Widok Chronologia późnych faz kultury dniepro-donieckiej na Białorusi w świetle najnowszych oznaczeń radiowęglowych ze stanowiska Prorva 2, rejon rogaczowski

(1)

CHRONOLOGIA PÓŹNYCH FAZ

KULTURY DNIEPRO-DONIECKIEJ NA BIAŁORUSI

W ŚWIETLE NAJNOWSZYCH OZNACZEŃ RADIOWĘGLOWYCH

ZE STANOWISKA PRORVA 2, REJON ROGACZOWSKI

C H R O N O L O G Y O F T H E L A T E P H A S E S OF T H E D N IE P R -D O N E T Z C U L T U R E IN B Y E L O R U S S IA IN TH E L IG H T O F T H E N E W E S T R A D IO C A R B O N D A TES F R O M PR O R V A , SITE 2, TH E R O G A C Z Ó W R E G IO N

Igor Jaziepienko

Instytut Historii Narodowej Akademii Nauk ul. Akademiczna 1, 220007 Mińsk, Białoruś

Bartosz Jóźwiak

Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza ul. Św. Marcin 78, 61-809 Poznań, Polska

A BSTRACT. The paper presents an analysis o f the newest radiocarbon dates from Prorva, site 2 in the Rogaczów region. It provides a basis for the chronological studies o f the Dnieper-Donetz culture in Byelorussia.

W STĘP

N ajw cześniejsze o dkrycia w iązan e z k u ltu rą d n ie p ro -d o n ie ck ą p o c h o d z ą z lat 20. i 30. X X w. z N adporoża. S am a zaś je d n o stk a k u ltu ro w a w y d zie lo n a zo stała o statecznie na przełom ie lat 50. i 60. p rzez D .J. T elegina, głów nie n a p o d sta w ie m a teria łó w u k raiń sk ic h 1 . W w y n ik u ty c h studiów ustalo n o w stę p n ą (o p a rtą n a cech ach typo lo g iczn y ch ) chronologię - z czasem u zu p e łn io n ą datam i rad io w ęg lo w y m i z te re n u U krainy - oraz zasięg te rytorialny i zróżnicow anie w ew n ętrzn e o m aw ianego zjaw iska.

D ziś dość pow szechnie uzn aje się, iż o m a w ia n ą - b ardzo z ło ż o n ą w ew n ętrzn ie - strukturę należy traktow ać ja k o rodzaj sw oistej w spólnoty kulturow ej, czy naw et w sp ó l noty etnokulturow ej (tzw . dn iep ro -d o n ieck a e tn o k u ltu m a ja ob szczn o st2). W sp ó ln o ta ta m iałaby pow stać w rejonie N addnieprza, P o lesia i lasostepow ej części p raw o b rzeża

' T e l e g i n 1961; 1967; 1968; A rcheologia 1985, s. 156-158. 2T e l e g i n , T i t o v a 1998; T e l e g i n 1999.

(2)

D n iep ru na pod staw ie m iejsco w y ch ugrupow ań m e zolitycznych, które pod w pływ em im p u lsó w ze śro d o w isk a kultu ry b o h o -d n iestro w sk iej, przysw oiły sobie um iejętność w y ro b u o stro d en n y ch n aczy ń ceram iczn y ch o raz n iektórych n ow ych form narzędzi krze m ie n n y c h 1. T ym sam ym p o w in n a ona stanow ić k olejne ogniw o zachodniego szlaku dy fuzji ceram iki subn eo lity czn ej, w spó łtw o rząc je d n o c z e śn ie tzw . krąg kultur z ce ram ik ą g rze b y k o w o -n ak łu w an ą4. C hrono lo g iczn ie ogół struktur „d niepro-donieckich” m ożna p odzielić n a trzy zasad n icze etapy: w czesn y (5 5 0 0 -4 8 0 0 p.n.e.), środkow y (4 8 0 0 -3 8 0 0 p.n.e. - n a teren ie białoruskiej części do rze cza P rypeci do około 3500 p.n.e.) i późny (3 8 0 0 -3 0 0 0 p.n.e. - n a U k rain ie oraz od około 3500 do co najm niej, ja k się dotychczas w ydaw ało , po ło w y II tys. p.n.e. n a teren ie B iało ru si)5.

N a interesu jący m n as w tym artykule obszarze B iałorusi w spólnota d niepro-doniecka p o ja w ia się ju ż w e w cz esn y m etapie (I etap w edług system atyki białoruskiej) sw ojego ro zw o ju i zajm uje o b szar w schodniego P olesia oraz dorzecze D niepru - gdzie w cześ niej w ydzielano tylk o kulturę g ó m o w o łż a ń sk ą - aż po linię B o b ru jsk -R o g a cz o w n a p ó łn o c y 6. N a etapie środkow ym (II etap) dochodzi do ro zb ic ia jednolitej dotychczas struktury d n iepro-donieckiej na szereg g ru p /k u ltu r regionalnych, co inicjuje p olilinearny etap ro zw o ju o m aw ianego zjaw isk a7. N a terenie B iałorusi ro zpoczyna się w tedy okres ro zw o ju grup y /k u ltu ry w sch o d n io p o lesk iej8. N ieco bardziej złożony je s t obraz rozw oju w p óźnym etap ie o m aw ian y ch zjaw isk. O tóż n a terenie U krainy dochodzi, p o d w pływ em kultury trypolskiej i k ultury ja m k o w o -g rze b y k o w ej, do stopniow ego zaniku dniep ro -d o nieckich struktur reg io n a ln y ch - tylk o n iektóre z nich ro z w ija ją się je sz c z e na tym etapie - oraz tw o rze n ia się ugru p o w ań o złożonej charak tery sty ce genetycznej (typ Z asuchy, typ P ustynka), p o w sta ły ch w sk u te k asy m ilacji w środow isku dniepro-donieckim szeregu cech o bcych k u ltu ro w o (np. kultu ry try p o lsk iej)9. Jed n o cześn ie na obszarze B iałorusi n ad al ro zw ija się w arian t w sch o d n io p o lesk i om aw ianej w spólnoty. W ów czas m ożna w y dzielić w je g o ro zw o ju dw a etapy: III oraz IV - w którym w ceram ice dniep ro -d o n iec kiej z a z n a c z a ją się w y raźn iejsze w p ły w y k u ltu r sąsiednich (np. kultury środkow odnie- przańskiej czy kultu ry g ó rn o w o łża ń sk iej)10. F inał procesu dezintegracji om aw ianej g ru p y /k u ltu ry sytuow ano doty ch czas w p ołow ie II tysiąclecia, je d n a k brak oznaczeń ra diow ęg lo w y ch n ie p o zw a lał na w y zn aczen ie dokładniejszej daty tego z ja w isk a ".

