A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA OECONOMICA 98, 1989
Dorota Przepałkowska*
R O Z W Ó J POŚREDNICH FORM DEMOKRACJI PRZEMYSŁOWEJ W HOLANDII
D em okracja p rzem ysłow a jest terminem, k tó ry po raz pierw sz y p o -jawił sią w literaturze na u k o w ej w drugiej połowie XIX w. Przez po-jęcie to rozum iano głównie układy zbiorowe i w takim przede w s z y s t-kim znaczeniu było ono u ż yw ane aż do lat sześćdziesiątych, kied y to rozw inęły się now e form y udziału p racow ników w zarządzaniu p rz e d -siębiorstw e m 1.
Pow stało wiele definicji dem okracji przem ysłow ej, które w różny sposób prze dstaw iają zakres tego terminu. Na Zachodzie większość a u to ró w określa ją bardzo ogólnie, jak np. E. T horsrud i F. E. Em ery2, k tórzy uważają, że dem o k ra cja przem ysłow a polega na dzieleniu u p ra w n ie ń społecznych m iędzy wszystkich, k tó rz y są zaangażow ani w procesie produkcji.
Istnieją je d n a k również definicje, k tó re zaw ężają zakres tego t e r minu. N a przykład G. Radice za d e m o k ra cję przem ysłow ą uważa rz e -czyw isty udział p r ac o w n ik ó w w e władzy, uznając je d y n ie takie jej formy, k tó re prow adzą do zasadniczych zmian w bilansie, władzy w przedsiębiorstw ie3. Nie uznaje on zatem za p rzejaw dem okracji p rzem ysłow ej m. in. w spólnych konsultacji, now ych form organizacji p racy, czy udziału p rac o w n ik ó w w zyskach przedsiębiorstw a.
W szerszym ujęciu d e m o k ra cja p rzem ysłow a oznacza ogół zmian zachodzących zarów no w strukturz e o rganizacyjnej przedsiębiorstw a,
* Mgr, asystent w Instytucie Ekonomii Politycznej UŁ.
’ S. R u d o l f , D em okracja p r z e m y s ł o w a w r o z w in ię ty c h krajach k a p it a li s t y c z
-nych, W arszaw a 1986, s. 19.
* E. T h o r s r u d , F. E. E m e r y , Industrial D emocra cy in N o r w a y , „Industrial Relations" 1970, t. 9, z. 2, s. 187.
3 G. R a d i c e , The Industrial Democrates. Trade Unions in an Uncertain W orld , London 1978, s. 117.
jak i m etodach jego zarządzania, k tó re zmierzają do po p raw y pozycji prac o w n ik ó w w przedsiębiorstw ie4.
W rozw oju dem okracji przem ysłow ej wyróżnić można d w ie p łasz-c zyzny5. Pierwsza — to rozwój p ra w n y łasz-c h form w spółułasz-czestniłasz-ctw a za-trudnionych w podejm o w a n iu decyzji w przedsiębiorstw ie (pośrednie form y demokracji), druga to zmiany w s tru k tu rz e o rg an iz ac y jn ej p rz e d siębiorstw a p o leg ając e na zw iększaniu autonom ii na poziomie w a r s z ta -t u (bezpośrednie formy demokracji). Do pośrednich form d e m okracji p rzem ysłow ej należą m. in. rady zakładow e i tzw. robotniczy d y r e k -to rz y (przedstawiciele robotników w radach nadzorczych), na-tom iast bezpośrednie formy dem okracji to tzw. now e form y organizacji prac y (wzbogacanie pracy, rozszerzanie zadań, rotacja m iejsc pracy, grupy autonomiczne). Form y te m ają różny zasięg oraz znaczenie w poszczególnych krajach, a d e c y d u ją o tym u w a ru n k o w a n ia polityczne, e k o -nom iczne i społeczne każdego z nich.
W Holandii n ajpełniej rozw inęły się pośrednie form y dem okracji p rzem ysłow ej i one prze de w szystkim staną się przedm iotem dalszej analizy. A nalizę tę poprzedzim y k ró tk ą c h a ra k te r y s ty k ą m odelu sto-sunków prze m ysłow ych w Holandii.
I. MODEL STOSUNKÓW n7E M Y SŁ O W Y C H W HOLANDII
Stosunki przem ysłow e, czyli relacje pom iędzy pracow nikam i i ich związkami zawodowym i oraz pracodaw cam i i organizacjam i p ra c o -daw ców m ają znaczny w p ły w na rozwój dem okracji przem ysłow ej. Sprzyjają one jej rozwrojowi w sytuacji, g dy m ają c h a ra k te r p a r t n e r -ski, a w ięc kied y przew ażają w nich e le m e n ty solidaryzm u i w sp ó łpracy. M ogą je d n a k również ha m o w a ć rozwój tej dem okracji w p rz y -padku, gdy w y stę p u je te n d e n cja do n a ra s tan ia konfliktów pom iędzy pracow nikam i a pracodawcami®.
H ole nde rskie stosunki przem ysłow e c h a ra k te ry z u ją się silnym z ró-żnicow aniem zarów no organizacji pracodaw ców , ja k i zw iązków zaw odozaw ych. Dzielą się one bozaw iem nie tylko zaw edług k ry te riu m b r a n -żowego, lecz rów nież w oparciu o o d m ienny św iatopogląd religijny ich członków.
Trzy głów ne centrale związkowe: katolicka, prote sta n c k a oraz b
ez-4 S. R u d o l f , R obotn iczy d y r e k t o r z y w p rzedsię biorstwach Europy Zachodniej, „Ekonomista" 1983, nr 5/6, s. 887.
5 S. R u d o l f , G łów n e kierunki zmian w stosunkach pracy. N o w e io r m y i m
e-t o d y organizacji pra c y w krajach zachodnich, W arszaw a 1980, s. 22— 23.
