ANNA GRONOWSKA-SENGER, MAŁGORZATA DRYWIEŃ, JADWIGA HAMUŁKA A N A L IZ A ST A N U Ż Y W IE N IA D Z IE C I W W IE K U P R Z E D S Z K O L N Y M
I SZ K O L N Y M W O P A R C IU O IS T N IE JĄ C E P IŚ M IE N N IC T W O Z LA T 1980-1995ł)
ANALYSIS OF NUTRITION OF CHILDREN AT PRESCHOOL AGE BASED ON REPORTS IN LITERATURE IN 1980-1995
Zakład Oceny Żywienia, Katedra Żywienia Człowieka, SGGW 02-787 Warszawa, ul. Nowoursynowska 166
Kierownik: prof, dr hab. A. Gronowska-Senger
Praca dotycząca przeglądu piśmiennictwa za okres ostatnich 15 lat w zakresie spożycia żywności i stanu odżywienia dzieci w wieku przedszkolnym i szkol nym.
WSTĘP
W ostatnich latach dokonały się zasadnicze zmiany w sposobie żywienia naszego społeczeństwa, zwłaszcza w zakresie ilościowym oraz jakościowym. Podyktow ane one zostały zm ienionym i w arunkam i ekonom icznym i kraju, a zwłaszcza w prow adzeniem gospodarki wolnorynkowej.
Zjawisko to spow odow ało znaczne zróżnicow anie w arunków bytowych społeczeń stwa, a co za tym idzie sposobu jeg o odżywiania. W zrost cen artykułów żywnościowych, zubożenie niektórych grup społecznych spowodowały ryzyko wystąpienia niedoborów pokarm ow ych, szczególnie niebezpiecznych dla dzieci w wieku przedszkolnym i szkol nym.
Rów nie niebezpiecznym jest przekarm ianie prow adzące do otyłości, uw arunkow ane w naszym kraju najczęściej nadm iernym spożywaniem słodyczy, tłuszczów i produktów mięsnych. Aby ocenić rangę zjawiska konieczna jest znajom ość aktualnej sytuacji w tej grupie populacyjnej, nie tylko dla określenia przyszłych założeń ogólnej polityki wyży wienia w kraju, ale również jako istotny elem ent w kształtow aniu polityki społecznej. W związku z tym p odjęto niniejszą pracę.
ANALIZA ZEBRANEGO MATERIAŁU
Z grom adzone dane (publikacje za okres ostatnich 15-stu lat), stanow iące podstaw ę niniejszego opracow ania, są bardzo zróżnicow ane pod względem stosow anej m etodyki badawczej, zakresu badań, ich czas okresu oraz interpretacji obserwowanych zjawisk. N iektóre m ają ch arak ter wycinkowy. O gólnie brakuje prac z zakresu żywienia
dualnego dzieci w wieku przedszkolnym , a bardzo nieliczne istniejące dotyczą żywienia m ieszanego, tj. instytucjonalnego uzupełnionego żywieniem domowym. N ie m a w nich inform acji odnośnie struktury i liczby posiłków w ciągu dnia, rozkładzie energii na poszczególne posiłki, przerw między posiłkam i. D otyczą głównie spożycia określonych grup produktów spożywczych oraz ich w artości energetycznej i odżywczej.
N iew iele również m ożna wnioskować na tem at zróżnicow ania środowiskowego, poniew aż czasami inform acje dotyczące m ateriału badaw czego są bardzo lakoniczne 1 nie pozw alają na uogólnienia na cały kraj. Stąd przedstaw iona analiza je st niew ątpli wie niedoskonała, tym niem niej pozw ala uzyskać częściowe rozpoznanie w omawianym zakresie.
D z i e c i p r z e d s z k o l n e
Żywienie indyw idualne
W dostępnym piśm iennictw ie [22, 23, 41, 51, 52, 53, 54, 61, 66, 77, 78, 84] nie znaleziono publikacji dotyczących tego zagadnienia w skali krajowej, a jedynie bardzo nieliczne z lat osiem dziesiątych, związane ze środowiskiem wiejskim i pojedyncze do tyczące dzieci miejskich. W ynika z nich dość znaczne zróżnicow anie w realizacji spo życia dziennego określonych grup produktów spożywczych, spow odow ane różnym czasokresem badania, p o rą roku jak również norm ą, do której to spożycie odnoszono. N iem niej o g ó ln ie w ystępow ały niepraw idłow ości w zak resie zbyt niskiego spożycia m leka i jego przetw orów , warzyw i owoców oraz nadm iernego spożycia mięsa, tłuszczów, cukru i słodyczy. Konsekw encją takiej struktury był nied o b ó r określonych składników pokarm ow ych, jak w apń, w itam ina A, w itam ina С oraz n ad m iar tłuszczów.