Jak w y n ik a z p o w y ższy ch uw ag, n a obszarze U krainy pozyskano p e w n ą ilość ozn a czeń radio w ęg lo w y ch , któ re pozw o liły ustalić przynajm niej w stę p n ą chronologię b ez w z g lę d n ą zjaw isk dn iep ro -d o n ieck ich n a tym terenie; o b szar B iałorusi nato m iast b ył d o tychczas p o zb aw io n y ta k o w y ch u staleń. C zęściow o w ynikało to ze specyfiki osadniczej,

3Archieołogia 1985, s. 156-172; T e l e g i n 1999, s. 20; J ó ź w i a k 2002, s. 51. 4K e m p i s t y 1973, s. 40; T e l e g i n 1999; J ó ź w i a k 2002, s. 50. 5I s a j e n k o 1978, s. 41; T e l e g i n 1999; 2000. 6I s a j e n k o 1978; J a z i e p i e n k o 2000. 7T e l e g i n 1968; 1999; Archieołogia 1985, s. 164-169. 8I s a j e n k o 1997. 9 Archieołogia 1985, s. 169-172. 101 sa j e n k o 1997. " I s a j e n k o 1997.

(3)

która w yraźnie w iązała osadnictw o dniep ro -d o n ieck ie z o bszaram i gleb lekkich (głów nie w ydm ), w zasadzie nie dających m ożliw o ści za ch o w an ia się, niezb ęd n eg o do datow ań, m ateriału o rganicznego. Im pas ten udało się przełam ać dopiero w o statnich latach, kiedy w celu poddania analizie radiow ęglow ej, w y dzielono z o gółu zb io ró w ceram ikę ze śla d a mi nagarów , p o z y sk an ą w trak cie prac pro w ad zo n y ch w dorzeczu D niepru, n a sta n o w i sku Prorva 2 12.

OPIS POŁOŻENIA STA NO W ISKA PRORVA 2 I PRO W A D ZO N Y C H NA NIM BADAŃ

W ielokulturow e stanow isko P ro rv a 2 było badane w latach 1 9 9 4 -1 9 9 6 oraz w roku 1998 przez ekspedycję Instytutu H istorii N arodow ej A kadem ii N au k B iałorusi p o d kie row nictw em m gr. Igora Jaziepienko. W w yn ik u prac te re n o w y ch p o zyskano m ateriał źródłow y zw iązany z interesującym nas okresem , w p ostaci 2203 zaby tk ó w k rze m ien nych (w tym 405 ze śladam i retuszow ania), 8424 frag m en tó w ceram iki naczyniow ej z III i IV etapu rozw oju g ru p y /kultury w schodniopoleskiej w sp ó ln o ty dniepro -d o n ieck iej, 2054 fragm entów ceram iki naczyniow ej z w czesnej epoki b rąz u (w edług periodyzacji b iałoruskiej) oraz łączony z tym etapem zasied len ia p o chów ek kultury środkow odnie- przańskiej, z je j środkow ej fazy ro zw o jo w e j13.

Stanow isko położone je s t n a w ydm ie o pow ierzch n i 2400 m 2, leżącej w centrum le w obrzeżnej części doliny D niepru, na północnym skraju R ów niny N addnieprow skiej (rye. 1). W obrębie p ięciu w y kopów o łącznej p ow ierzchni 341 m 2 objęto badaniam i głów nie najw yżej p o ło ż o n ą część stan o w isk a (0,9 m - 1,6 m nad poziom em terasy rzecznej ) (ryc. 2). M ateriał źródłow y zaleg ał w w arstw ie o m iąższości 55 cm - 60 cm.

CH AR AK TERYSTYK A T E C H N O STY LISTY C ZN A C ER A M IK I POD DAN EJ AN ALIZIE

D la potrzeb chronologii radiow ęglow ej w ybrano sześć fragm entów ceram iki n ac zy niow ej ze śladam i n agarów (ryc. 3), przy czym dw a z nich pocho d ziły z tego sam ego n a czynia (ryc. 3:2, 3:3). P róby p rzekazano do L aboratorium R adiow ęglow ego w K ijow ie w dw óch niezależnych seriach. D w a fragm enty poch o d zące z badań w 1995 r. (K i-6590 oraz K i-7 5 19) zostały przesłane do dato w an ia n ieco w cześniej (przez I. Jaziep ien k o ) i na ich w yniki pow oływ ano się ju ż w n iektórych p u b lik a c ja c h 14. P o zostałe cztery pró b y nie były je szc ze dotychczas p ublikow ane i tym sam ym w y m a g a ją szerszego om ów ienia.