6 D okładny opis partnerskiego oraz k onfliktow ego m odelu stosunków przem ysło-w ych można znaleźć ysło-w: R u d o l f , Dem okra cj a przem ysłoysło-wa..., s. 109— 114.
w yznaniow a pow sta ły w Holandii już na początku XX w .7 W latach pow o je n n y c h naw iązały one ze sobą ścisłą w spółpracę, W 1954 r. wspólnie o pracow ały zbiór przepisów norm u ją cy c h praw a i obowiązki ich członków. Ponadto, w 1969 r. centrale te p o d jęły rokow ania w spraw ie utw orzenia w spólnej federacji. Doprowadziły one d o p o w stania w dniu 1 I 197(3 r, Federacji H olenderskich Związków Z a w o d o w ych (FNV)8, w skład której w eszły centrale: katolicka i b e z w y z n a -nio w a 9.
O becnie h olende rskie związki zaw odow e zrzeszają około 40% za-tru d n io n y c h (1979 r.)10. W szystkie w iększe związki zaw odow e należą do jednej z trzech central związkowych. Są to:
1. Federacja H olenderskich Zw iązków Zaw odow ych (FNV), W jej skład wchodzą: H o le n d e rsk a F ederacja Związków Z aw odow ych (NVV), która m a c h a ra k te r świecki oraz H o le n d e rsk a F ederacja Katolickich Zw iązków Zaw odow ych (NKV). W 1978 r. FN V zrzeszała 1,1 min członków 11.
2. F e d e ra cja N arodow o-C hrześcijańskich Zw iązków Zaw odow ych (CNV), Zrzesza ona 240 tys. członków (1978 r.), głównie w yznania p r o te s ta n c k ie g o 12.
3. Rada K o nsultacyjna dla Średniego i W yższego P e rsone lu Kie-rowniczego. W jej skład wchodzi ponad 100 tys. członków (1979 r.)13. F e d e ra cje zw iązków zaw odow ych p row adzą a k ty w n ą działalność w dziedzinie zatrudnienia, polityki społecznej i ekonom icznej. F orm al-nie m ają one c h a ra k te r al-niezależny, ale d aje się zauw ażyć p ew na zbieżność ich stanow isk z poglądam i o k reślo n y c h partii. Dwie n a j -w iększe fed e ra cje z-wiązko-w e posia d ają s-w oje polityczne odpo-w iedniki: dla CN V jest to Apel C hrześcijańskoD em okratyczny (CDA), n a -tom iast dla FN V — P artia P racy (PvdA). M iędzy federacjam i związ-kow ym i a partiam i politycznym i nie m a w y ra ź n y c h pow iązań o rg an
i-7 Związki Zaw odow e w Europie Zachodniej i A m eryce Północnej, Z eszyty Do-kum entalne. Seria m onograficzna, C entralny Ośrodek DoDo-kum entacji Prasow ej przy PAP, R, XIX, W arszawa 1979, s. 48.
8 N eth erlands Trade Union Conlederation -General Information, International
De-partment of the FNV, Amsterdam 1983, s, 4.
v Centrala protestancka w ycofała się z rokow ań w 1974 r., poniew aż uznała, że w ramach now ej federacji nie będzie w stanie utrzym ać sw ej w łasnej, opartej głó w n ie na przekonaniach religijnych odrębności.
10 Socio-Economic System , E mploymen t and Labour Affairs in the Netherlands, „The Kingdom of Netherlands" 1980, Nr. 10, s. 4.
fl Związk i Z a w o d o w e w Europie Zachodniej..., s. 50. 12 Socio- Economic System..., s. 3.
zacyjnych, ale istnieje pew na zbieżność progra m ów i praktyc znej działalności. W y ra ż a się to sloganem: „O sobno m aszerow ać, razom u d e -rza ć ” 14.
FNV oraz CNV zdecydow anie odrzucają ideę walki klasow ej rea li-zując sw oje cele na drodze negocjacji z pracodawcami. H olenderskie organizacje prac o d a w c ó w podobnie jak związki zaw odow e dzielą się na: katolickie, p ro te sta n c k ie i bezw yznaniow e. Zrzeszone są w kilku federacjach, z któ ry c h najw ażniejsze to: F ederacja H olenderskich Prze-m ysłów (VNO) i H olenderska C h rześcijańska F e deracja Pracodaw ców (NCW). Pierw sza z nich, a jednocześnie n ajw iększa zrzeszała pod k o -niec lat siedem dziesiątych 90 organizacji p ra c o d a w c ó w 15. N C W jest nieco m niejszą federacją, obejm ującą głównie katolickie organizacje pracodaw ców . O bydw ie ww. fed e ra cje zrzeszają p rac o d a w c ó w z a tru d -nionych w przem yśle przetw órczym , handlu hurtow ym , bankowości i insty tu cja ch ubezpieczeniowych. N atom iast oddzielne federacje po w -stały dla p rac o d a w c ó w zatrudnionych w handlu detalicznym i rol-nictwie.
P rzedstaw iciele p rotestanckich federacji p rac o d a w c ó w m ają możli-w ość bezpośredniego k o n ta k tu z przedstaw icielam i protestanckich zw iązków zaw odow ych w utw orzonym specjalnie dla tego celu K on-w encie C hrześcijańskich O rganizacji Społecznych. Celem K onon-w entu n ie jest prow a dz enie negocjacji w spraw ie w a r u n k ó w p ra c y robotni-ków, lecz analizow anie, z religijnego p u n k tu widzenia, przem ian spo-łeczno-ekonom icznych zachodzących w kraju. Taką samą rolę jak Kon-w e n t dla fede ra cji prote sta nc kic h o d g ry Kon-w a Rada K onsultacyjna dla federacji rzym skokatolickich.
N a szczeblu n a ro d o w y m przedstaw iciele federacji p racodaw ców i zw iązków zaw odow ych spotykają się w Radzie Społeczno-Ekonomicz- nej, k tó ra jest oficjalnym organem doradczym rzą d u 18. Rada została u tw orzona w 1950 r. i jest finansow ana wspólnie przez w szystkie h o -len d e rs k ie przedsiębiorstw a. Składa się ona z 45 członków podzielo-n y c h rów podzielo-no m iędzy przedstaw icielam i rządu, orgapodzielo-nizacji p racodaw ców oraz zw iązków z a w o d o w y c h 17. W skład przedstaw icieli rządu wchodzi zawsze d y r e k to r C entra ln eg o U rzędu P lanow ania i prezes Banku C e n -tra ln eg o oraz g ru p a niezależnych ekspertów .
