Makroskopowe szcz¹tki roœlinne
z czwartorzêdowych osadów odkrywki Be³chatów, œrodkowa Polska
W³adys³aw Pyszyñski
1, Dariusz Krzyszkowski
2Macroscopic plant remains from Quaternary deposits of the Be³chatów outcrop, Central Poland. Prz. Geol., 59: 785–792.
A b s t r a c t. The paper presents results of studies on macroscopic remains of wood, herbs and sporophyte plants ound in Quaternary deposits of the Be³chatów outcrop. Their taxonomic posi-tion was defined along with condiposi-tion of wood remains in relaposi-tion to type of deposits. In Plio-cene/Pleistocene (Praetiglian) sand deposits, the large and well-preserved fragment of poplar wood and in Pilica Interstadial (Chojny series) sands pine branches were discovered. In the latter the compression wood was very well preserved, whereas the normal wood appears highly pressed and the regular ray rows were remaining only in the late wood. Many small fragments of alder wood were also found in Vistulian/Holocene peats and juniper and spruce – in Holocene deposits. Generative and vegetative remains of herbs from Vistulian/Holocene peat deposits were also investigated. In Vistulian/Holocene deposits small fragments of alder wood (Alnus Mill.) were found and in Holocene deposits - small fragments of scotsch pine (Pinus sylvestris L.), common spruce (Picea abies Karst), common juniper (Juniperus communis L.) and alder wood (Alnus Mill.). Besides, some sedge (Carex L.) and buckbean (Menyanthes trifoliata L.) were discovered in these deposits.
Keywords: Quaternary, Be³chatów outcrop, macroscopic plant remains
W badaniach czwartorzêdowych osadów odkrywki
Be³chatów (ryc. 1) natrafiano na liczne organiczne szcz¹tki
roœlinne i zwierzêce. Pod wzglêdem botanicznym prowa-dzone by³y badania palinologiczne (GoŸdzik & Jastrzêbska-Mame³ka, 1982; Janczyk-Kopikowa, 1982, 1985, 1987a, b, c; Krzyszkowski & Kuszell, 1987; Kuszell, 1991a, b, c; Krzyszkowski, 1991a, b, 1995, 1996, 1998; Krzyszkow-ski i in., 1993; KrzyszkowKrzyszkow-ski & Nita, 1993, 1995; Krzysz-kowski & Szuchnik, 1995; Kasse i in., 1998; Balwierz i in., 2006, 2008), makroszcz¹tków roœlinnych, których drewna opisano z aluwialnych osadów rzecznych interstadia³u Czy¿ów (Pyszyñski, 1991), natomiast makroszcz¹tki roœlin zielnych – ze œrodkowego pleniglacja³u vistulianu (Krzysz-kowski i in., 1993). Wykonano równie¿ badania diatomo-logiczne (Marciniak, 1991).
Wprawdzie w analizach flor kopalnych i ustalaniu stra-tygrafii osadów czwartorzêdowych opieramy siê g³ównie na badaniach palinologicznych, jednak celowe jest prowa-dzenie badañ makroszcz¹tków roœlinnych w postaci owo-ców i nasion, a tak¿e elementów wegetatywnych, takich jak drewna, które œwiadcz¹ przede wszystkim o lokalnym pochodzeniu materia³u. Równie¿ wegetatywne szcz¹tki organów roœlin zielnych (³odygi i korzenie) oraz tkanki (szczególnie epidermy) mog¹ reprezentowaæ lokaln¹ florê. Zarówno ziarna py³ku, jak i drewna mog¹ wykazywaæ (Kwiatkowski & Lubliner-Mianowska, 1957) ró¿ny stopieñ trwa³oœci, zale¿ny od ich struktury anatomicznej (Grzeczyñ-ski & Surmiñ(Grzeczyñ-ski, 1962; Pyszyñ(Grzeczyñ-ski & Brañ(Grzeczyñ-ski, 1995) oraz od warunków œrodowiska, w jakim zosta³y zdeponowane (Krzysik, 1974; Grzeczyñski & Surmiñski, 1962; Pyszyñ-ski, 1994b). I tak na przyk³ad na podstawie badañ makro-szcz¹tków drewna z Czy¿owa stwierdzono, ¿e najlepiej zachowa³y siê drewna zdeponowane w piaskach, natomiast
drewna, które zalega³y w mu³kach, by³y zachowane s³abo. Podobne dane uzyskano w badaniach z ró¿nych stanowisk w Polsce Zachodniej (Brañski i in., 1994; Krzyszkowski i in., 1994; Pyszyñski & Winnicki, 1990; Pyszyñski, 1992, 1994a, b; Pyszyñski i in., 1991; Pyszyñski & Brañski, 1995). W zwi¹zku z tym w niniejszej pracy podjêto siê zadania polegaj¹cego nie tylko na samej identyfikacji systematycznej obiektów roœlinnych, ale i na okreœleniu stanu ich zachowania w zale¿noœci od w³aœciwoœci struktu-ralnych szcz¹tków i typu osadów, w których zalega³y. Stra-tygrafiê Rowu Kleszczowa w odkrywce Be³chatów przedstawiono na rycinie 2. Wyniki analizy plejstoceñskich makroszcz¹tków z odkrywki Be³chatów opisanych w tym artykule i we wczeœniejszych publikacjach (Pyszyñski, 1991; Krzyszkowski i in., 1993) zestawiono w tabeli 1.