Żywienie zbiorowe
Ś r o d o w i s k o w i e j s k i e
Z dostępnych danych piśm iennictw a [22, 23, 41, 44, 54, 55, 61, 84] wynika, że żywienie dzieci w przedszkolach budzi wciąż jeszcze szereg zastrzeżeń. Dzieci przed szkolne, k tó re winny jeść 5 posiłków dziennie, otrzymywały w przedszkolach wiejskich 2 lub 3 posiłki, których jakość żywieniowa nie zawsze była prawidłowa. N iezależnie od zróżnicow ania regionalnego zbyt mały był udział w ich racji pokarm ow ej m leka, jaj, warzyw i owoców, natom iast nadm ierny ziem niaków i tłuszczów. Rów nież mięso i wędliny, na ogół niskogatunkow e, występowały w ilościach przekraczających norm ę, co ze względu na fakt w prow adzania przez nie dodatkow ych ilości tłuszczu jest niepożądane. Z astrzeżenia budzi też wysoki udział w spożyciu cukru i słodyczy.
N a tym tle w artość odżywcza racji pokarm ow ej nie odpow iadała zaleceniom nauki 0 żywieniu [22, 23, 49, 61, 89]. Ilość energii była niższa od norm y średnio od 11% do 28% przy stanow czo za wysokim udziale energii z tłuszczów, naw et do 37% . W żywie niu tym występowały niedobory białka, witaminy C, witam iny A oraz w apnia.
W ciągu ostatnich 15 lat nastąpił wzrost spożycia przez dzieci w wieku przedszkol nym takich produktów jak m ięso i jego przetw ory, m asło, cukier i słodycze. Ogólnie pozytywne zm iany w sposobie odżywiania dzieci wiejskich w ww. okresie są niewielkie 1 nie uw zględniają postępu aktualnej wiedzy w tej dziedzinie.
Ś r o d o w i s k o m i e j s k i e
Istniejące w tym zakresie dan e dotyczą głównie żywienia m ieszanego lub wybranych składników zawartych w racjach pokarm ow ych w przedszkolach dużych aglom eracji miejskich. R acje te w większości składały się z 3 posiłków, tj. śniadania, obiadu i p o d wieczorku, a ich jakość i w artość odżywcza nie różniła się w istotny sposób od o b se r wowanej na wsi. Poziom energetyczny i zaw artość białka były zbliżone, n atom iast większa była zaw artość w apnia i witaminy C. O gólnie występowały p o d o b n e jak w przedszkolach wiejskich niepraw idłowości, dotyczące niewystarczającego udziału w racji pokarm ow ej tych dzieci warzyw i owoców, jaj oraz produktów zbożowych. B a d a n i a o g ó l n o k r a j o w e
O ceniając sposób żywienia w przedszkolach w skali kraju [3, 4, 5, 24, 37, 41, 44, 54, 55, 82, 84, 85, 90, 99] m ożna stwierdzić, że jest on podobny do obserw ow anego w m ieście i na wsi. Przeciętna racja pokarm ow a w przedszkolu zaw iera zbyt m ało m leka i jego przetw orów , produktów zbożowych, warzyw i owoców, n ato m iast zbyt duże ilości tłuszczów, cukru i słodyczy. W artość odżywcza om aw ianego żywienia była niezadow alająca, zwłaszcza w zakresie zbyt niskiej ilości energii, białka, w itam iny Bi oraz ogrom nych w ahań w spożyciu witaminy C, jak rów nież za wysokiego sodu, w yno szącego 120 mg na kg masy ciała, w obec zalecanych przez W H O dla dorosłych 40 mg. Wynika to ze złych nawyków żywieniowych, polegających na zbyt wczesnym w prow a dzaniu do jadłospisu posiłków m ocno solonych.