Próba K i-9280 to nieo m am en to w an y frag m en t brzu śca typow ego, o strodennego garnka dniepro-donieckiego. M asa ce ram ic zn a była w tym p rzy p a d k u schudzona zn a cz n ą ilo ścią w łóknistej dom ieszki roślinnej i różn o b arw n eg o tłu czn ia kam iennego o różnej granulacji. P rzełam fragm entu był gruzełk o w aty (m asa ce ram ic zn a słabo w

y-12J a z i e p i e n k o 1994; 1995; 2000a; 2000b.

11 K ry v a i s e v i c z , K o v a l i u c h 1999; J a z i e p i e n k o 2000a. 14J a z i e p i e n k o 2000a; J ó ź w i a k 2002, s. 52-53.

(4)

Rye. 1. Prorva, rejon rogaczowski, stan. 2. Położenie stanowiska (rys. M. Gaździk) Fig. 1. Prorva, site 2, the Rogaczów region. Site location (by M. Gaździk)

m ieszana). P o w ierzch n ia ze w n ętrzn a p ofałdow ana, gładka, bez w idocznego na po w ierzchni tłucznia. P o w ierzc h n ia w ew n ętrz n a z w y raźn y m nieregularnym „p rzeczesy w an ie m ” , w ykonanym grzebykiem lub „zębatym stem p elk iem ” . G rubość ścianki w y n o siła 9 m m . N a tej pod staw ie o m aw ian a ceram ika m oże być w iązan a dość je d n o zn aczn ie z III etapem ro zw o ju struktur dn iep ro -d o n ieck ich na B iałorusi.

P ró b a K i-9282 stanow i część brzu śca ostrodennego garnka, w ykonanego z gliny schudzonej z n a c z n ą ilo śc ią d o m ie sz k i ró żnobarw nego tłu czn ia kam iennego, z dodatkiem p iasku oraz szczątków ro ślinnych. F rag m en t m a grubość 9 m m , obie p ow ierzchnie g ład kie i lekko pofałd o w an e. M asa ceram iczn a w ykazuje słabe w ym ieszanie substancji, co pow o d u je, że przełam je s t w tym przy p ad k u g ruzełkow aty. B adany fragm ent je s t zdobio ny n a całej p o w ierzchni odciskam i klinow atego stem pelka, które tw o rz ą w ątek dyw

(5)

ano-Roaaczcw 2,5 km

Ryc. 2. Prorva, rejon rogaczowski, stan. 2. Schemat rozplanowania wykopów (rys. 1. Jaziepienko) Fig. 2. Prorva, site 2, the Rogaczów region. Location o f trenches (by I. Jaziepienko)

w y o układzie szachow nicow ym (ryc. 3:1). N a pod staw ie cech te ch n o sty listy c zn y c h fragm ent ten m oże być, z p e w n ą o strożnością, zaliczany do etap u IV (trudność w je d n o znacznym rozd zielan iu m ateriałó w sty k o w y ch o b u etapów ).

D w a fragm enty jed n eg o naczynia, oznaczone ja k o próby K i-9 2 8 1 i K i-9 2 19, w ykonane są w takiej samej technologii, ja k om ów iona pow yżej próba K i-9282, z tą je d n a k ró ż n ic ą że ze w zględu na silne zniszczenie pow ierzchni w ew nętrznej nie udało się ustalić jej faktu ry. O m aw iane fragm enty zdobione s ą regularnym układem horyzontalnych linii, w ykona nych z rzędów pionow ych odcisków delikatnego, trójzębnego grzebyka, które ro zd zielają strefy niezdobione (ryc. 3 :2 ,3 :3). O m ów iona ceram ika reprezentuje IV etap rozw ojow y.

D w a pozostałe fragm enty naczyń, poddane w cześniej szej analizie (K i-6590 i K i-7 5 19), w ykonane są w te chnologii typow ej dla p ó źn y c h zesp o łó w d n ie p ro -d o n ie ck ic h

(6)

(do-Ki-9282 4340±190 BP OxCal v3,4; 3350-2650 BC Cal Pal: 2990±290BC

\

Ki-9219 4 140±110 BP OxCal v3,4: 2870-2580 BC Cal Pal: 2700±140 BC Ki-9281 4270±180 BP OxCal v3,4: 3300-2550 BC Cal Pal: 2910±280 BC 5cm

Ryc. 3. Prorva, rejon rogaczowski, stan. 2. Przedstawienie ceramiki dniepro-donieckiej, z której pozyskano oznaczenia radiowęglowe, wraz z ich wynikami (rys. M. Gaździk)

Fig. 3. Prorva, site 2, the Rogaczów region. Pottery o f the Dnieper-Donetz culture used for radiocarbon dates (by M. Gaździk)

(7)

m ieszka tłu czn ia kam iennego i piasku, z m n ie jsz ą ilo ś c ią m ateriału o rganicznego, p rze łam gruzełkow aty, w ypał średni) i n a tej pod staw ie oraz n a p o d sta w ie analizy o rn am e n tyki zostały ju ż w cześniej zaliczo n e p rzez I. Jaziep ien k o do IV fazy rozw ojow ej g ru p y / /kultury w schodniopoleskiej.

K RYTYCZNE O M Ó W IEN IE W Y N IK ÓW O ZN A C ZEŃ R A DIO W ĘG LOW Y CH

A nalizy w ym ien io n y ch w yżej p ró b ek w y konano k o n w en c jo n aln ą m e to d ą datow ania radiow ęglow ego w laboratorium k ijow skim . Ich w y niki sk ła n ia ją do p o d ziele n ia ogółu prób, pod w zględem ja k o śc i o znaczeń (ich dokładności), n a dw ie grupy.