Materia³ i metody badañ
Ogólna charakterystyka materia³u zamieszczona jest w tabeli 1.
Du¿y fragment drewna o wymiarach: 21 cm (pod³u¿ny) ´ 11 cm (styczny) ´ 6 cm (promieniowy) pochodzi z osa-dów pretegeleñskich (stanowisko £w 18 £awki) (ryc. 1–3, tab. 1). Barwa tego fragmentu jest szara. Obiekt jest doœæ zwarty i nie rozpada siê przy dotyku. Kilka fragmentów ga³êzi z osadów formacji Chojny ma kolor jasnobrunatny (ryc. 1, 2, 4, tab. 1, stanowisko £k 6A ). Z kolei w torfach z prze³omu vistulianu i holocenu i z holocenu fragmenty drewna s¹ bardzo drobne, a ich wymiary nie przekraczaj¹ kilku milimetrów (stanowisko F l2) (ryc. 1, 2, tab. 1).
Ze wzglêdu na zró¿nicowany stan zachowania mate-ria³u stosowano ró¿ne techniki sporz¹dzania preparatów i ró¿ne techniki mikroskopowe.
W. Pyszyñski D. Krzyszkowski
1
Instytut Biologii Roœlin, Uniwersytet Wroc³awski, ul. Kanonia 6/8, 50-328 Wroc³aw; instbot@biol.uni.wroc.pl. 2
Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, ul. Cybulskiego 30, 52-205 Wroc³aw; dariusz.krzyszkowski@ ing.uni.wroc.pl.
W celu uzyskania drobnego materia³u z torfu próbki gotowano w wodzie z dodatkiem KOH, a nastêpnie prze-siewano przez sito o œrednicy oczek wynosz¹cej 1 mm. Fragmenty du¿ych próbek przygotowywano do obserwacji mikroskopowych nastêpuj¹co (w zale¿noœci od stopnia zachowania drewna): szcz¹tki gotowano w wodzie z dodat-kiem gliceryny b¹dŸ w mieszaninie alkoholu z gliceryn¹, a nastêpnie krojono rêcznie na skrawki poprzeczne, styczne i promieniowe, zgodnie z procedur¹ stosowan¹ w przypad-ku drewna drzew wspó³czesnych. Niektóre szcz¹tki nie nadawa³y siê do krojenia rêcznego, wówczas stosowano metodê parafinow¹ albo metodê prze³upów.
Badania mikroskopowe prowadzono w œwietle odbitym i przechodz¹cym (zwyczajnym i spolaryzowanym). U¿y-wano mikroskopów stereoskopowych MBS-1 i OLYMPUS SZ-X9 oraz mikroskopu ze œwiat³em przechodz¹cym OLYMPUS BX-50. Fotografie wykonywano z u¿yciem ka¿dego z wymienionych typów mikroskopów.
W mikroskopach z oœwietleniem „epi” oraz stereosko-powych obserwowano powierzchnie prze³upów. Prze³upy obiektów zmineralizowanych traktowano kwasem solnym, nastêpnie p³ukano i po wysuszeniu powierzchni prowadzo-no obserwacje.
Podczas oznaczania materia³u pos³ugiwano siê kluczami do oznaczania drewna (Greguss, 1945, 1955; Schweingruber, 1990), nasion i owoców (Bertsch, 1941), a tak¿e mchów (Szafran, 1961; Kac i in., 1977).
Wyniki badañ i dyskusja
Najstarsze szcz¹tki omawiane w niniejszej pracy pocho-dz¹ z pretegelenu i nale¿¹ do topoli (Populus L.) (ryc. 1–3, stanowisko £w 18). Stan zachowania tego du¿ego, zwar-tego fragmentu drewna (ryc. 3A) jest doœæ dobry, jednak¿e œwiecenie œcian w mikroskopie polaryzacyjnym przy skrzy¿owanych nikolach by³o bardzo s³abe, co wi¹¿e siê z bardzo nisk¹ zawartoœci¹ celulozy. O przynale¿noœci drewna do tego gatunku œwiadczy uk³ad naczyñ w szere-gach promieniowych (ryc. 3B) z p³ytami perforacyjnymi prostymi (ryc. 3D) i kanciastymi jamkami (ryc. 3E). Pro-mienie jednorzêdowe (ryc. 3C) oraz homogenne proPro-mienie z komórkami le¿¹cymi o du¿ych jamkach s¹ szczególnie dobrze widoczne w komórkach marginalnych (ryc. 3F).