C h a r a k t e r y s t y k a ż y w i e n i a w D o m a c h D z i e c k a
Z b ad ań porównawczych [63, 92] przeprow adzonych w D om ach D ziecka na teren ie całego kraju wynika, że nastąpiły korzystne zmiany w jakości żywienia w dziesięcioleciu 1983-1992. W praw dzie brakow ało w tym żywieniu często drugich śniadań oraz p o d wieczorków, niem niej nastąpił wyraźny wzrost udziału produktów zbożowych o ok. 35%, warzyw i owoców bogatych w karo ten o 22% i o p o n ad 32% pozostałych warzyw i owoców. Obniżyło się spożycie m asła, kosztem wzrostu spożycia innych tłuszczów. Niepokojący jednakże był wzrost udziału cukru i słodyczy o blisko 12%.
M im o ogólnej popraw y jakościow ej całodziennej racji pokarm ow ej, nie wszystkie grupy produktów spożywczych występowały w niej w ilościach zgodnych z zaleceniam i. Dotyczyło to szczególnie m leka i jego przetw orów , warzyw i owoców bogatych zwła szcza w w itam inę C, ale rów nież w karoten. Zm iany te znalazły swoje odzw ierciedlenie w wartości odżywczej żywienia. N astąpił w zrost udziału wszystkich analizowanych skła dników pokarm ow ych, ale w dalszym ciągu niezadow alający w przypadku w apnia i wi tam iny A, natom iast niepokojący w zakresie tłuszczu i białka zwierzęcego.
S t a n ż y w i e n i a d z i e c i p r z e d s z k o l n y c h
B adania ostatnich lat nad stanem odżywiania dzieci przedszkolnych w naszym kraju [27, 48, 49] wskazują, że spory pro cen t wykazuje odstępstw a od norm y i to zarów no pod względem rozwoju fizycznego jak i wysycenia organizm u składnikam i pokarm ow y mi. Zwykle jest to wynik działania wielu czynników, wśród których istotną rolę odgrywa żywienie. Z badań przeprow adzonych we wsiach województwa warszawskiego [48, 49] w latach 1982-1984, wśród dzieci 3 -7 lat wynikało, że wysokość ich ciała w stosunku do dzieci warszawskich była niższa naw et o 2 cm w grupie 6-cio i 7-latków. N ied o b ó r wysokości ciała występował u p o n ad 6% dziewczynek 5-letnich, 15% dziewczynek
6-letnich i praw ie 18% dziewczynek 7-letnich. N iedobór masy ciała wykazywało 1,7% dziewczynek. 10% 4-latków i 16% 5-latków m iało nadwagę. P o dobne tendencje zaob serw ow ano u chłopców. R óżnice w wysokości ciała w stosunku do rówieśników z W ar szawy wynosiły w 6 i 7 oku życia ok. 1,5 cm.
W yniki bad ań przeprow adzonych w latach 1976-1979, dotyczące grubości fałdów skórno-tłuszczow ych u dzieci przedszkolnych w rejonie K atowic wykazały, że średnie grubości m ierzone na ram ieniu, brzuchu i pod łopatką były wyższe niż w artości ogólno polskie, zarów no dla dziewczynek jak i chłopców, co zdaniem autorów było spow odo w ane lepszym odżywaniem na om awianych terenach niż w innych regionach kraju.
Z badań przeprow adzonych w latach 1972-1982 [9, 27, 54, 61, 62] wynika, że istniała różnica w stanie odżywienia m ierzonego w skaźnikam i antropom etrycznym i, między dziećm i w w ieku 3 -6 lat z m iast i na wsi, na niekorzyść tych ostatnich, niezależnie od płci.
P o dobne tendencje występowały w stanie odżywienia określanego m iernikam i bio chem icznym i [10, 27, 54, 70-74, 97]. Z nacznie wyższe odsetki dzieci wiejskich wykazy wały niedokrw istość z niedoboru żelaza w porów naniu do rówieśników z m iast. Frag m entaryczne dan e wskazują też na w ystępow anie objawów biochem icznych niedoborów pokarm ow ych w itam iny C , w apnia, m agnezu oraz pierw iastków śladowych, tj. cynku i miedzi.