P ierw sza z nich o bejm uje dw ie p róbki oddane do analizy w pierw szej kolejności (K i-6590: 3945±60 B P i K i-7519: 3920± 70) (tab.), k tó ry ch o zn aczen ia m ożna określić ja k o dobre czy naw et, zw ażając n a n ie w ie lk ą ilość m a teria łu do badań, bard zo dobre. B łąd w tych przypadkach n ie p rze k ra cza ± 70 lat, co p o zw ala na dość d okładne u m ie jsc o w ienie obu datow anych fragm entów na osi czasu. Po k alib racji (K i-6590: O xC al v 3 ,4 - 2 5 5 0 -2 3 2 0 BC , Cal Pal - 2 430± 100 BC ; K i-7 5 19: O xC al v 3 ,4 - 2 4 9 0 -2 2 8 0 B C , C al P al - 2390±100 B C ) (ryc. 4, 5; tab.), o trzym ujem y dw ie n ajp ó źn ie jsz e daty dla struktur dniepro-donieckich, które je d n o zn a cz n ie p o tw ie rd z a ją iż u g ru p o w an ia te w w ersji schyłkow ej (IV etap - który re p re z e n tu ją o m aw ian e m ateriały ) p rze ży w ały się praw ie do schyłku III tys. p.n.e. (około 2 3 0 0/2200 p .n .e .)15.

Znacznie trudniejsza w interpretacji, ze w zględu na duży zakres błędów statystycznych (± 110-± 190 lat), je st druga grupa oznaczeń, zaw ierająca w szystkie pozostałe próby (Ki-9280: 4520±190 BP; K i-9282: 4340±190 BP; K i-9281: 4270±180 BP; Ki-9219: 4 1 4 0 ± 1 10 BP; tab.). Zakres ten je s t na tyle znaczący (co w ynika w pew nej m ierze z m ini malnej ilości nadającego się do datow ania m ateriału organicznego), że pozw ala jed y n ie na dość ogólne um iejscow ienie badanej ceram iki w strukturach chronologicznych. D odatko w o należy nadm ienić, iż w przypadku prób Ki-9281 i K i-9219 m am y do czynienia z dato w aniem dw óch fragm entów tego sam ego naczynia, którego w yniki ró żn ią się o około 130 lat, a to w ym usza d odatkow ą ostrożność w interpretacji otrzym anych w yników . Po kalibra cji (Ki-9280: O xCal v 3 ,4 -3 5 0 0 -2 9 0 0 BC; Cal Pal - 3220±250 BC ; K i-9282: O xC al v3,4- 3350-2650 BC, Cal Pal - 2990±290 BC; K i-9281: O xC al v3,4 -3 3 0 0 -2 5 5 0 BC, Cal Pal - 2 9 10±280 BC; K i-9219: O xC al v3,4 -2 8 7 0 -2 5 8 0 B C , Cal Pal - 2700±140 BC ; ryc. 6 ,7 ,8 , 9; tab.) w yraźnie zaznacza się kolejny problem , zw iązany z tym , że co najm niej 3 daty przy padają na odcinki kolejnych w ypłaszczeń krzyw ej kalibracyjnej (m oże to tłum aczyć w spom nianą rozbieżność datowań dw óch fragm entów jednego naczynia) — K i-9 2 8 0 :3 4 0 0 - -3 1 0 0 BC; K i-9 2 8 2 :3100-2925 BC; K i-9 2 1 9 :2 8 8 0 -2 6 0 0 B C 16. Sytuacja taka, przy zw ięk szonych tym sam ym po kalibracji błędach statystycznych poszczególnych oznaczeń (± 1 4 0 - ±290), zdecydow anie zaw ęża m ożliw ości dalszego w nioskow ania na ich podstaw ie.

15J a z i e p i e n k o 2000a; J ó ź w i a k 2002, s. 53.

(8)

Rad iocarbon det ermination Radiocarbon d e te rm in a ti o n 5000BP 4500BP 4000BP 3500BP 3000BP 68,2% probability 2550BC (6,0%) 2520BC 2490BC (62,2%) 2320BC 95,4% probability 2590BC (95,4%) 2220BC

A tm o sp h e ric d a ta fro m S tu iv e r e t al. (1 9 9 8 ); O x C a l v 3 .4 B ro n k R a m se y (2 0 0 0 ); c u b r:3 0 sd: 12 p ro b usp [ch ro n ]

Ki-6590 : 3945±60BP

4000CalBC 3500CalBC 3000CalBC 2500CalBC 2000CalBC 1500CalBC lOOOCalBC

Calibrated date

Rye. 4. Prorva, rejon rogaczowski, stan. 2. Wykres kalibracji daty Ki-6590 Fig. 4. Prorva, site 2, the Rogaczów region. Calibration chart o f the Ki-6590 date

4000CaIBC 3000CalBC 2000CaBC lOOOCalBC

Calibrated date 5000BP 4500BP 4000BP 3500BP 3000BP

A tm o sp h e ric d a ta from S tu iv e r e t a l. (1 9 9 8 ); O x C a l v 3 .4 B ro n k R a m se y ( 2 0 0 0 ); c u b r:30 sd : 12 p ro b usp [ch ro n ]

Ki-7519 : 3920±70BP

68,2% probability

2490BC (68,2%) 2280BC 95,4% probability

2590BC (95,4%) 2170BC

(9)

Ra dioc arbon d e te rm in a ti o n

A tm o sp h e ric d a ta fro m S tu iv e r e t al. (1 9 9 8 ); O x C a l v 3 .4 B ro n k R a m se y ( 2 0 0 0 ); c u b r:3 0 sd : 12 p r o b u sp [ch ro n ]

5000CalBC 4000CalBC 3000CalBC 2000CalBC lOOOCalBC

Calibrated date

6000BP

Ki-9280 : 4520±190BP

68,2% probability 3500BC (5,7%) 3450BC 3400BC (62,5% )2900BC 95,4% probability 3700BC (95,4% ) 2650BC 5500BP 5000BP 4500BP 4000BP 3500BP 3000BP