Szcz¹tki z piaszczystych osadów serii Chojny, z okresu zlodowacenia œrodkowopolskiego (Saale, Riss), z intersta-dia³u pilicy, nale¿¹ z kolei do sosny zwyczajnej (Pinus
sylvestris L.) (ryc. 1, 2, 4, stanowisko £k 6A). O
przynale¿-noœci do tego gatunku œwiadcz¹ nastêpuj¹ce cechy: obec-noœæ pod³u¿nych i poprzecznych cienkoœciennych kana³ów ¿ywicznych (ryc. 4B i C), jamki okienkowe wystêpuj¹ce na polach krzy¿owych i z¹bkowanie œcian w cewkach pro-mieni (ryc. 4F). Ekscentryczny uk³ad przyrostów i drewno reakcyjne wskazuj¹, ¿e s¹ to ga³êzie (ryc. 4B). Z anato-micznego punktu widzenia i pod wzglêdem mechaniki drewna na szczególn¹ uwagê zas³uguje fakt, ¿e drewno reakcyjne jest zachowane najlepiej. Komórki w nim
W w ida ka Czy¿ów Piaski £êkiñsko £awki Kleszczów Kuców Wola Grzymalina Œwiêt ojan ka Folwark 1km 200 195 200 205 210 210 205 200195 205 195 190 20km Wieluñ Czêstochowa Tomaszów Be³chatów Radomsko RÓW KLESZCZOWA KLESZCZÓW GRABEN NIECKA £ÓDZKA £ÓD TROUGH NIECKA MIECHOWSKA MIECHÓW TROUGH MEGAANTYKLINA RADOSZYC RADOSZYCE MEGANTICLINE ELEWACJA RADOMSZCZAÑSKA RADOMSKO ELEVATION MONOKLINA PRZEDSUDECKA FORE-SUDETIC MONOCLINE ska³y jurajskie Jurassic rocks ska³y kredowe Cretaceous rocks
g³ówne uskoki i strefy uskoków
main faults and fault zones
odkrywka Be³chatów Be³chatów outcrop WARSZAWA £ÓD WROC£AW
A
B
C
Fl2 £w18 WG35 WG29 £k6ARyc. 1. Lokalizacja odkrywki Be³chatów. A – ogólne po³o¿enie w Polsce; B – po³o¿enie odkrywki Be³chatów i Rowu Kleszczowa na tle g³ównych (alpejskich) jednostek tektonicznych; C – lokalizacja stanowisk
Fig. 1. Location of the Be³chatów outcrop. A – general location in Poland; B – location of the Be³chatów outcrop and Kleszczów Graben within the main (Alpine) tectonic units; C – location of sites
utrzymuj¹ regularne szeregi promieniowe, a œciany wtórne wykazuj¹ silne œwiecenie celulozy w mikroskopie polary-zacyjnym w ca³ym przyroœcie rocznym, natomiast po stro-nie drewna normalnego szeregi promieniowe s¹ zawichrowane, a silniejsze œwiecenie obserwowaæ mo¿na tylko w œcianach drewna póŸnego (ryc. 4D).
Z poziomów najwy¿szych, tj. schy³ku zlodowacenia wis³y i holocenu i z samego holocenu, w torfach stwier-dzono obecnoœæ makroszcz¹tków drewna nale¿¹cych do iglastych i liœciastych. W torfach z prze³omu vistulianu i holocenu znaleziono fragmenty drewna olszy (Alnus Mill.). Z torfów holoceñskich zanotowano wyst¹pienia drewna œwierka (Picea abies Karst), ja³owca (Juniperus L.) i sosny (Pinus L.), a spoœród liœciastych – olszy (tab. 1).
Jeœli chodzi o roœliny zarodnikowe, zidentyfikowano listki mchów, a z zielnych okrytozal¹¿kowych – makroszcz¹tki generatywne bobrka (Menyanthes trifoliata L.) (ryc. 5A, tab. 1) i turzycy (Carex L.) (ryc. 5B, tab. 1), a tak¿e liczne szcz¹tki wegetatywne roœlin zwi¹zanych ze œrodowiskiem wodnym b¹dŸ wilgotnym.
Makroszcz¹tki drewna wszystkich rodzajów znale-zionych w Be³chatowie znane s¹ z ró¿nych piêter plejsto-cenu wielu regionów Polski (Pyszyñski, 1994a, b). By³y one znajdowane w osadach zarówno jeziornych, jak i rzecz-nych. Czêœæ próbek glebowych, opisanych w niniejszej pracy, analizowanych pod wzglêdem makroszcz¹tków by³a równie¿ przebadana palinologicznie: z pretegelenu (Krzyszkowski & Szuchnik, 1995), interstadia³u pilicy
a b c a b c A C E c a b a F b D B B A B A C a b c d e
dolny plejstocen Lower Pleistocene
elstera Elsterian stadia³ sanu Sanian pretegelen Praetiglian glina 1 Till 1 glina 2A Till 2A glina 2 Till 2 glina 3 Till 3 glina 4 Till 4 glina 5 Till 5 glina 6 Till 6 glina 7 Till 7 pliocen Pliocene £w18 kompleks Czy¿owa Czy¿ów Complex WG29
fm. Stawek (glacjalna) Stawek Fm. (glacial)
? ? interstadia³ pilicy Pilica interstadial interstadia³? interstadial? stadia³ warty 2 Wartanian 2 stadia³ warty 1 Wartanian 1 saale Saalian £k6A eem Eemian piêtro be³chatowskie Be³chatów Stage piêtro „górne” niezdeformowane “Upper” not deformed stage œrodkowe Middle dolne Lower zlodowacenie wis³y Weichselian WG35 fm. Widawki Widawka Fm. górne Upper Litostratygrafia
Lithostratigraphy BiostratigraphyBiostratygrafia ChronostratigraphyChronostratygiafia fm. Szerokie Szerokie Fm. formacja Piaski Piaski Formation formacja Karolów Karolów Formation formacja Aleksandrów Aleksandrów Formation formacja Rogowiec (glacjalna) Rogowiec Formation (glacial) formacja Chojny Chojny Formation
formacja £awki (glacjalna) £awki Formation (glacial) formacja Rokity (glacjalna)
Rokity Formation (glacial)
formacja Czy¿ów Czy¿ów Formation formacja Kuców (glacjalna) Kuców Formation (glacial) formacja Folwark (glacjalna)
Folwark Formation (glacial) fm. £êkiñsko £êkiñsko Fm.