R ada Społeczno-Ekonomiczna stała się „ najw ażniejszym ciałem w
sy-14 J. B a l i c k i , Holandia, W arszaw a 1969, s. 116.
15 European Industrial Relations:, International Research Group, Oxford 1981, s. 146. 10 Rada Społeczno-Ekonom iczna zastąpiła w tej roli Fundację Pracy, która zo-stała utworzona w 1945 r. przez organizacje pracodaw ców i zw iązki zaw odow e. Fun-dacja straciła sw ą funkcję doradczą lecz n ie została rozw iązana i obecnie jest m iej-scem konsultacji federacji pracodaw ców i zw iązków zaw odow ych.
Steinie społeczno-ekonom icznych k o n s u lta c ji" 18. J e s t ona jednocześnie narzędziem, za pomocą któ re g o państw o oddziałuje na zmianę tych s tosunków w okresie po II w ojnie światowej.
Zdaniem P e p e ra 19 stosunki te miały początkow o c h a ra k te r h a rm o -nijny i c h a ra k te ry z o w a ły się ścisłą w spółpracą pracodaw ców , związ-k ó w z a w odow ych i rządu. W y s tę p o w a ła w tym czasie pełna zgodność celów tych trzech grup, silnie rozwinięta k o o p e ra cja o bardzo dużym zasięgu, niski poziom konfliktów oraz rozw iązyw anie wszelkich spo-rów na drodze konsultacji. Taki model stosunków przem ysłow ych istniał w Holandii od zakończenia II wro jn y św iatow ej do końca lat pięćdziesiątych20.
Drugim w y o d ręb n io n y m przez P epera m odelem jest model ko a licyjny. W y s tę p u je w nim jedynie częściowa zgodność celów p r a c o -dawców, związków zaw odow ych i rządu. K ooperacja pom iędzy ww. grupam i jest ograniczona, zaś poziom konfliktów znaczny, a m echaniz-m eechaniz-m ich rozw iązyw ania stają się negocjacje.
Trzeci w yróżniony przez P epera model to konfliktow y m odel stosunków przem ysłow ych. C h a ra k te ry z u je go mała zgodność celów p r a codawców, związków zaw odow ych i rządu, niewielki zasięg k o o p e ra -cji, wysoki poziom konfliktów, rozstrzyganie sporów na drodze długich i trudnych negocjacji oraz przy użyciu strajków . W e d łu g P e p e -ra, w Holandii pod koniec lat pięćdziesiątych wszedł w życie model koalicyjny, od czasu do czasu przechodzący w konfliktowy.
W latach siedem dziesiątych uległ on pew nej modyfikacji. W o k r e sie tym, w porów naniu z sytua cją z lat sześćdziesiątych, konflikty p o -m iędzy kapitałe-m a pracą zaczęły przybierać bardziej gw a łtow ne for-my, zaś uciekanie się robotników do stra jk ó w było zjaw iskiem coraz
częstszym. Pomimo stosunkow o silnej fali stra jk o w e j w latach sie-dem dziesiątych sytua cja społeczna w Holandii była bardziej stabilna niż w innych k raja ch kapitalistycznych. Liczba dni roboczych stra c o -nych z pow odu s trajk ó w w latach 1971—73 w przeliczeniu na 1000 m ieszkańców w ynosiła 212, podczas gdy w RFN — 228, Japonii — 464, Francji — 743, sąsiedniej Belgii — 36G, Stanach Z jednoczonych — 1374, a 2012 w W ielkiej Brytanii21.
18 R u d o l f , D em okracja przemysłowa..., s. 113. le European Industrial Relations..., s. 148.
2U N iski poziom konfliktów pom iędzy zw iązkam i zaw odow ym i a organizacjam i pracodaw ców w tym okresie w ynikał przede w szystkim z nasilonej ingerencji pań-stwa w spraw y gospodarcze. W iramach polityki szybkiej odbudow y kraju rząd ogra-n iczył m ożliw ość podejm owaogra-nia decyzji ogra-na ogra-niższych szczeblach i objął ścisłą koogra-ntrolą wszelkie, zmiany w poziom ie cen i płac. Por. G. L. W e i l , The Benelux Nations,
The Politics ol Small-Country Democracies, Santa Barbara 1970, s. 31.
Oprócz nasilania się n e g a ty w n y c h zjawisk, takich jak rosnąca licz-ba strajków , w latach siedem dziesiątych pojaw iły się również pew ne korzy stn e tendencje w kształtow aniu się stosunków przem ysłow ych. Tak należy określić wysiłki rządu zm ierzające do zacieśnienia k o n -tak tó w z organizacjami p rac o d a w c ó w i pracow ników . Przejaw iało się to w organizow aniu konsultacji na szczeblu krajowym , któ ry c h p rz e d -m iote-m były proble-m y polityki gospodarczej. Cele-m konsultacji jest doprow adzenie do zaw arcia um ow y społecznej, w której obok „ spo-łecznych p a rtn e ró w " 22 bierze udział również rząd23. Um owa taka staje się inte g raln ą częścią program u gospodarczego i jest resp e k to w a n a zarów no przez organizacje p rac o d a w c ó w oraz pracow ników , ja k i rząd.
P ra k ty k a lat siedem dziesiątych w ykazała, że na obecnym e ta p ie rozw o ju stosunkórozw prze m ysłorozw ych porozw stanie um orozw y społecznej jest b a r dzo tru d n e 24. N a w et w te d y jednak, gdy konsu lta cje na szczeblu n a rodow ym nie przynoszą w spólnych postanow ień w y w ie ra ją one k o r z y s tny w p ły w na k ształtow anie się relacji pom iędzy organizacjam i p r a c odaw ców i związkami zawodowym i. Pozw alają one bowiem na p rze p row adzenie szerokiej dyskusji, k tó rej p odstaw ę stanow ią o p ra c o w a -nia Rady Społeczno-Ekonomicznej oraz m akroekonom iczne prognozy C e n tra ln eg o Biura P lanow ania i której efektem jest wiele nieoficjal-nych ustaleń w pro w a d z a n y c h następnie w życie przez organizacje pra- cow daw ców i związki zawodowe.