A tm osphe ric d a ta from S tu iv er et al. ( 1 9 9 8 ); O x C a l v 3 .4 B ro n k R a m se y (2000); c u b r:3 0 sd: 12 p ro b usp[chron]

5500BP c 5000BP 0 ! 4500BP ~ 4000BP -T3 1 3500BP I 3000BP T3

5000CalBC 4000CalBC 3000CalBC 2000CalBC lOOOCalBC

Calibrated date

Ki-9282

4340±190BP

68,2% probability 3350BC (68,2%) 2650BC 95,4% probability 3600BC (95,4%) 2400BC

(10)

R ad io ca rb on d ete rm in at io n R ad io ca rb on d e te rm in a ti o n 5500BP 5000BP 4500BP 4000BP 3500BP 3000BP

5000CalBC 4000Ca!BC 3000CalBC 2000CalBC lOOOCalBC

Calibrated date

Ryc. 8. Prorva, rejon rogaczowski, stan. 2. Wykres kalibracji daty Ki-9281 Fig. 8. Prorva, site 2, the Rogaczów region. Calibration chart o f the Ki-9281 date

A tm o sp h e ric d ata from S tu iv er e t al. (1998); O x C a l v 3 .4 B ro n k R a m se y ( 2 0 0 0 ); c u b r:3 0 sd: 12 prob usp[chron]

Ki-9281 : 4270±180BP

68,2% probability 3300BC (1,9%) 3450BC 3100BC (66,3%)2550BC 95,4% probability 3500BC (95,4%) 2300BC 5000BP 4500BP 4000BP 3500BP 3000BP

A tm osphe ric d a ta from S tu iv er e t al. (1 998); O x C a l v3.4 B ronk R a m se y (2000); cub r:30 sd: 12 prob usp[chron]

K i-9219 : 4140±110BP

68,2% probability 2870BC (68,2%) 2580BC 95,4% probability

3050BC (95,4%) 2350BC

4000CalBC 3000CalBC 2000CalBC lOOOCalBC

Calibrated date

Ryc. 9. Prorva, rejon rogaczowski, stan. 2. Wykres kalibracji daty Ki-9219 Fig. 9. Prorva, site 2, the Rogaczów region. Calibration chart o f the Ki-9219 date

(11)

W p rzypadku w sp o m n ian y ch w yżej dw óch różn y ch o znaczeń dla je d n e g o n ac zy n ia zdecydow aliśm y się n a w yk o n an ie w spólnej kalibracji o b u dat, w celu o trzy m an ia w arto ści uśrednionej, k tóra w tym p rzy p a d k u m ieści się w zakresie: O xC al v 3 ,4 -2 9 0 0 ^ 1 4 5 0 BC; C al Pal - 3 0 2 0 -2 5 7 0 B C (ryc. 10; tab.).

O gół w artości o trzym anych w w yniku p rze p ro w ad z o n y ch p ro ce d u r p o zw ala n a p rz y ję cie , z d u ż ą ostrożnością, ja k o p raw dopodobnego, n astęp u jące g o ciągu ch ro n o lo g iczn e go. N ajstarsza d ata w iąże się z ce ra m ik ą re p re z e n tu ją c ą zarów no w technologii, ja k i sty listyce III etap ro zw o ju struktur dn iep ro -d o n ieck ich (ryc. 3, 11, 12). P o zostałe dw ie (w tym je d n a u śred n io n a dla dw óch fragm entów ) p o c h o d z ą z naczyń, któ re - z p u n k tu w i dzenia technologii i ornam entyki - m ożna by zaliczać do IV lub ew en tu aln ie schyłku III etapu (ryc. 3, 12, 13). I w łaśn ie w tym p rzy p a d k u po zy sk an e d ato w an ia s ą najm niej przydatne analitycznie, g dyż ich szerokie zakresy, obejm u jące w zasad zie czas trw an ia części obu etapów , p rzy ow ej m ożliw ej niejed n o zn aczn o ści tech n o sty listy czn ej ceram iki (choć należy je d n a k w yraźnie w skazać, że znacznie bardziej w iary g o d n e w y d aje się ich w iązanie z IV etapem ), nie p o z w a la ją n a ro zstrzy g n ięcie podjętej k w estii (ryc. 11). Z b a r dzo d u ż ą re z e rw ą m o żn a by się pokusić o w skazanie d w ó ch w yklu czający ch się hipotez: pierw szej - iż pod w zględem oznaczen ia chro n o lo g iczn eg o ceram ik a z pró b y K i-9282 ciąży bardziej ku III etapow i, a n aczynie d atow ane p róbam i K i-9281 i K i-9219 ku etap o wi IV oraz drugiej - w skazującej n a łączność o b u fragm entów i zaliczen ie ich do etapu IV, który tym sam ym b yłby datow any b ardzo w cześnie. N iestety , h ip o tezy te należy traktow ać bardzo ostrożnie, gdyż ogólny b rak szerszy ch serii o znaczeń radiow ęglow ych dla obu etapów uniem o żliw ia ostateczne w y zn aczen ie ich ram ch ro n o lo g iczn y ch oraz długości ew entualnego sy nchronicznego okresu ro zw o ju o bu etapów . T akże an aliza ro z rzutu przestrzennego w szy stk ich dato w an y ch p ró b ek nie p o zw ala na je d n o zn a cz n e ro z strzygnięcie ostatniej z p o d ję ty ch tu kw estii (ryc. 14). O ile w p rzy p ad k u skrajnych o zn a czeń w yraźnie w idać p rze strzen n ą rozd zieln o ść (bliskość ceram iki n ajm łodszej oraz