holocen Holocene
intergl. eemski Eemian intergl.
gleba kopalna? palaeosoil?
gleba kopalna? palaeosoil?
gleba kopalna? palaeosoil?
gleba kopalna? palaeosoil?
stadia³ pilicy Pilician stadia³ odry Odranian interstadia³ Podlesia Podlesie interstadial interstadia³ Czy¿owa Czy¿ów interstadial interglacja³ ferdynandowski* Ferdynandovian interglacial* interglacja³ mazowiecki Mazovian interglacial stadia³ nidy Nidanian
*Wed³ug niektórych autorów (np. Albrycht i in., 1997) interglacja³ ferdynandowski jest starszy od interglacja³u mazowieckiego. *According to some authors (Albrycht et al., 1997) Ferdynandovian Interglacial is older than Mazovian Interglacial.
Ryc. 2. Stratygrafia plejstocenu Rowu Kleszczowa w odkrywce Be³chatów
Rodzaj(gatunek) Genus (species) T y p osadów T ype of deposits Rodzaj makr oszcz¹tków (organy , fragmenty) T ype of macrofossils (organs, fragments) Stan zachowania dr ewna State of wood preservation Barwa makr o-szcz¹tków dr ewna Color of wood macrofossils Œwiecenie œcian dr ewna w mikr oskopie polaryzacyjnym Luminosity of wood cell walls in polarizing microscope Stanowisko, numer próbki Locality , sample number Chr onostratygrafia Chronostratigraphy ród³o References Pinus sylvestris L. torf/ peat drobne fragmenty drewna small fragments of wood z³y bad brunatna br own s³abe weak Fl2 Folwark 1263a holocen Holocene ta praca this paper Picea abies Karst j.w . j.w . j.w . j.w . j.w . 1263c j.w . j.w . Juniperus L . j.w . j.w . j.w . j.w . j.w . 1263c j.w . j.w . Alnus Mill . j.w . j.w . j.w . j.w . j.w . 1263c j.w . j.w . Alnus Mill . j.w . j.w . j.w . j.w . j.w . 1264, 1265, 1266 j.w . j.w . Car ex L . j.w . owoce/ fruits n.d. n.d. n.d. 1267a j.w . j.w . Menyanthes L . j.w . nasiono/ seed n.d. n.d. n.d. 1267b j.w . j.w . Fungi Musci j.w . strzêpki/ hyphae drobne fragmenty or ganów wegetatywnych hyphae , small fragments of vegetative or gans n.d. n.d. n.d. Fl2 Folwark holocen/vistulian Holocene/ W eichselian j.w . Sphagnum L. torf peat fragmenty liœci leaf fragments n.d. n.d. n.d. Fl2 Folwark holocen/vistulian Holocene/ W eichselian ta praca this paper Pinus sylvestris L. Alnus Mill . j.w . drobne fragmenty drewna small fragments of wood z³y bad brunatna br own s³abe/ weak brak œwiecenia no luminosity j.w . j.w . j.w . Poaceae j.w . fragmenty ³odyg i korzeni fragments of stems and roots n.d. n.d. n.d. j.w . j.w . j.w . Cyperaceae j.w . j.w . n.d. n.d. n.d. j.w . j.w . j.w . Dr epanocladus L. j.w . ³ody¿ki, liœcie stems, leafs n.d. n.d. n.d. WG35 W ola Grzymalina 1074 vistulian œrodkowy pleniglacia³/ W eichselian Middle Pleniglacial Krzyszkowski i in . (1993) Krzyszkowski et a l. (1993) Callier gon j.w . j.w . n.d. n.d. n.d. j.w . j.w . j.w . Car ex hudsonii j.w . pêcherzyki perigynia n.d. n.d. n.d. j.w . j.w . j.w . Car ex gracilis j.w . j.w . n.d. n.d. n.d. j.w . j.w . j.w . Graminae j.w . ³odygi, korzenie stems, roots n.d. n.d. n.d. j.w . j.w . j.w . Dr epanocladus L. wilgotna gleba gliniasta humic loam ³ody¿ki, liœcie stems, leafs n.d. n.d. n.d. 1066 j.w . j.w . Callier gon j.w . j.w . n.d. n.d. n.d. j.w . j.w . j.w . Equisetum L. j.w . ³odygi, korzenie stems, roots n.d. n.d. n.d. j.w . j.w . j.w . Car ex L. j.w . pêcherzyki perigynia n.d. n.d. n.d. j.w . j.w . j.w . Graminae j.w . owoc/ fruit n.d. n.d. n.d. j.w . j.w . j.w . T ab. 1. Makr oszcz¹tki roœlinne z czwartorzêdowych osadów odkrywki Be³chatów Table 1 . Macroscopic remains of plant from Quaternary deposits o f the Be³chatów outcrop
(seria Chojny) (Krzyszkowski & Nita, 1993), osadów rzecznych Czy¿owa (Kuszell, 1991b) oraz plenigla-cja³u œrodkowego vistulianu (Krzyszkowski i in., 1993).