W św ietle pow yższych rozw ażań holenderski m odel stosunków przem ysłow ych m ożna uznać za sp rz y ja ją c y rozwojowi dem okracji przem ysłow ej. C h a ra k te ry z u je się on bowiem szeroką w spółpracą pom iędzy organizacjapom i p rac o d a w c ó w i prac o w n ik ó w oraz rządepom, k tó -rej w y ra z em jest dążenie do porozum ienia społecznego. Duże znacze-nie dla rozw oju party c y p acji robotniczej ma rówznacze-nież ukształtow aznacze-nie się w Holandii silnego i s c entralizow anego ruchu związkowego. Związ-ki zaw odow e są partneram i p rac o d a w c ó w i rządu w k onsultacjach na n ajw yższym szczeblu, a ich przedstaw iciele zasiadają w jednym z n a j -p ow ażniejszych o r g an ó w doradczych rządu, jakim jest Rada S-połecz- Społecz-no-Ekonomiczna.
Ponadto, organizacje prac o d a w c ó w i p racow ników w spółpracują ze sobą również na niższych szczeblach w radach gałęziowych, b ra n ż o
-22 Pod pojęciem „społeczni partnerzy" kryją się organizacje pracodaw ców i pra-cow ników .
23 R. T. G r i f f i t h , The Econom y and Politics ol N eth erl ands si nce 1945,
H ague 1980, s. 78.
24 W latach siedem dziesiątych zawarto w Holandii tylko jedną um ow ę społeczną w 1972 ť. Por. Towards Industrial Democracy. An Atlantic Institute lor International
w ych, radach do sp ra w p ra c y i in n y ch 25. C zęsty k o n ta k t tych dw óch sił społecznych, z n ajd u jąc y c h się w p ew n ej rów now adze, sp rzy ja roz-w ojoroz-w i d e m o k ra cji przem ysłoroz-w ej. U m ożliroz-wia on zroz-w iązkom zaroz-w odo-w ym i o rganizacjom p racodaodo-w cóodo-w pro odo-w ad zen ie dy sk u sji na tem a ty zw iązane z p a rty c y p a c ją robotniczą, k tó rych efek tem są często w sp ó l-ne ustalen ia d o tyczące dalszego je j rozw oju.
II. RADY ZAKŁADOWE
Rady zakładow e p o w sta ły w H olandii na m ocy u sta w y z 1950 r., k tó ra zobow iązyw ała do ich tw orzenia w szy stk ie p rze d sięb io rstw a z a -tru d n ia ją c e przy n ajm n iej 100 pracow ników . Cel ich działalności został sform ułow any n a stęp u jąc o : „C elem rad y zakład o w ej jest d opom aga-nie w praw idłow ym fun k cjo n o w an iu przed sięb io rstw a, p rzy je d n o c z e snym u z n a w a n 'u niezależn ej funkcji p ra c o d a w c y " 2®. W m yśl tej u s ta -w y ra d y zakłado-w e b y ły jed y n ie organam i doradczym i i nie m iały w iększego w pływ u na decy zje po d ejm o w an e przez k iero w n ictw o p rze d -siębiorstw a.
N a początku lat sześćdziesiątych p rzep ro w ad zo n o badania, k tó re w ykazały, że rad y zakładow e w w iększości p rzy p ad k ó w nie sp ełn iają sw oich funkcji. W y k o rz y sty w a n o je bow iem jak o przek aźn ik in form a-cji p ły n ąc y od k iero w n ic tw a do praco w n ik ó w lub jak o pew ien rodzaj „książki zażaleń". W iązało się to z przy jęciem m ylnego przecież za-łożenia o c ałk o w itej zgodności in te resó w oraz celów praco w n ik ó w i pracodaw ców . R obotnicy nie byli zadow oleni z istn ieją c e j sy tu acji, słusznie uw ażając, że pow inni posiad ać o rg an przed staw icielsk i, k tó ry b ro n iłb y i p o p ierał ich in teresy .
Pod koniec lat sześćdziesiątych w śród rad zakładow ych w y stąp iła ten d e n cja do k ry ty k o w an ia k iero w n ic tw p rzed sięb io rstw , k tó ra często d oprow adzała do publicznego p rzeciw staw ian ia się ich decyzjom 27. N a ra sta ją c e niezad o w o len ie rob o tn ik ó w znalazło sw ój w y raz w s tr a jkach, k tó re rrrały m iejsce w 1969 i 1970 r. D oprow adziło to do w p ro -w adzenia szeregu zm ian -w u sta-w ie O radach zak łado-w ych -w 1971 r. Do tw orzenia rad zak ładow ych zobow iązane zo stały w szy stk ie in
Szczegółow i' informacje na ten temat można znaleźć w: SocioEconomic S y
-stem..,, s. 6— 9.
** H. J. B e i n u m , R. V l i s t , Trends and D e v e lo p m e n ts with Respect to Q
ua-lity ol W orkin g i i l e in i h e N etherlands, Delft 1976, s. 47.
27 Participation in M anagem ent, Industrial D emocra cy in Three W e s t European Countries, Report of a C onference by the Industrial R elations Research A ssociations
sty tu c je i zak ład y przem ysłow e z a tru d n ia ją c e p rzy n ajm n iej 100 p ra -cow ników . Liczba członków rady w ah ała się w g ran icach od 3 do 25 osób w zależności od w ielkości przed sięb io rstw a. W jej skład w cho-dził d y rek to r, k tó ry au to m aty czn ie staw ał się przew odniczącym . Po-zostali członkow ie byli w y b ieran i przez całą załogę w głosow aniu ta j-ny m 28.