A tm o s p h e r ic d a ta f r o m S t u i v e r e t a l. ( 1 9 9 8 ) ; O x C a l v 3 .4 B r o n k R a m s e y ( 2 0 0 0 ) ; c u b r : 3 0 s d : 12 p r o b u s p f c h r o n ]

Sum Daty z jednej skorupy

ki-9219 4140± 110BP

ki-9281 4270±180BP

Sum Daty z jednej skorupy

1___________ i_____ i_____ I_____ i_____ i_____ I_____ I_____ I_____ I_____ L _ - I _____ I_____ I_____ L_ _l_____ I_____ I_____ l_ - I _____ i_____ I_____ l _

600 0 C alB C 5 0 0 0 C alB C 4 0 0 0 C a lB C 3 0 0 0 C a lB C 2 0 0 0 C a lB C lOOOCalBC

C a lib ra te d date

Ryc. 10. Prorva, rejon rogaczowski, stan. 2. Suma kalibracji dat pochodzących z dwóch fragmentów tego same go naczynia

Fig. 10. Prorva, site 2, the Rogaczów region. Summary o f calibrated dates from two fragments o f the same clay vessel

(12)

A t m o s p h e r ic d a t a f r o m S t u i v e r e t a l. ( 1 9 9 8 ) ; O x C a l v 3 .4 B r o n k R a m s e y ( 2 0 0 0 ) ; c u b r : 3 0 s d :1 2 p r o b u s p [ c h r o n ]

Sum Suma wszystkich dat ze stan. Prorva

Ki-9280 4520±19

Ki-9282 4340419'

Ki-9281 4270±180BP

Ki-9219 4140±110BP

Ki-6590 3945±60BP

Ki-7519 3920±70BP

6 0 0 0 C a lB C 5 0 0 0 C a lB C 4 0 0 0 C a lB C 3 0 0 0 C a lB C 2 0 0 0 C a lB C lOOOCalBC C a lib ra te d date

Ryc. 11. Prorva, rejon rogaczowski, stan. 2. Suma wszystkich dat wspólnoty dniepro-donieckiej Fig. 11. Prorva, site 2, the Rogaczów region. Summary o f all radiocarbon dates from the Dnieper-Donetz culture

T a b e l a Prorva, rejon rogaczowski, stan. 2. Zestawienie oznaczeń radiowęglowych dla kultury dniepro-donieckiej

wraz z ich kalibracjami Symbol i numer próby Daty niekalibrowane (BP) Daty kalibrowane (BC) Datowany materiał Uwagi OxCal v3,4 (68,2%) Cal Pal Ki-9280 4520±190 3500-2900 3220±250 nagar na ceramice fragment nieornamentowany Ki-9282 4340±I90 3350-2650 2990±290 nagar

na ceramice -Ki-9281** 4270±180 3300-2550 2910±280 nagar na ceramice OxCal v3,4 2900-2450* Cal Pal 3020-2570* Ki-9219** 4140±110 2870-2580 2700±140 nagar na ceramice Ki-6590*** 3945±60 2550-2320 2430±100 nagar na ceramice -Ki-7519*** 3920±70 2490-2280 2390±100 nagar na ceramice

-* Datowanie uśrednione, na poziom ie 68,2% prawdopodobieństwa (OxCal v 3,4) i 68% prawdopodobieństwa (Cal Pal); ** daty dwóch fragmentów tego sam ego naczynia; *** daty wykonane wcześniej przez I. Jaziepienko.

(13)

0 _{5 cm}

Ryc. 12. Prorva, rejon rogaczowski, stan. 2. Wybór ceramiki dniepro-donieckiej z III etapu rozwoju; materiał zbieżny z datowanym (rys. M. Gaździk)

Fig. 12. Prorva, site 2, the Rogaczów region. Selection o f the Dnieper-Donetz culture pottery from phase III (by M. Gaździk)

(14)

Ryc. 13. Prorva, rejon rogaczowski, stan. 2. Wybór ceramiki dniepro-donieckiej z IV etapu rozwoju; materiał zbieżny z datowanym (rys. M. Gaździk)

Fig. 13. Prorva, site 2, the Rogaczów region. Selection o f the Dnieper-Donetz culture pottery from phase IV (by M. Gaździk)

(15)

15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 01 02 03 04 liki JM r r BIJ BB AA A B H I 'I E ;K i - ■ ■!--- --- --- --- 1---• 392(H-_70 BP • 3945+_60 BP • 434<H-_190BP • 4270+- ISO HP • 4520f 190 BP

/c. 14. Prorva, rejon rogaczowski, stan. 2. Rozmieszczenie datowanych fragmentów ceran

w obrębie wykopów (rys. I. Jaziepienko)

. Prorva, site 2, the Rogaczów region. Distribution o f the dated pottery fragments in trenc (by I. Jaziepienko)

(16)

w yraźne odd alen ie ceram iki n ajstarszej), o ty le obie sporne daty d o ty c zą ceram iki, która zo stała odk ry ta w bezpośredniej sw ojej b liskości oraz w oddaleniu od pozostałych (ryc. 14). T ak a sy tu acja m o że je d y n ie w sk azy w ać n a w iększe p raw dopodobieństw o dru giej z p rzed staw io n y ch h ip o te z (rep rezen to w an ie p rzez oba fragm enty jedn eg o , IV eta pu), ale nie ro zstrzy g a p rzedm iotow ej k w estii ostatecznie.