W osadach z Czy¿owa istnieje wyraŸna zgodnoœæ miêdzy obecnoœci¹ makroszcz¹tków drewna i obec-noœci¹ ziarn py³ku w przypadku Pinus i Alnus, nato-miast jeœli chodzi o Juniperus, ziarn py³ku nie stwierdzono, a drewno wystêpowa³o i by³o zacho-wane w dobrym stanie. W osadach pretegeleñskich, w których odkryto doœæ dobrze zachowany du¿y frag-ment pnia Populus, nie znaleziono ziarn py³ku tego rodzaju. Potwierdza to ma³¹ trwa³oœæ py³ków ja³owca (Juniperus) i topoli (Populus) (Dyakowska, 1959; Faegri & Iversen, 1978).
Stan przebadanych szcz¹tków drewna opisanych w niniejszym opracowaniu dostarczy³ interesuj¹cych obserwacji dotycz¹cych potencja³u fosylizacyjnego ró¿nych gatunków drzew. I tak drewno Populus, zachowane w postaci du¿ej bry³y, sprawia³o k³opoty podczas sporz¹dzania preparatów, nawet gdy zasto-sowano metodê parafinow¹, a œwiecenie œcian by³o s³abe, co œwiadczy o du¿ej degradacji celulozy. Nale¿y podkreœliæ, ¿e œciany komórkowe niektórych znacznie starszych obiektów (Taxodioxylon i
Quer-coxylon), pochodz¹cych z m³odoplioceñskich osadów
ilastych z Gozdnicy na Dolnym Œl¹sku (Pyszyñski, 1992), by³y bardzo dobrze zachowane i wykazywa³y jasne œwiecenie (œciany wtórne), szczególnie w pobli¿u komórek miêkiszowych zawieraj¹cych substancje ¿ywiczne u Taxodioxylon i substancji garbnikowych u Quercoxylon (Pyszyñski, 1992). Nie ulega w¹tpli-woœci, ¿e w grê wchodzi trwa³oœæ drewna. Drewno topoli wspó³czesnej w porównaniu z iglastymi czy dêbem wykazuje znacznie ni¿sze parametry mecha-niczne i trwa³oœæ (Grzeczynski & Surmiñski, 1962; Krzysik, 1974), co prawdopodobnie jest te¿ powodem gorszego stanu zachowania tego drewna w stanie kopalnym. Innych ciekawych spostrze¿eñ dokonano, badaj¹c fragmenty ga³êzi Pinus sylvestris L. znale-zione w piaskach z interstadia³u pilicy (seria Chojny). Drewno reakcyjne tych ga³êzi jest znacznie lepiej zachowane ni¿ drewno normalne. Œwiadczy to o du¿ej odpornoœci drewna reakcyjnego na dzia³anie destruk-cyjnych czynników biologicznych i mechanicznych (œciskanie), wynikaj¹cej z odpowiedniej struktury che-micznej (du¿a iloœæ ligniny, która jest czynnikiem antyseptycznym, chroni¹cym celulozê) i tekstury œcian komórkowych (Grzeczyñski & Surmiñski, 1962; Krzysik, 1974).
Drobne fragmenty drewna w torfach z Czy¿owa oraz z prze³omu vistulianu i holocenu i z holocenu na ogó³ maj¹ dobrze zachowane œciany, z tym ¿e niektóre z nich wykazuj¹ znaczny stopieñ maceracji, podobnie jak w innych znanych przypadkach (Pyszyñki, 1994a; Pyszyñski & Brañski, 2003).
Podsumowanie
W pracy opisano makroszcz¹tki drewna i roœlin zielnych z czwartorzêdowych osadów odkrywki
Be³-chatów (ryc. 1–5, tab. 1). Przeprowadzono ich analizê
Pinus sylvestris L. piaski sands ga³êzie branches dobry good jasnobrunatna light br own jasne brigt formacja Chojny Chojny Formation £k 6A interstadia³ pilicy Pilica Interstadial ta praca this paper Pinus sylvestris L. torf peat drobne fragmenty drewna small fragments of wood z³y bad brunatna br own s³abe weak WG29 W ola Grzymalina 843 interstadia³ czy¿ów Czy¿ów Interstadial Pyszyñski (1991) Pinus sylvestris L. j.w . drobne fragmenty drewna, fragmenty komórek small fragments of wood, cell fragments j.w . j.w . j.w . 840 j.w . j.w . Alnus Mill. ziemia okrzem-kowa/ diatomaceous earths j.w . j.w . j.w . brak œwiecenia no luminosity 838 j.w . j.w . Alnus Mill. czarny , ilasty mu³ telma tyczny/ black, clayey telmatic mud j.w . j.w . j.w . j.w . 836 j.w . j.w . Alnus Mill. szare piaski gr ey sands du¿e fragmenty pni i szcz¹tki m³odych ³odyg lar ge fragments of trunks and remains of young stems dobry good brunatna br own s³abe weak 834 interstadia³ czy¿ów Czy¿ów Interstadial Pyszyñski (1991) Juniperus communis L. j.w . j.w . j.w . jasnobrunatna light br own dobre good 831, 875 j.w . j.w . Pinus sylvestris L . j.w . j.w . j.w . j.w . j.w . j.w . j.w . j.w . Populus L. piaski sands du¿y fragment pnia big block of trunk doœæ dobry quite good szara grey s³abe week £w 18 £awki zlodowacenie pretegeleñskie Pr etegelen Glacial ta praca this paper j.w . – jak wy¿ej/ as befor e; n.d. – nie dotyczy/ not applicable
pod wzglêdem przynale¿noœci systematycznej, a w przy-padku makroszcz¹tków drewna równie¿ pod wzglêdem stanu zachowania w zale¿noœci od typu osadów, w których zalega³y.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e s¹ to jedyne badania makro-szcz¹tków roœlinnych z rejonu Be³chatowa, których wyniki dobitnie potwierdzaj¹ wystêpowanie flor w osadach czwar-torzêdowych na ró¿nych poziomach odkrywki. Czasem wskazuj¹ one na obecnoœæ gatunków, których sporomorfy zachowuj¹ siê rzadko b¹dŸ ulegaj¹ ca³kowitej degradacji po wielu latach (np. ziarna py³ku ja³owca czy topoli).