U staw a dała radzie p raw o do w sp ó łdecydow ania w w ielu spraw ach p erso n a ln y ch i so cjaln y ch oraz podk reśliła p o trzebę an gażow ania p r a cow ników w problem y ekonom iczne p rzedsiębiorstw a. Zgodnie z u s ta -w ą z 1971 r. zarząd, p rzy n ajm n iej d-w a razy -w roku na sp e cjaln y ch spotkaniach, zobow iązany został do inform ow ania rad y o ogólnej s y -tuacji gospodarczej p rzed sięb io rstw a. W spotkaniach takich u czestn i-czyła rów nież rep re z en ta cja rad y nadzorczej. Ponadto, członkow ie tej ra d y na prośbę rad y zakładow ej m ogli b rać udział w o d b y w ający ch się w p rzed sięb io rstw ie k o n su ltacjach . M iało to na celu zacieśnienie k o n tak tó w pom iędzy rad ą zakładow ą i rad ą nad zo rczą29.
N a m ocy u staw y z 1971 r. rada zakładow a p osiadała głos d o ra d czy w e w szy stk ich d ecyzjach do ty czący ch fuzji, reo rg anizacji, zam -k n ięcia p rzed sięb io rstw a, czy zw alniania i tra n sfe ru p racow ni-ków oraz w decy zjach zw iązanych z sy stem em płac, oraz po lity k ą z a tru d n ien ia i k ształcenia pracow ników . Istn iała rów nież grupa decyzji, przy p o dejm ow aniu k tó ry c h zgoda rad y b yła niezbędna. D otyczyły one tw o -rzenia i m odyfikacji program ów e m ery taln y ch , podziału zysku, go-dzin pracy, p lan u u rlopów oraz sp ra w zw iązanych z bezpieczeństw em i higieną pracy, p rzy w yłączen iu problem ów , k tó re o b jęte b y ły um o-wam i zbiorow ym i.
Rada posiad ała rów nież praw o do org an izo w an ia sp o tk ań bez u d z ia -łu przew odniczącego i do zap raszan ia na nie e k sp ertó w z zew nątrz. W p rzypadku, g dy p raco d aw ca nie w y w iązy w ał się ze sw oich w obec n iej zobow iązań, m ogła odw oływ ać się do sądu ok ręg o w eg o 30. C złonkow ie rad y m ogli być zw olnieni z p rac y ty lk o za zgodą sądu o k rę g o w ego, k tó ry przed jej udzieleniem m usiał zbadać, czy zw olnienie d a n ej osoby nie jest spow odow ane jej p rzy n ależn o ścią do rad y z a k ła -dow ej.
C iałam i, k tó re zo stały po w o łan e w celu u zu p ełnienia u sta w y O ra -dach zakładow ych z 1971 r. są kom isje przem ysłow e, sk ła d ając e się w ró w nej liczbie z przed staw icieli praco d aw có w i p raco w n ik ó w 31.
*8 The D evelopm en t ol the W o r k s Council in the N etherlands, M inistry ol So-
cial Allairs in the Netherlands, H ague 1978, s. 1.
!e P. S a n d e r s , The Relorm ol Dutch C om pan y Law, London 1973, s. 137. 30 European Industrial Relations..., s. 154.
31 Guide to 1979 Dutch W o r k s Council Act, N. V. Philips G loeilam penfabriken, Informatie en D ocum entatiegroep, Eindhoven 1979, s. 6.
T w orzone są one przez R adą Społeczno-E konom iczną dla poszczegól-nych grup p rze d sięb io rstw 32. Rada u stala liczbę ich członków , k tó ra nie m oże być m niejsza niż 6 osób, a tak że w yznacza o rg an iz acje p ra -codaw ców i praco w n ik ó w upow ażnione do pow o ły w an ia członków kom isji.
K om isje przem ysłow e zajm ują się zatw ierdzaniem rad zakładow ych i m ają praw o do zw aln ian ia pojed y n czy ch p rze d sięb io rstw z o b ow iązku ich tw orzenia. M ogą rów nież zatw ierdzać n ie k tó re d e cy zje p ra c o -daw ców w spraw ach, w k tó ry c h nie udało się im uzy sk ać zgody rady, chociaż je s t ona w ym agana. Ponadto, kom isje d e c y d u ją o tym , czy p ra codaw ca m oże odm ów ić radom p ew n y ch inform acji do ty czący ch p rze d -siębiorstw a. O dw ołania w sp raw ie takich decyzji m ogą być w noszone w ciągu 30 dni do m in istra do sp raw so cja ln y ch 33.
J a k w ynika z pow yższego, u staw a O rad a c h zakładow ych n ad ała kom isjom przem ysłow ym dość w ysoką rangę. Z p ew nością o g ra n ic z a -ją one sam odzielność poszczególnych rad, lecz jed n o cześn ie p o zw ala-ją na ro zp a try w a n ie n iek tó ry ch problem ów w szerszym asp ekcie i o b e j-m ują sw yj-m i decyzjaj-m i w iele p rzedsiębiorstw .
U staw a z 1971 r. u leg ała niew ielkim zm ianom już w lata ch 1974 i 1975, lecz zasadniczo zm ieniła sw ój k ształt do p iero w ro k u 1979. U staw a, k tó ra w ted y p ow stała b yła w y p ad k o w ą poglądów FN V i w spółp ra c u ją c e j z nią P artii P racy oraz C N V spółp o spółp iera n ej spółprzez C h rz e śc ija ń -ską D em okrację. FN V dom agała się, ab y rad a z ak ład o w a sk ład ała się w y łącznie z p raco w n ik ó w p rzed sięb io rstw a i a b y z czasem sta ła się e lem entem s tru k tu ry zw iązków zaw odow ych w p rz e d sięb io rstw ie 34. W edług FN V m iała stać się ona n ajw yższą w ładzą w p rze d sięb io r-stw ie, przed k tó rą odpow iada jego zarząd.