D z i e c i s z k o l n e
1. Ż yw ienie indyw idualne
Z dostępnych danych literaturow ych [14-17, 63] wynika, że większość dzieci szkol nych spożywa 4 posiłki dziennie, przy czym uzależnione to jest głównie od pory roku oraz pochodzenia społecznego. W okresie jesiennym zwykle rośnie o d setek dzieci spożywających 3 lub 4 posiłki dziennie. Najczęściej spożywanymi posiłkam i są pierwsze śniadania, obiady i kolacje, a opuszczanym i drugie śniadania i podw ieczorek, zwłaszcza w środow isku wiejskim. Sezonowość dość istotnie rzutuje na sposób żywienia się dzieci szkolnych. N a ogół jest on znacznie lepszy jesienią niż wiosną, nie tylko w zakresie ilości spożywanych posiłków, ale również jakości spożycia [14, 15]. W śród dzieci wiejskich spotyka się znacznie większy o dsetek żywionych niepraw idłow o.
A naliza spożycia poszczególnych grup produktów [19, 31, 61, 64, 65, 68, 76-79, 95, 96] wykazała, że racje pokarm ow e dzieci szkolnych zarów no w m ieście ja k i na wsi odbiegają od zaleceń. M im o dość dużego zróżnicow ania w obrębie poszczególnych grup, wynikającego m.in. z faktu reglam entacji żywności (n iek tó re dan e dotyczą tego okresu) zwraca uwagę niskie spożycie m leka i przetw orów , zarów no w m ieście ja k i na wsi, z wyraźnie niższym u dzieci wiejskich. Niskiej jest także spożycie owoców i warzyw bogatych w w itam inę С oraz karoten, zwłaszcza na wsi.
Produktam i, których spożycie często przekraczało zalecenia, były tłuszcze, mięso i przetw ory, jaj oraz cukier i słodycze, szczególnie u dzieci z m iasta.
W artość odżywczą dziennych racji pokarm ow ych tych dzieci [22-24, 26, 31, 43, 58, 61, 64, 67-69, 76-79, 88, 94, 95, 95] cechowały i cechują nieprawidłowości. W artość energetyczna zwykle przekraczała norm ę, podobnie tłuszcz, żelazo, w itam ina Bi oraz fosfor, szczególnie na wsi. Niepokojący był i jest niedostateczny dow óz w apnia, mag nezu, a w niektórych regionach kraju - białka, witaminy С i w itam iny A, sk ła d n ik ó w niezbędnych dla dzieci w wieku rozwojowym. B adania przekrojow e (1982-1990) nad
kierunkam i zm ian w sposobie żywienia się dzieci szkolnych prow adzono na populacji z W arszawy [13-18, 66, 67]. N ależy jednak pam iętać, że populacja ta uznaw ana je st za stosunkowo dobrze odżywioną i niejako referencyjną w skali kraju, stąd wynikające z tych bad ań trendy niekoniecznie muszą występować w innych regionach lub m ogą przybierać ostrzejsze formy. Z danych tych wynika wyraźna tendencja spadkow a w za kresie spożycia przetw orów zbożowych, masła, jaj, m leka i przetw orów oraz cukru i słodyczy.
N iepokojący był jednocześnie znaczący wzrost spożycia innych tłuszczów, m ięsa i przetw orów , zaś korzystnym zjawiskiem wzrost spożycia owoców i warzyw bogatych w w itam inę С i karoten oraz strączkowych suchych. Z nalazło to swoje odzw ierciedlenie w w artości odżywczej dziennej racji pokarm ow ej tych dzieci. N a przestrzeni lat 1982-1990 nastąpiło obniżenie jej wartości energetycznej, udziału w niej w ęglow o danów i witam iny A. W zrosło natom iast spożycie białka zwierzęcego, tłuszczu (przy nieprawidłowej jego strukturze - przew aga kwasów tłuszczowych nasyconych), żelaza, w itaminy Bi, B2 oraz C. N iekorzystnej zm ianie uległy p roporcje między podstawowym i źródłam i energii, polegające na zbyt dużym udziale energii pochodzącej z tłuszczu, a zbyt małym energii pochodzącej z węglowodanów złożonych, co w skazuje na ch a ra k ter m iażdżycorodny takiej racji pokarm ow ej.
2. Żywienie zbiorowe
W edług badań z lat 1982-1993, 92% szkół miejskich, 62% szkół wiejskich oraz 67% szkół prywatnych prow adzi różne formy żywienia, tj.: napój, posiłek jednodaniow y oraz obiad; napój oraz posiłek jednodaniow y; tylko posiłek jednodaniow y; napój oraz obiad; tylko obiad; tylko napój [38- 40].
N iem niej pełnow artościow y obiad podczas zajęć w szkole spożywało zaledwie 15% uczniów szkół miejskich, 6% uczniów szkół wiejskich oraz 23% uczniów szkół n iep u b licznych.