W najstarszych badanych osadach znaleziono doœæ dobrze zachowany du¿y fragment drewna topoli (Populus L.), który zalega³ w osadach piaszczystych pretegelenu, i – w piaskach z interstadia³u pilicy (seria Chojny) – bardzo dobrze zachowane ga³êzie sosny zwyczajnej (Pinus
sylve-stris L.), w których szczególnie dobrze zachowa³o siê
drewno kompresyjne (drewno reakcyjne iglaste), natomiast drewno normalne jest silnie sprasowane, a regularne sze-regi promieniowe zosta³y utrzymane tylko w drewnie póŸ-nym (letnim). Stwierdzono równie¿ obecnoœæ licznych drobnych fragmentów drewna olszy (Alnus Mill.) w
tor-400 µm
50 mm 100 µm
20 µm 20 µm 20 µm
Ryc. 3. Fotografie makro- i mikroskopowe drewna topoli (Populus L.) z pretegelenu, formacja £êkiñsko. A – fragment z du¿ego pnia; B – mikroskopowy przekrój poprzeczny; C – przekrój pod³u¿ny styczny z naczyniami i promieniami jednorzêdowymi; D–F – przekroje pod³u¿ne promieniowe (D – naczynie z p³yt¹ perforacyjn¹ prost¹; E – naczynie z jamkami kanciastymi; F – komórki miêkiszowe promieni z du¿ymi, owalnymi jamkami prostymi)
Fig. 3. Macro- and microscopic photographs of poplar woods (Populus L.) from Praetiglian, £êkiñsko Formation. A – fragment from big stem; B – microscopic transverse section; C – tangential longitudinal section with vessel and uniseriate rays; D–F – longitudinal radial sections (D – vessel with simple perforation plate; E – vessel with angular pits; F – ray parenchyma cells with great, oval simple pits)
fach z prze³omu vistulianu i holocenu oraz ja³owca pospo-litego (Juniperus communis L.) i œwierka (Picea abies Karst) z holocenu. W torfach z prze³omu vistulianu i holo-cenu oraz z holoholo-cenu odkryto równie¿ szcz¹tki roœlin ziel-nych, wœród których znaleziono pêcherzyki turzycy (Carex L.) i nasiona bobrka (Menyanthes trifoliata L.) Sk³ad flory-styczny torfów (tab. 1) z ró¿nych okresów wskazuje na ich przynale¿noœæ do torfów niskich.
Literatura
ALBRYCHT A., BIÑKA K., BRZEZINA R., DYJOR K., NITYCHORUK J. & PAW£OWSKAJA I. 1997 – Uwagi o nowych stanowiskach osadów interglacjalnych na tle stratygrafii m³odszego czwartorzêdu po³udniowego Podlasia. Prz. Geol., 45: 629–633. BALWIERZ Z., GODZIK J. & MARCINIAK B. 2006 – Palinolo-giczne i diatomoloPalinolo-giczne badania osadów interglacja³u mazowieckiego z ods³oniêcia w kopalni Be³chatów. Prz. Geol., 54: 61–67.
BALWIERZ Z., GODZIK J. & MARCINIAK B. 2008 – Geneza misy jeziornej i warunki œrodowiskowe akumulacji limniczno-bagiennej w 2 4 1 3 6 5 1 mm 40 mm 200 µm 200 µm 200 µm 20 µm
Ryc. 4. Fotografie makro- i mikroskopowe drewna sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) z interstadia³u pilicy, formacja Chojny. A – cztery fragmenty z du¿ych obiektów i dwie ga³¹zki (1–4 stare pnie; 5, 6 – m³ode ga³¹zki); B – prze³am poprzeczny przez ga³¹zkê (A6) z wyraŸnymi asymetrycznymi przyrostami rocznymi; C – mikroskopowy przekrój poprzeczny przez drewno z kana³em ¿ywicz-nym; D – poprzeczny prze³am z zawichrowanym uk³adem szeregów promieniowych wskazuj¹cy na sprasowanie drewna; E – przekrój pod³u¿ny styczny z promieniami jednorzêdowymi i z promieniem wrzecionowatym zawieraj¹cy poprzeczny kana³ ¿ywiczny; F – przekrój pod³u¿ny promieniowy z jamkami okienkowymi na kontakcie z komórkami miêkiszowymi promienia i z cewkami promieni o z¹bkowanych œcianach
Fig. 4. Macro- and microscopic pictures of scotch pine (Pinus sylvestris L.) wood samples from Pilica Interstadial, Chojny Formation. A – four fragments from big stems and two twigs (1–4 – old stems; 5, 6 – young branches); B – transverse surface of branch fracture (A6) with visible asymetrical annual rings; C – microscopic transverse section of wood with resin canal; D – transversal fractures with disturbed arrangement of wood rays indicating pressing of wood; E – tangential longitudinal section with uniseriate rays and with fusiform ray including transversal resin canal; F – longitudinal radial section with fenestriform pits in the place of contact with parenchyma cells and dentated cell walls in ray tracheids
1 mm 1 mm
Ryc. 5. Fotografie owoców znalezionych w torfie z holocenu. A – fragment nasiona bobrka (Menyanthes trifoliata L.); B – pêche-rzyk turzycy (Carex L.)