Je d n e z n ajw ię k sz y ch i n a jb a rd ziej rad y k a ln y ch zw iązków w ch o -dzących w skład fed eracji, zw iązki zaw odow e w przem yśle te k s ty lnym i m etalow ym , szczególny nacisk kład ły na to, ab y rad y z a k ła dow e nie ponosiły odpow iedzialności za te sfery polityki p rze d się -b iorstw a, na k tó re w rzeczyw istości nie w p ły w ają. O pinia ta znalazła
” Tam, gdzie istniały utw orzone w cześniej rady przem ysłow o, kom isje przem y-sło w e nie b yły p ow oływ ane, poniew aż rady pełnią ich funkcje.
33 Ibidem, s. 6.
34 Projektow i temu ostro sprzeciw iła *ię federacja pracodaw ców — VNO, która uw ażała, że dyrektor przedsiębiorstwa nic pow inien być w yk lu czon y z rady zakładow ej. V NO była rów nież zdania, że rady pow inny funkcjonow ać w sw ojej d otych -czasow ej postaci, a jed y n e zmiany, które n ależy w prowadzić, to zm iany zw iązane z uspraw nieniem ich działalności, np. poprzez szerszą edukację ich członków . Por.
w y ra z w obiegow ym pow iedzeniu: „N ie przy jm u jcie funta o d p o w ie-dzialności za un cję p a rty c y p a c ji''35.
Z upełnie inny c h a ra k te r m iały poglądy CNV. F ed e ra cja ta u w a-żała, że d y re k to r p o w in ien w dalszym ciągu pozostać członkiem rady, lecz bez p raw a do au to m aty czn eg o zajm ow ania stan o w isk a p rze w o d -niczącego. W ed łu g niej rada zakładow a nie p o w in n a uleg ać żadnym przekształceniom , a co n ajw y ż ej n ależy ją w y posażyć w w iększy za-k res odpow iedzialności. C N V w idziała rad ę zaza-kładow ą jaza-k o jeden z e lem en tó w sw o jej koncepcji do ty czącej k iero w an ia p rze d sięb io r-stw em jak o cało ścią36.
Z godnie z nią podstaw ow ym ciałem up raw n io n y m do p o d ejm o w a-nia decyzji w p rze d sięb io rstw ie pow inna być rad a nadzorcza, k tó re j połow ę stanow ili p rzed staw iciele pracow ników . Rada ta pow inna mieć d a le k o sięż n y w pływ na p o lity k ę p rze d sięb io rstw a o raz d o konyw ać w y b o ru jego k iero w n ictw a. Rada zakładow a b y łab y w lej sy tu a c ji je d y -nie organem doradczym oraz służyłaby jak o pom ost pom iędzy radą n ad zorczą a siecią grup p a rty c y p a c y jn y c h w p rzedsiębiorstw ie.
Tak w ięc FN V chciała, aby rada zakładow a była b ardziej n iezależna od pracodaw ców i zo rientow ana w yłącznie na potrzeb y p rac o w -ników . N atom iast CN V p rag n ę ła rad y zakładow ej, k tó rej działalność o p ie ra ła b y się przede w szystkim na w sp ó łp ra c y z kierow nictw em p rzed sięb io rstw a, a nie na p e rm a n en tn ej opozycji w obec niego. P o-glądy fed eracji zw iązkow ych w tej sp raw ie były zatem bardzo silnie zró żn ico w an e37. Je d n a k ów czesny rząd, będący ko alicją C h rz e śc ija ń skiej D em okracji i Partii Ludow ej, sta ra ł się doprow adzić do k o m p ro -m isu, k tó re g o w yraze-m jest u staw a O radach zakładow ych z 1979 r. Z nalazły się w n iej w sz y stk ie p o stan o w ien ia u staw y z 1971 r. p o sze-rzone je d n a k o now e punkty.
O b ejm u je ona, podobnie ja k u staw a z 1971 r. nie ty lk o p rze d się -b iorstw a, lecz w szy stk ie in sty tu cje i zakłady przem ysłow e, w k tó ry ch p rac o w n ic y zatru d n ien i są na p o dstaw ie um ow y o pracę. Z obow iązuje je do tw orzenia rad zakładow ych, jeżeli p ra c u je w nich przy n ajm n iej 100 osób lub jeżeli co n ajm n iej 35 osób p rac u je o 1/3 dłużej niż w y -noszą n orm alne godziny p ra c y 38. Ponadto, R a d a Społeczno-E konom iczna iczna w n io sek rep re z en ta cji praco d aw có w i p racow ników z o k reślo -n ej g ru p y p rzed sięb io rstw m oże zobow iązyw ać je do tw orze-nia rad
35 Ibidem, s. 159.
36 W o r k e r Participation m the Netherlands, Session of the C om m ittee on the D em ocratisation of the Economy of the European Trade Union Confederation, Brus-sels 19/6, s. 3.
37 T owards Industrial Democracy..., s. 119.
38 W o r k s Council Act. The Ministry oi Social 'Allairs and E mployment in the
zakładow ych, jeżeli z a tru d n ia ją m inim um 25 osób39. W p rzypadku, k ied y u tw o rzen ie rad zakład o w y ch w poszczególnych p rze d sięb io r-stw ach lub ich g ru pach jest tru d n e bądź niem ożliw e, R ada Społeczno- -Ekonom iczna lub o d p o w iednia k om isja p rzem ysłow a m oże zw olnić je od tego obow iązku. N ie d o tyczy to p rze d sięb io rstw u trzy m y w an y ch lub d o tow anych przez rząd, w sto su n k u do k tó ry c h p raw o tak ie p o
-siada jed y n ie m in ister do sp ra w so cjaln y ch 40.
U staw a z 1979 r. w y elim in o w ała z rad y d y re k to ra p rze d sięb io rstw a i rozszerzyła przep isy d otyczące w y b o ró w do rad zakładow ych. C zynne praw o w yborcze p rzy słu g u je w szystkim pracow nikom , k tó rz y p ra -cują w p rze d sięb io rstw ie ponad 6 m iesięcy, n ato m ia st b iern e ty lk o tym , k tó rz y p ra c u ją co n ajm n iej 1 rok. W y b o ry do rad y są tajn e i o d -b y w ają się co 2 lata.
