozwoju wolontariatu w Serbii, a tym samym całego społe­ czeństwa, stworzono Inicjatywę IZVoR. Pod ko­ niec 2006 r. Centrum Humanitarne Nowego Sadu (NSHC), we współpracy z innymi organizacjami pozarządowymi, oficjalnie rozpoczęło wprowadza­ nie tej inicjatywy w życie, mając na celu poprawę prawnych ram wolontariatu w Serbii. Wszystkie strony zaangażowane w ten projekt pragną promo­ wać kulturę wolontariatu jako zorganizowanego udziału obywateli w rozwoju lokalnej społeczności oraz zwiększać wpływ obywateli i organizacji spo­ łecznych na strategię/politykę społeczną i mieć udział w procesie rozwoju kraju (NSHC 2005).

com panies tow ards stro n g e r collaboration with v o lu n teer c e n tre s a n d o rg a n isa tio n s th a t olfer diffcrent serv ices to society. A n oth er reason why v o lu n te e rin g is n o t so p o p u lar Is th a t S erbia is still recovering from econom ic crises a n d average sa la rie s a re very Iow so they are forced to h av e a n e x tra Job to e a rn m ore m oney. T here is no tim e o r energy left for volunteering.

In 2004, in o rd e r to c o n trib u te to the developm ent of v o lu n te e rism in S erbia and therefore to th e overall d evelopm ent of civil society, th e IZVoR Initiative w as created. At th e end of J u n e 2006, th e Novi Sad H u m a n ita ria n C e n trę (NSHC), in p a rtn e rsh ip w ith o th e r NGOs, h a s officially sta rte d the im p lem en tatio n of th is initlativ e also aim ing to improve the legał fram ew ork for volunteerism in S erbia. Ali th e s ta k e h o ld e rs involved in th e project intend to prom ote a culture of volunteerism a s o rg an ise d Citizen participatio n in local c o m m u n ity developm ent, a n d inerease th e c a p ac itie s of citizen s a n d civil society o rg an isa tio n s to influen ce policies and contribute in th e co u n try ’s developm ent process (NSHC, 2005).

3.2. STUDIUM PRZYPADKU OCHOTNICZEGO CENTRUM WOJWODINY (VCV)

Ochotnicze Centrum Wojwodiny (VCV) zostało założone w styczniu 2004 r. jako program Pokret Gorana Vojvodine (Ruch Ochrony Przyrody w Wojwodinie). Podstawowym założeniem było szerzenie idei wolontariatu i altruistycznej myśli pośród młodych ludzi za pośrednictwem szczegól­ nego typu działalności. W roku 2005 VCV stało się niezależną organizacją (NGO), która miała na celu wypracowanie społeczeństwa równych szans dla każdego, w którym wolontariat byłby narzę­ dziem rozwoju jednostki i społeczeństwa jako ca­ łości. Mówiąc ściślej, VCV chce realizować krót- ko- i długoterminowe programy wolontariackie, promować edukację młodzieży pod kątem rozwoju osobistego i społecznego oraz programy wymiany młodzieży na poziomie międzynarodowym, a także współpracować z podobnymi organizacjami w re­ gionie i na świecie w celu wymiany doświadczeń kulturowych oraz promowania akceptacji różnic (VCV 2006). Obecnie VCV współpracuje z mię­ dzynarodowymi ochotniczymi sieciami wymiany, jak np. Service Civil International (SCI), Alliance, Youth Action for Peace (YAP) czy South East European Network (SEEYN).

3.2. THE CASE STUDY OF THE VOLUNTEER CENTRE OF VOJVODINA (VCV)

T he V olu nteer C e n tre of Vojvodina (VCV) was founded in J a n u a r y 2004, a s a program m e of th e Pokret G o ran a Vojvodine (Naturę C onservation M ovem ent of Vojvodina). The b asie idea w as to p ro m o te a w a re n e ss ab o u t v o lu n teerism a n d a ltru is tic th o u g h ts am ong y o un g people th ro u g h specific activities. In 2005, th e VCV w a s e sta b lish e d a s an in d e p e n d e n t o rg a n isa tio n (NGO), aim ing to w ork to w ard s a society of eq ual o p p o rtu n ities for everyone, in w h ich v o lu n teerin g sh o u ld be recognised a s a tool for th e developm ent of th e individual a n d th e society a s a whole. More specifically, th e VCV in te n d s to organise s h o rt-te rm a n d lo n g -te rm v o lu n teerin g program m es; to pro m o te y o u th ed u catio n for p erso n al a n d social develo pm en t a n d youth exchange p ro g ra m m e s on a n in te rn atio n a l level; a n d to c o o p erate w ith sim ila r o rg an isa­ tio n s in th e region a n d a ro u n d th e world to exchang e c u ltu ra l exp erien ces an d to prom ote th e a c ce p tan c e of differences (VCV, 2006). C urrently , th e VCV co o p erates w ith in te r­ n a tio n a l v o lu n te e r ex ch an g e n etw o rk s su c h as th e Service Civil In te rn a tio n a l (SCI), Alliance, Youth Action for Peace (YAP) a n d th e S outh E a s t E u ro p e an Y outh N etw ork (SEEYN).