Fig. 5. Picture of fruits from the Holocene peat samples. A – fragment of buckbean seed (Menyanthes trifoliata L.); B – the peryginium of sedge (Carex L.)
interglacjale mazowieckim w rowie Kleszczowa (œrodkowa Polska). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 428: 3–21.
BERTSCH K. 1941 – Früchte und Samen. Handbücher der prakti-schen Vorgeschichtsforschung. Verlag Ferdinand Enke Stuttgart, Amsterdam.
BRAÑSKI S., PYSZYÑSKI W. & SZYNKIEWICZ A. 1994 – Plejsto-ceñskie makroszcz¹tki drewna jod³y (Abies Mill.) i wierzby (Salix L.) z Ruska k. Strzegomia. Œl¹skie Spraw. Archeol., 35: 71–77. DYAKOWSKA J. 1959 – Podrêcznik palynologii. Wyd. Geol., Warszawa.
FAEGRI K. & IVERSEN J. 1978 – Podrêcznik analizy py³kowej. Wyd. Geol., Warszawa.
GODZIK J. & JASTRZÊBSKA-MAME£KA M. 1982 – Osady eemskie w Kopalni Wêgla Brunatnego Be³chatów. [W:] Przewodnik I Sympozjum Czwartorzêd rejonu Be³chatowa. Wyd. Geol., Warszawa: 158–163. GREGUSS P. 1945 – The identification of Central-European Dicotyle-donous trees and shrubs based on xylotomy. Hungarian Museum of Natural History, Budapest.
GREGUSS P. 1955 – Identification of living gymnosperms on the basis of xylotomy. Akadémiai Kiadó, Budapest.
GRZECZYÑSKI T. & SURMIÑSKI J. 1962 – Z badañ nad sk³adem chemicznym i wytrzyma³oœci¹ drewna wykopaliskowego. Folia For. Pol., ser. B: 145–153.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1982 – Flory kopalne rejonu Be³chatowa. [W:] Przewodnik I Sympozjum Czwartorzêd rejonu Be³chatowa. Wyd. Geol., Warszawa: 36–40.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1985 – Analiza py³kowa osadów z profilu Buczyna II. [W:] Przewodnik II Sympozjum Czwartorzêd rejonu Be³chatowa. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Wroc³aw: 89–91. JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1987a – Flory interglacjalne i intersta-dialne w kopalni Be³chatów. [W:] Przewodnik II Sympozjum Czwarto-rzêd rejonu Be³chatowa. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Wroc³aw: 33–35.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1987b – Wyniki analizy py³kowej osadów serii Chojny na przyk³adzie stanowiska Buczyna Pó³nocna. [W:] Prze-wodnik II Sympozjum Czwartorzêd rejonu Be³chatowa. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Wroc³aw: 91–93.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1987c – Opracowanie paleobotaniczne osadów czwartorzêdowych nadk³adu w kopalni wêgla brunatnego Be³chatów. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. KAC N.J., KAC S.W. & SKOBIEJEWA E. 1977 – Atlas rastitielnych ostatkow w torfach. Nedra, Moskwa.
KASSE C., HUIJZER A.S., KRZYSZKOWSKI D., BOHNCKE S.J.P. & COOPE G.R. 1998 – Weichselian Late Pleniglacial and Late-Glacial depositional environments, Coleoptera and periglacial climatic records from Central Poland (Be³chatów). J. Quat. Sci. 13: 455–469. KRZYSIK F. 1974 – Nauka o drewnie. PWN, Warszawa.
KRZYSZKOWSKI D. 1991a – The Middle Pleistocene polyinterglacial Czy¿ów formation in the Kleszczów Graben (Central Poland): strati-graphy and palaeogeostrati-graphy. Folia Quat., 61–62: 5–58.
KRZYSZKOWSKI D. 1991b – Extra-channel muddy sedimentation and soil formation during the Middle Pleistocene Czy¿ów Interstadial with examples from the Be³chatów outcrop (Kleszczów Graben, Central Poland). Folia Quat., 61–62: 179–213.
KRZYSZKOWSKI D. 1995 – An outline of the Pleistocene stratigraphy of the Kleszczów Graben, Be³chatów outcrop, Central Poland. Quat. Sci. Rev., 14: 61–83.
KRZYSZKOWSKI D. 1996 – Climatic control on Quaternary fluvial sedimentation in the Kleszczów Graben, Central Poland. Quat. Sci. Rev., 15: 315–333.