Listy k a n d y d a tó w m ogą p rzed staw iać zw iązki zaw odow e, k tó ry c h członkow ie są zatrudnieni w p rze d sięb io rstw ie i p o siad ają praw o do głosow ania. P raw o do p rze d staw ia n ia tak ich list m ają rów nież p ra -cow nicy nie zrzeszeni w zw iązkach, k tó rz y są u p raw n ien i do g łoso-w ania, pod łoso-w arunkiem , że stan o łoso-w ią m inim um 1/3 zatru d n io n y ch , a ich lista k a n d y d a tó w zaw iera co n ajm n iej 30 podpisów . Taki system w y -bo rów ma na celu w p ro w ad zen ie do rad y zak ład o w ej rep re z e n ta n tó w w szystkich g ru p pracow ników .
W swoim regulam inie rad y m ają praw o do o k reśla n ia m. in. s y tuacji, k tó re zm uszają je do zw oływ ania zebrań, sposobów ich p rz e -prow adzania, m etod głosow ania, sposobów org an izo w an ia spotkań z pracow nikam i i p rzek azy w an ia im rap o rtó w ze sw o jej działalności oraz m etod k o m unikow ania się z praco d aw cam i41.
Rada zakładow a m oże tw orzyć w p rze d sięb io rstw ie różnego ro dzaju kom isje. M ogą to być kom isje zajm ujące się spraw am i określo n y ch gru p praco w n ik ó w lub określonym i problem am i. Rada zak ładow a w y -posaża je w część sw oich u praw nień, k tó ry c h zak res u zależniony jest od tego, czym się a k tu a ln ie zajm uje.
Rada m oże rów nież pow oływ ać do życia k om isje zajm ujące się spraw am i poszczególnych działów w p rzed sięb io rstw ie. P rzekazuje im w te d y sw oje u p raw n ie n ia w ty ch spraw ach. K om isje tra c ą je, g dy p rag n ie się nim i zająć sam a rada.
Trzeci rodzaj kom isji, k tó re m oże utw o rzy ć rada, to kom isje z a j-m ujące się w y szukiw aniej-m i przy g o to w y w an iej-m problej-m ów b ęd ący ch
39 Rady zakładow e utw orzone w przedsiębiorstw ach zatrudniających poniżej 100 osób objęte są specjalnym i przepisami zawartym i w ustaw ie z maja 1981 r. doty-czącej w spółdecydow ania w m ałych przedsiębiorstwach.
40 Socio-Economic S y s t e m . s. 9.
przedm iotem dyskusji na jej posiedzeniach. W skład w szystkich k o m isji, o k tó ry ch m ow a, w chodzą nie ty lk o członkow ie ra d y zak ład o -w ej, lecz ró-w nież inni p raco -w n icy p rzedsiębiorst-w a.
Z ebrania ra d y pow inny, o ile ty lk o je s t to m ożliw e, o d byw ać się w godzinach p rac y w lokalach ud o stęp n io n y ch przez pracodaw ców . C złonkow ie rad y otrzy m u ją norm aln ą z ap łatę za czas na nich sp ę dzony, a p o n adto m ają p raw o do nieobecności w p ra c y przez o k re śloną liczbę godzin w każdym m iesiącu bez u tra ty płacy, w celu sk o n -su ltow ania się z pozostałym i członkam i rady, w spółpracow nikam i, czy innym i osobam i.
P raco w n icy w chodzący w skład rad zakładow ych są zobow iązani do utrzy m y w an ia taje m n ic y w sp raw ach m ający ch szczególne znaczenie dla p rzedsiębiorstw a. U staw a z 1979 r. zabezpieczyła ich przed r e -p resja m i ze stro n y -pracodaw ców . C złonkow ie rad y zakład o w ej nie m ogą być zw alniani, pom ijani przy aw ansie, czy zm uszani do p rac y w gorszych w a ru n k a ch z racji zajm ow anego przez siebie sta n o w isk a 42. H olandia ma in te re su ją c y system szkolenia członków rad zak ład o -w ych. Z ostał on st-w o rzo n y przez fed e ra cje pracoda-w có-w i p ra c o -w n ików . U staw a z 1979 r. dała członkom rad p raw o do d o d atkow ych u r -lopów , k tó re są przeznaczone na ich kształcenie. P rzed sięb io rstw a zo-bo w iązane do tw o rzen ia rad zak ład o w y ch m uszą przeznaczać 0,03% funduszu płac na kształcen ie pracow ników . P ieniądze te przek azu ją R adzie Społeczno-Ekonom icznej (w 1980 r. było to 15 m in Dfl), która k ie ru je je do F undacji P racy 43. F u n d a cja zaw iera um ow y z 25 in sty -tutam i prow adzącym i k u rsy dla członków rad zakładow ych. J e j za-daniem jest rów nież k o n tro lo w an ie, czy k u rsy p rzeb ieg ają zgodnie z um ow ą. F und acja m oże rów nież na pro śb ę rad zakładow ych roz-szerzać zakres kształcen ia ich członków .
Je że li p raco w n icy w chodzący w sk ład rad zak ładow ych u c z estn i-czą w k u rsie zorganizow anym przez in sty tu cję, k tó ra zaw arła um o-w ę z F u n d acją P racy, firm a p łacąca za k u rs otrzy m u je 75% zo-w rot kosz-tów z funduszu F undacji. H olen d ersk i system kształcen ia członków rad zak ładow ych okazał się dość skuteczny. O koło 80% członków z pon ad 4500 istn ieją cy c h rad zak ładow ych zaliczyło przy n ajm n iej
1 k u rs (1930 r.)44, a w ielu z nich uczestniczy w kursach regularnie. Z ebrania rad y zakładow ej m uszą odbyw ać się przy n ajm n iej 6 razy do roku w obecności d y re k to ra p rzed sięb io rstw a. M ogą na nich być p o ru sz a n e w sz y stk ie sp raw y d otyczące p rzed sięb io rstw a, p rzy czym
42 Socio-Economic System..., s. 11.
13 industi fol D em ocracy in the N etherlands, Symposium of W orkers Participation in D ecisions w ithin Undertaking, H ague 1981, s. 4.
rada m oże w y su w ać w zw iązku z nimi sw oje propozycje. P roblem y d otyczące ogólnej działalności p rzed sięb io rstw a m uszą być d y sk u to -w ane na spo tk an iach ra d y przy n ajm n iej 2 razy -w roku. P raco d a-w ca i rada zakładow a pow inni sp o ty k ać się w p rzeciąg u dw óch tygodni od m om entu zgłoszenia przez jed n ą ze stro n p o trz eb y tak ie g o sp o t-kania.