Międzynarodowe obozy pracy to jedne z naj­ ważniejszych przedsięwzięć VCV. Reprezentują one specjalny rodzaj pracy ochotniczej, angażując zespoły wolontariuszy z wielu krajów, którzy przy­ jeżdżają na określony czas, pragnąc pomóc w roz­ wiązywaniu pewnych problemów oraz prowadzić działania korzystne dla lokalnych społeczności. Ten rodzaj pracy ochotniczej, zważywszy na jej aspekt międzynarodowy i międzykulturowy, ma ogromny wpływ na lokalne społeczności. Pomaga stymulo­ wać obywateli do udziału w rozwiązywaniu proble­ mów i poprawiać jakość środowiska. Jest to również bardzo dobry sposób zdobywania cennego doświad­ czenia edukacyjnego, wiedzy, nowych umiejętności oraz pokonywania własnego uprzedzenia i ksenofo­ bii. Oprócz programów międzynarodowych, VCV rozpoczęło lokalne programy wolontariackie, po­ przez które młodzieży oferuje się pracę ochotni­ czą w instytucjach publicznych. Młodzi ludzie zaan­ gażowani są w wiele wydarzeń sportowych oraz kulturalnych i w ten sposób mają sposobność zdo­ być nową wiedzę i umiejętności, które mogą im Pomóc w rozwoju osobistym i zawodowym.

W ciągu trzech lat swego istnienia, VCV zorga­ nizowało 23 międzynarodowe obozy pracy w Woj- Wodinie i gościło ponad 3000 ochotników z całego swiata, w większości młodych ludzi między 20 a 30 rokiem życia. Obozy pracy odbywają się od czerwca do października, zazwyczaj trwają 2 -4 ty­ godnie oraz bierze w nich udział po 10-20 uczest­ ników przypadających na jed n ą grupę. Obozy te mają różny charakter, najczęściej ekologiczny, oferując zajęcia, takie jak oczyszczanie terenu ze smieci, kopanie, zakopywanie dołów i naprawianie szkód, wycinanie rozrośniętych krzewów i gałęzi, Usuwanie starych drzew, dokonywanie małych na­ praw, malowanie i przygotowywanie terenu do większych zmian w przyszłości. W czasie trwania obozu organizowane są warsztaty twórcze, oferują­ ce naukę lokalnych tańców ludowych, pisania kre- atywnego, umiejętności komunikacyjnych, jak rów- n>eż np. zajęcia kulinarne.

Zajęcia VCV są przygotowywane i prowadzone Przy udziale społeczności, integrując lokalne wła­ dze, młodych ludzi, inne organizacje pozarządowe, miejscowe firmy państwowe oraz zainteresowane osoby prywatne. W ten sposób zostaje położony nacisk na potrzeby społeczne, a nie na pojęcie do­ broczynności czy rekreację dla tych, którzy zgłosili Slę na ochotnika. Wynikiem współpracy i partner­ stwa jest również wyższa ocena własnych zasobów Przez mieszkańców, motywacja by je chronić oraz Popierać działalność turystyczną.

In te rn a tio n a l w ork cam p projects are one of th e m o st im p o rta n t activ ities of th e VCV. They re p re s e n t a sp ecial k in d of s h o rt-te rm v o lu n te e r w ork involving te a m s of v o lu n te e rs from a ran g ę of c o u n trie s w ho com e for th e period of th e ir project, w ish in g to c o n trib u te to solving speciflc p ro b lem s a n d provid- ing b e n e flts for local co m m u n ities. T his kind of v o lu n te e r w ork, c o n sid erin g its In te r­ n a tio n a l a n d in te rc u ltu ra l a sp ec ts, h a s great in fluence on local co m m u n ities. It h elp s to s tim u la te Citizen p a rtic ip a tio n in problem solving a n d to im prove th e q u ality of th e en v iro n m en t. Also, łt is a very good way for v o lu n te e rs to g ain v alu ab le ed ucatio n al experience, know ledge, new skills, a n d over- com e p re c o n c e p tio n s a n d xenophobia. Beside intem ational program m es, the VCV h a s started local volunteer program m es th ro u g h w hich local y o u n g people a re offered v o lu n teer work in public in s titu tio n s a n d a re involved in m any s p o rts a n d c u ltu ra l events. By doing th is, th ey have th e o p p o rtu n ity to gain new know ledge a n d sk ills w hich can help th e m w ith th e ir p e rso n a l a n d professional developm ent.

D u rin g its th re e y e a rs of existence, th e VCV h a s o rg an ised 23 in te rn a tio n a l work c a m p s in Vojvodina a n d h a s welcom ed m ore th a n 300 v o lu n te e rs from all a ro u n d th e world, m ostly y o u n g people aged betw een 20 a n d 30. W ork c a m p s tak e place from J u n e to O ctober, u su a lly la stin g 2 to 4 weeks, a n d co m prising n o rm ally b etw een 10 an d 20 p a rtic ip a n ts p e r g rou p. T h ese c a m p s cover different a re a s, b u t w ere m ostly ecological c am p s, in clu d in g activities like clean ing a re a s from garbage, digging, filling u p holes and resto rin g dam age, c u ttin g overgrow ing b u s h e s a n d b ra n c h e s, rem oving old trees, doing sm ali rep a irs, p a in tin g a n d p re p a rin g th e a re a for som e m ajo r c h a n g e s in th e fu tu rę . D uring w ork cam p s, sev eral creativ e w o rk shop s have been o rganised, in clu d in g local folk dancing, creative writing, com m unication skills, an d cooking c la s s e s for local food, am ong o th ers.

VCV activities a re p re p a re d a n d r u n in p a rtn e rs h ip w ith th e co m m un ity, in te g ratin g local a u th o ritie s , y o u n g people, o th e r NGOs, local public c o m p a n ies a n d in te rested in div idu als. In th is w ay th e re is a elear focus on co m m u n ity n eed s, a n d n o t on n o tio n s of c h a rity or re e re a tio n for th o se w ho choose to vo lu n teer. C ollaboration a n d p a rtn e rs h ip s also re s u lt in a s tro n g e r incentive for locals to value th e ir re so u rc e s, p reserve th em an d s u p p o rt to u rism activities.