KRZYSZKOWSKI D. 1998 – Stratigraphy and sedimentology of Weichselian deposits at Folwark, Be³chatów outcrop, Central Poland. Quat. Stud. Pol., 15: 3–25.
KRZYSZKOWSKI D., BALWIERZ Z. & PYSZYÑSKI W. 1993 – Aspects of Weichselian Middle Pleniglacial stratigraphy and vegetation in Central Poland. Geologie en Mijnbouw, 72: 131–142.
KRZYSZKOWSKI D. & KUSZELL T. 1987 – Nowe stanowisko inter-glacja³u ferdynandowskiego w odkrywce Be³chatów. Przewodnik II Sympozjum Czwartorzêd Rejonu Be³chatowa: 125–134.
KRZYSZKOWSKI D., KUSZELL T., PYSZYÑSKI W. & £ABNO A. 1994 – Osady jeziorne z interglacja³u eemskiego ko³o Wo³owa na Œl¹sku. Prz. Geol., 42: 539–547.
KRZYSZKOWSKI D. & NITA M. 1993 – Nowe stanowiska intersta-dia³u Pilicy (formacja Chojny) w odkrywce Be³chatów. Prz. Geol., 41: 788–797.
KRZYSZKOWSKI D. & NITA M. 1995 – The intra-Saalian interstadial floras of the Chojny Formation of the Be³chatów outcrop, Central Poland. J. Quat. Sci., 10: 225–240.
KRZYSZKOWSKI D. & SZUCHNIK A. 1995 – Pliocene–Pleistocene boundary in the Kleszczów Graben (Be³chatów outcrop), Central Poland. J. Quat. Sci., 10: 45–58.
KUSZELL T. 1991a – Ferdynandovian Interglacial in the Be³chatów outcrop. Folia Quat., 61/62: 75–83.
KUSZELL T. 1991b – The floral characteristics of the Middle Pleisto-cene Czy¿ów Interstadial in the Be³chatów outcrop, Central Poland. Folia Quat., 61–62: 215–222.
KUSZELL T. 1991c – The floral characteristics of fluvial sediments from the Upper Member of Czy¿ów Formation (Be³chatów outcrop, Central Poland). Folia Quat., 61–62: 255–257.
KWIATKOWSKI A. & LUBLINER-MIANOWSKA K. 1957 – Badania sk³adu chemicznego py³ku. II. Badania b³on py³kowych. Acta Soc. Bot. Pol., 26: 501–514.
MARCINIAK B. 1991 – Diatoms of the Ferdynandovian Interglacial in the Be³chatów region, Central Poland (preliminary report). Fol. Quat., 61/62: 85–92.
PYSZYÑSKI W. 1991 – Macroscopic remains of wood from alluvial deposits of the Czy¿ów Interstadial, Be³chatów outcrop, Central Poland. Folia Quat., 61–62: 223–228.
PYSZYÑSKI W. 1992 – Remains of wood from Gozdnica–Stanis³aw profile 2. [W:] E. Zastawniak (red.) The younger Tertiary deposits in the Gozdnica Region (SW Poland) in the light of recent palaeobotanical research. Pol. Bot. Stud., 3: 46–48.
PYSZYÑSKI W. 1994a – The Pleistocene wood remains from the interglacial deposits at Rogaczewo and Zbytki, Leszno Lake District, Western Poland, with special reference to their structural features ena-bling preservation. Folia Quat., 65:247–258.
PYSZYÑSKI W. 1994b – Drewna kopalne limby (Pinus cembra L.) i dêbu (Quercus L.) ze stanowiska „A” na Oporowie we Wroc³awiu. Œl¹skie Spraw. Archeol., 35: 119–123.
PYSZYÑSKI W. & BRAÑSKI S. 1995 – Anatomiczna budowa drew-nianych obiektów z okresu halsztackiego na stanowisku Rusko 34 ko³o Strzegomia. Studia Archeol., 26: 179–186.
PYSZYÑSKI W. & BRAÑSKI S. 2003 – Górnoplejstoceñskie i holo-ceñskie makroszcz¹tki roœlinne z rejonu stanowisk archeologicznych A1 i A2 na osiedlu Oporów we Wroc³awiu. Studia Archeol., 33: 97–117. PYSZYÑSKI W. & WINNICKI J. 1990 – Plejstoceñskie
makroszcz¹tki jesionu wynios³ego (Fraxinus excelsior) w Trzebnicy ko³o Wroc³awia. Œl¹skie Spraw. Archeol. 31: 51–56.
PYSZYÑSKI W., WINNICKI J. & BRAÑSKI S. 1991 – Mezoplejsto-ceñskie szcz¹tki drewna Ulmus i Populus w Trzebnicy. Œl¹skie Spraw. Archeol., 32: 43–52.
SCHWEINGRUBER F.H. 1990 – Anatomie europäischer Hölzer – Anatomy of European woods. Eidgenössische Forschungsanstalt für Wald, Schnee und Landscaft, Birmensdorf (Hrsg,). Haupt, Bern und Stuttgart.
SZAFRAN B. 1961 – Mchy (Musci), Tom II. [W:] Flora Polska. Roœliny zarodnikowe Polski i ziem oœciennych. PWN, Warszawa.
Praca wp³ynê³a do redakcji 31.05.2010 r. Po recenzji akceptowano do druku 4.05.2011 r.