C H R O N O LO G IA PÓŹNYCH FAZ W SPÓ LN O TY DN IEPRO-DONIEC KIEJ NA BIA ŁO R U SI - Z A R Y S W NIOSKÓ W

Jak w y n ik a z przedstaw ionej w yżej analizy, pozyskane datow ania C 14 m ateriałów dniepro-donieckich z obszaru B iałorusi, m im o dość m ałej w kilku przypadkach precy zyjności, p o zw a lają na w ysunięcie pew nych generalnych w niosków dotyczących ram chronologicznych ro zw oju późnych struktur tej w spólnoty. N a ich podstaw ie m ożem y po tw ierdzić dotychczasow e sytuow anie początków rozw oju późnych struktur dniepro-do nieckich około 3 500 lat p.n.e. (początek rozw oju stylistyk w iązanych z etapem III). Z nacz nie bardziej p roblem atyczne i trudne do rozstrzygnięcia kw estie w iąż ą się z okresem przejścia od stylistyki etapu III do IV. N aszym zdaniem , choć je s t to tylko hipoteza, należy zakładać istnienie w yraźnie zaznaczonego okresu przejściow ego pom iędzy obom a etapa mi (ich cz ęścio w ą w spółczesność), w ykluczającego cegiełkow y schem at rozw oju struktur dniepro-donieckich (co je s t z re sztą zgodne z ogólnoeuropejskim trendem w e w spółczes nej refleksji prahistorycznej, polegającym na bardziej dynam icznym ujm ow aniu zjaw isk pradziejow ych). T akie postaw ienie p roblem u pozw ala zakładać, iż rysująca się - bardzo ogólna - te ndencja do postarzania początków etapu IV, na co m o g ą w skazyw ać otrzym a ne daty, je s t w ysoce praw dopodobna. Stąd początki tego etapu m ożna, z d u ż ą ostrożno ścią, um iejscaw iać około 3100/3000 p.n.e., co przy założeniu trw ania stylistyki wiązanej z III etapem do schyłku IV tys. p.n.e. (około 3000 p.n.e.), w skazuje na istnienie w spom nia nej w yżej częściow ej w spółczesności obu etapów .

Z d ecy d o w an ie najm niej w ątp liw o ści budzi ustalen ie m om entu zaniku w spólnoty d niepro-donieckiej (koniec etapu IV ). Z uzy sk an y ch datow ań w yraźnie w ynika, iż schyłek o m aw ianych zjaw isk należy n a tym obszarze datow ać co najm niej na lata około 2 3 0 0/2200 p.n.e., co w istotny sposób w y d łu ża je g o chronologię.

T akie ram y chron o lo g iczn e IV etapu p ow odują, że osadnictw o dniepro-donieckie z nim zw iązane w sp ó łeg zy stu je przez pew ien czas z rozw ijającym i się w tym sam ym okresie sp ołecznościam i kultury środkow odnieprzańskiej i kultury górnodnieprzańskiej oraz z sąsiednim i ugrupow aniam i kręgu kultu ry niem eńskiej - w jej klasycznej postaci (tzw . typ D obryj Bor). S chem at ten p o tw ie rd z a ją dodatkow o, w skazyw ane ju ż w cześniej w literaturze przedm iotu, w p ły w y sty listy czn e w sp o m n ian y ch kultur, rejestrow ane w ce ram ice d n iepro-donieckiej tego etapu.

R easum ując należy po d k reślić w y ją tk o w ą w agę p rologu procesu sukcesyw nego da to w an ia radiow ęglow ego m a teria łó w d niep ro -d o n ieck ich z teren u B iałorusi, zaznaczając je g o ciągle in ic ja ln ą fazę. N a le ż y je d n a k sądzić, że dalsze p row adzone na tym polu b ad a

(17)

n ia p o z w o lą w niedługim czasie uzy sk ać w ięk sze serie do k ład n y ch o znaczeń rad io w ę glow ych, które w k onsekw encji u m o ż liw ią ustalen ie szczegółow ej chronologii w ew nętrznej o m aw ianych zjaw isk. Z tej p erspektyw y n in iejszy arty k u ł n ależy traktow ać ja k o zaczyn przyszłych, znacznie szerszych studiów .

BIBLIO G RA FIA

Archieołogia

1985 Archieołogia Ukraińskoj SSSR, t. 1: Piervobytnaja Archieołogia, Kiev.

C z e b r e s z u k J., S z m y t M.

2001 The 3rd Millenium BC in Kujawy in the Light o f C14 Dates, (w:) The Absolute Chronology o f Central Europe 3000-2000 BC (ed. J. Czebreszuk, J. Müller), Poznań - Bamberg - Rahden,

s. 177-208. I s a j e n k o V.F.

1978 Chronołogija nieolita Jużnoj Bielorussa, „Korotkije Soobszczienija” t. 153, s. 37-42.

1997 Dniepro-danieckaja kultura, (w:) Archieołogija Biełarusi, t. 1. Kamienny i bronzovy viaki,

Minsk, s. 127-144. J a z i e p i e n k o I.

1994 Da pytania ab intierprietacyi mateiyalau nealityćnych pasieliszczau Bieloruskava Padnia- provia, „Gistaryczna-Arehiołagiezny Sbomik” t. 3, s. 10-26.

1995 Matierialy pasieliszcza va urocziszcy Sasonka i ja g o miesca u nealitie Vierchniava Padnia- provia, „Gistaryczna-Arehiołagiezny Sbornik” t. 7, s. 60-82.

2000a Chronołogija nieołiticzieskich posiełienij Bieìorusskovo Podnieprovija, (w:) Chronołogija nie olita Vostocznoj Europy (księga abstraktów), Petersburg, s. 79-81.

2000b Dniepro-danieckaja kultura u basiejnie vierchniga Dniapra, Starażytnasci Ragaciouszciny, Minsk - Ragaciau, s. 14-26.

J ó ź w i a k B.