Z istniejących w piśm iennictw ie danych z 1982 r., dotyczących jakości wydawanych w szkole obiadów [85-87, 96] wynika niski pro cen t realizacji zaleceń, szczególnie w grupie m leka i jego przetw orów oraz warzyw i owoców, zarów no w m ieście jak i na wsi. Z darzały się całe dekady pozbaw ione m leka, jaj, m asła, ziem niaków, warzyw i owoców z w itam iną С oraz karotenem , zwłaszcza w posiłkach obiadowych w szkole wiejskiej. Średni posiłek obiadow y w szkołach wiejskich pokrywał w około 25% n orm ę na energię i białko oraz w 27% w szkołach miejskich; nieco więcej na tłuszcze. W apń w posiłkach pokrywał zaledwie 11% zalecanej ilości, żelazo 45% . Pokrycie norm y na w itam inę А, B2 i С układało się na poziom ie od 21% do 24% . Tym samym szkolne
posiłki obiadow e nie spełniały wymogów racjonalnego żywienia [87-89, 91, 92, 94]. N ie lepiej przedstaw iała się sytuacja w D om ach Dziecka i O środkach W ychowaw czych [63, 9 0 - 92]. D zienna racja pokarm ow a nie zaw ierała dostatecznych ilości m leka i przetw orów , warzyw i owoców z w itam iną С i karotenem , natom iast n ad m iar m ięsa i przetw orów , innych tłuszczów, cukrów i słodyczy oraz produktów zbożowych. N a przestrzeni 10 lat nie nastąpiły w tym zakresie znaczące zmiany, poza w zrostem spożycia tłuszczu, strączkowych suchych, cukru i słodyczy, spadkiem spożycia m asła.
W artość energetyczna przeciętnej racji pokarm ow ej oscylowała w granicach norm y, ale była uboga w w apń i w itam inę A. Zaw ierała nadm ierne ilości białka zw ierzęcego, tłuszczu oraz żelaza. Pozytywnym zjawiskiem był zauważalny na przestrzeni 10 lat
wzrost udziału w niej w itam iny С oraz w apnia. B rak interpretacji statystycznej wyników nie pozw ala na stw ierdzenie, na ile zmiany te były istotne.
3. S tan odżywienia dzieci szkolnych
Z danych [30] dotyczących rozwoju fizycznego dzieci w wieku szkolnym wynika, że znaczny od setek dzieci, niezależnie od płci, wykazywał odstępstw a in m inus od normy pod w zględem w zrostu i masy ciała, zwłaszcza w środow isku wiejskim. Dzieci te wyka zywały niższą m asę ciała oraz wzrost w porów naniu z rówieśnikam i z miast. Różnice wynosiły od 1,7-3,5 cm w zakresie wzrostu oraz od 0,7 do 2,2 kg w zakresie masy ciała, co jest wynikiem stan d ard u życia na wsi oraz uw arunkow ań regionalnych.
Z nielicznych badań [14, 102] nad występow aniem otyłości u dzieci szkolnych wyni ka, że spory p ro cen t chłopców jak i dziewcząt w dużych aglom eracjach miejskich wykazuje n ad m iern ą m asę ciała. W zakresie oceny biochem icznej stanu odżywienia [7, 12, 16, 64, 68], daje się zauważyć na ogół zadowalający poziom hem oglobiny oraz hem atokrytu, ale bad an ia te m ają ch a rak te r wycinkowy, p o n ad to dotyczą początku lat osiem dziesiątych i nie m ożna ich odnosić do całej populacji. P o dobne trudności napo tyka się w ocenie stanu odżywienia wybranymi w itam inam i [16, 98, 101]. Istniejące d an e są fragm entaryczne, dotyczą głównie środowisk miejskich, brakuje danych ze środow iska wiejskiego. Niem niej, z badań wykonanych w 1982 r. wynikało, że pewien o d setek dzieci w wieku 10-15 lat był narażony na ryzyko występow ania niedoborów witam iny A oraz kwasu foliowego.
B rak dostatecznej liczby reprezentatyw nych i porównywalnych badań, nie pozwala ustalić w sposób jednoznaczny rozm iaru nieprawidłowości w stanie odżywienia dzieci szkolnych Oraz czy częstość ich występowania ulega obniżeniu w ostatnim dziesięcioleciu.
PODSUMOWANIE
Z przedstaw ionej analizy żywienia dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym wynika, że je st ono niezadow alające, obarczone szeregiem błędów żywieniowych. A naliza ta je d n ak nie pozw ala ustalić w sposób jednoznaczny skali tego zjawiska z kilku powodów.
Po pierwsze, za wyjątkiem nielicznych danych, d ostępne m ateriały nie zawsze są reprezentatyw ne w stosunku do populacji dzieci w skali kraju i to zarów no w środo wisku miejskim jak i wiejskim. P onadto tylko niektóre prace dotyczą oceny żywienia om aw ianej populacji w sensie ilościowym i jakościowym, co ogranicza możliwość w nioskow ania o w artości żywieniowej racji pokarm owych.
Stosow anie różnych m ierników oceny i m etod badawczych, zarów no w ocenie spo sobu żywienia jak i stanu odżywienia utru d n ia lub wręcz uniem ożliw ia porównywalność wyników publikowanych prac. Poza tym niewielka ich ilość oraz fakt, że w większości dotyczą one pierwszej połowy lat osiem dziesiątych, pozw ala uzyskać tylko częściowe rozeznanie om aw ianego problem u.
WNIOSKI
1. Stan żywienia dzieci zarów no w wieku przedszkolnym jak i szkolnym charaktery zował się w ielom a niepraw idłow ościam i występującymi niezależnie od środow iska, a także typu żywienia (indyw idualne, zbiorow e).
2. Stan żywienia dzieci w mieście był korzystniejszy niż na wsi, a objawy n i e d o b o r ó w niektórych w itam in i składników m ineralnych dotyczyły m niejszego ich odsetka.
3. R acje pokarm ow e badanych dzieci cechował zbyt niski udział m leka i przetw orów mlecznych oraz warzyw i owoców, natom iast wysoki - tłuszczów, m ięsa i przetw orów oraz cukru i słodyczy.
4. C ałodzienną rację pokarm ow ą charakteryzow ał nied o b ó r w apnia, w itam in A, B, С oraz n ad m iar - tłuszczu i fosforu.
5. Sposób żywienia dzieci szkolnych uzależniony był od sezonowości, pochodzenia społecznego oraz w ykształcenia rodziców. D o najczęściej popełnianych błędów należał niewłaściwy rozkład posiłków w ciągu dnia, niepraw idłow a ich jakość, liczba oraz m onotonia.
6. Stan odżywienia dzieci przedszkolnych i szkolnych budzi zastrzeżenia z wyraźnymi ukierunkow aniam i środowiskowymi na niekorzyść wsi.
N asuwa się stąd w niosek ogólny o potrzebie opracow ania i w prow adzenia u jed n o liconej m etodyki badawczej oceny sposoby żywienia i stanu odżywienia dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym i prow adzenia stałego m onitoringu w tym zakresie.
A utorzy dziękują m gr inż. M. A raucz za pom oc techniczną w przygotow aniu niniej szej publikacji.
A . G r o n o w s k a - S e n g e r , M . D r y w i e ń , J . H a m u ł k a
ANALYSIS OF NUTRITION OF CHILDREN AT PRESCHOOL AGE BASED ON REPORTS IN LITERATURE IN 1980-1995
Summary
The study includes a survey of literature reports from the last 15 years on the consumption of food and nutritional status of preschool and school children.
The nutritional status of preschool and school children suggested many shortcomings inde pendent of social class and nutrition type (indyvidual, mass nutrition).
Generally, the nutrition of town children was better than that of rural children, and signs of deficiency of certain vitamins and mineral components were found in a lowe per cent of the former children.
The food rations of the studied children contained too low consumption of milk and dairy products, vegetables and fruit, with high intake of fats, meat and its products, sugar and sweets.
The daily food rations contained low amounts of calcium, vitamins A, В and C, with excess of phosphorus and fats.
The nutrition of school children depended on year season, social class and education of parents. The most frequent faults included inappropriate timetable of meals, their poor quality, inadequate number and monotony. No such data could be obtained with respect to preschool children.
The nutritional status of preschool and school children gives rise to objections, especially in the case of rural areas.
There is a need to evolve and introduce a standardized study method for the assessment of nutrition and nutritional status of preschool and school children and continuous monitoring in this respect.
PIŚMIENNICTWO 105 pozycji dostępnych u Autorów.