2002 Społeczności subneołityczne Niżu w międzyrzeczu Odry i Wisły, 1.1 i II, Poznań (maszynopis pra

cy doktorskiej w bibliotece Istytutu Prahistorii UAM w Poznaniu). K e m p i s t y E.

1973 Kultura ceramiki „grzebykowo-dolkowej " na Mazowszu i Podlasiu, „Wiadomości Archeolo

giczne” t. 38, z. 1, s. 3-76. K r y v a l s e v i c z M.M., K o v a l i u c h N.M.

1999 Radiocarbon Dating o f the Middle Dniepr culture from Belarus, „Baltic-Pontic Studies” vol. 7,

s. 151-163. R a e t z e l - F a b i a n D.

2001 Revolution, Reformation, Epochenwechsel? Das Ende der Kollektivgrabsitte und der Übergang von der Wartberg- zur Einzelgrabkultur in Nordhessen und Westfalen, ( w:) The Absolute Chrono- logy o f Central Europe 3000-2000 B C (ed. J. Czebreszuk, J. Müller), Poznań - Bamberg - Rah

den, s. 319-336. T e l e g i n D.J.

1961 K voprosu o dniepro-donieckoj nieoliticzeskoj kulturie, „Sovietska Archieołogija” z. 4, s. 26-40.

1967 Istoriapliemien dniepro-donieckoj kultury (V -IIItys. d.n.e.). Avtoreferat dissertacji na soiskanie uczonoj stiepieni doktora istoriczeskich nauk, Kiev.

1968 Dniepro-donieckaja kultura, Kiev.

1999 Dniepr ja ko pogranicze zachodnioeuropejskich (bałkańsko centrałnoeuropejskich) i wschodnio europejskich wspólnot etniczno-kulturowych w neolicie i eneolicie (V-1II tysiąclecia p.n.e.),

(18)

2000 Ob osnovnych liniach etnokulturnovo razvitia neo-eneoliticzeskovo vriemieni ¡ugozapada Vo- stocznoj Europy i ich chronologija, (w:) Chronologija nieolita Vostocznoj Europy (księga abs traktów), Petersburg, s. 79-81.

T e l e g i n D.J., T i t o v a E.N.

1998 Posielienia dniepro-donieckoj etnokulturnoj obszcznosti epochi neolita, Kiev.

C H RO N O LO G Y OF THE LATE PH ASES OF THE DN IEPER-D O N ETZ CULTURE IN BY ELO RU SSIA IN THE LIGHT OF THE N EW EST RADIOCARBO N DATES

FROM PRO RV A , SITE 2, TH E ROG ACZÓW REGION

S u m m a r y

The Dnieper-Donetz culture/community, which was defined at the turn o f the sixties o f the 20th century, is located in larger part o f Ukraine and in southern part o f Byelorussia. According to the newest studies, it is be lieved to get formed in the Dnieper River Side and Polissya regions and the forest-steppe part o f the right bank o f the Dnieper river. It was created from the local Mesolithic groups, who remaining under the influence o f the Bug-Dniester culture, adopted a pottery manufacture and to less extent a production o f the new flint tools. The Dnieper-Donetz culture could be divided into three chronological phases: ( 1 ) Early (5500^1800 BC), (2) Mid dle, in which a number o f local groups o f this culture develops (4800-3800 BC, or even 3500 BC at the Prypetz basin), and (3) Late (3800/3500 BC-3000 BC, or even, as previously thought, until the middle o f the second millenium BC in Byelorussia).

The Dnieper-Donetz culture exists in all three phases in the discussed territory, while though the Late phase in Ukraine corresponds with phases III and IV in Byelorussia.

A serious shortcoming o f the chronological studies o f the Dnieper-Donetz culture at this territory was a complete lack o f radiocarbon dates. It made a detailed analysis o f internal development o f this phenomenon impossible. This deadlock has been broken only recently thanks to excavations o f a dune site at Prorva 2 in the Rogaczów region on the right bank o f the Dnieper river, conducted by Igor Jaziepienko in the years 1994-1996 and 1998. The excavations brought about fragments o f clay vessels with organic intrusions, which proved to be suitable for radiocarbon dating. As a result, six pottery fragments, stylistically belonging to phases III and IV of the Dnieper-Donetz culture, have been dated in the Radiocarbon Laboratory o f the Ukrainian Academy o f Sci ences in Kiev.

The radiocarbon dates (table 1 ) make possible to draw some important conclusions regarding the develop ment o f this culture in its later phases, despite considerable statistical errors caused by a minimal amount o f the organic substance suitable for dating. According to the results, there is no doubt that disappearance o f this cul ture is to be dated to the end o f the third millenium BC (Ki-6590: OxCal v3,4-2550-2320 BC; Cal Pal - 2430±I00 BC and Ki-7519: OxCal v3,4-2490-2280 BC; Cal Pal-2390±100 BC). Besides, a synchronism of phase III (Ki-9280: OxCal v3,4-3500-2900 BC; Cal Pal-3220±250 BC) and IV (Ki-9282: OcCal v3,4-3350- -2650 BC; Cal Pal-2990±290 BC and Ki-9281/Ki-9219 - both dates from one vessel - OxCal v3,4 -2 9 0 0 - -2450 BC; Cal Pal-3020-2570 BC; it must be noted that all the pottery fragments stylistically are to be placed somewhere between phase III and IV, albeit closer to the latter) became apparent. Observed synchronism in the development o f these two stylistics is a considerable novum in studies o f the discussed phenomenon.

In conclusion, one has to stress an importance o f the first radiocarbon dates o f the ‘Dnieper-Donetz’ assem blages from Byelorussia, which are to begin a new phase in studies o f these phenomena and become a foundation o f modem research project based upon complex dating o f a wide array o f materials from the discussed culture.