U staw a z 1979 r. znacznie rozszerzyła u p raw n ien ia rad zak ład o -w ych. K iero-w nict-w o musi kon su lto -w ać s :ę z nimi przed podjęciem każdej decyzji d o ty czącej przyszłości przed sięb io rstw a, tak ie j jak: jego zam knięcie, fuzja, reo rg an izacja, przem ieszczenie, zaw ężenie lub roz-szerzenie działalności, utw o rzen ie lub przejęcie innych p rze d się -biorstw , zaw arcie lub zakończenie dłu g o o k reso w y ch um ów z innym i p rzedsiębiorstw am i, czy rozpoczęcie w ażnych in w e sty c ji45. W k o n su ltacjach takich członkow ie rad y zakład o w ej z w ra cają szczególną u w a -gę na w y n ik a ją c e stąd k o n se k w e n cje dla siły roboczej.
Jeżeli uzn ają oni, że decy zja p o d ję ta przez k ierow nictw o, z pom i-nięciem ich sugestii, jest szczególnie n iero zsąd n a i n iek o rz y stn a dla pracow ników , m ogą zw rócić się do A m sterdam skiego Sądu A p e la c y jnego. Sąd m oże p o w strzym ać p raco d aw cę od n aty ch m iasto w eg o w p ro -w adzenia -w życie tej decyzji lub n a -w e t zm usić go do jej od-w ołania. U staw a z 1979 r. zw iększyła m ożliw ość p a rty c y p a c ji rad y z a k ła dow ej w d ecy zjach podejm o w an y ch przez pracodaw cę. J e j zgoda w y m agana jest w spraw ach dotyczących: w a ru n k ó w z atru d n ien ia, e m e -ry tu -ry , podziału zysku, godzin p racy , organ izacji urlopów , środków och ro n y zdrow ia i b ezpieczeństw a p raco w n ik ó w oraz zadow olenia z w y k o n y w a n ej pracy. Inne decyzje w y m a g ają c e zgody rad y d o ty czą rek ru tacji i zw alniania pracow ników , podnoszenia ich k w a lifik a -cji, u sta la n ia k ry te rió w ich oceny, p o lity k i aw ansu, w a ru n k ó w pracy i sp raw socjalnych. Rada uczestniczy rów nież w p o d ejm ow aniu d e c y zji d o tyczących innych form p a rty c y p acji robotniczej oraz k sz ta łto -w an ia pozycji m łodych p raco-w nikó-w -w p rzedsiębiorst-w ie.
K ierow nictw o p rzed sięb io rstw a chcąc p rzeforsow ać decyzje, na k tó re rad a nie w y ra z iła sw ojej zgody, m oże zw rócić się do odpow iedniej kom isji przem y sło odpow ej i uzyskać dla nich jej ak cep tację. O d w o łanie od decyzji kom isji p rzem ysłow ych m oże być sk iero w an e je -dy n ie do m inistra do sp raw socjalnych.
Je d n ą z w ażnych funkcji rad y zakładow ej jest dopilnow anie, aby w p rzed sięb io rstw ie p rze strz e g an e by ły p rzepisy d otyczące w aru n k ó w pracy. P onadto, uzy sk ała ona pew ien w pływ na w y b ó r k iero w n ictw a przed sięb io rstw a, poniew aż m a p raw o do w y p o w iad an ia się w spraw ie
p rzy jm o w an ia lub zw alniania jeg o członków . K ierow nictw o jest zo-b o w iązane do udzielania radzie w szelkich inform acji po trzezo-b n y ch do jej w łaściw ego funkcjonow ania. D otyczą one sta tu su p raw n eg o p rz e d -sięb io rstw a i jednostek, k tó re są u p raw nione do ja k iejk o lw ie k nad nim kontroli. P racodaw cy m uszą także okresow o dostarczać radzie d a-ne zw iązaa-ne z działalnością p rze d sięb io rstw a i jej rezultatam i, p o lityką za tru d n ie n ia i w arunkam i pracy oraz planow anym i zm ianam i w tym zakresie.
Zgodnie z ustaw ą z 1979 r. m ogą być tw orzone grupow e i c e n traln e rad y z ak ład o w e"1. G rupow a rad a zakładow a m oże być u tw orzona przez kilka p rze d sięb io rstw należących do jed n eg o koncernu. W y b ie ran a je s t ona przez członków rad zak ładow ych poszczególnych p rz e d się biorstw , k tó rz y p o sia d ają jed n o cześn ie bierne praw o w yborcze. G ru pow e ra d y zakładow e p rzejm u ją u p raw n ie n ia rad d ziałający ch w p o -jedy n czy ch p rzed sięb io rstw ach w sp raw ach do ty czący ch w iększości lub w szystkich firm, za k tó re g ru p o w a rad a zakładow a jest odpow ie-dzialna.
C e n tra ln a rad a zakładow a m oże być utw orzona dla w szystkich p rze d sięb io rstw w chodzących w skład koncernu. W y b ie ra n a jest ona przez członków rad jed n o stk o w y c h i grupow ych, k tórzy m ają je d n o cześnie b ierne praw o w yborcze. Z arów no c e n tra ln e ja k i gru p o w e r a -dy zakładow e p o d leg ają tym sam ym przepisom , co rad y d ziałające w p o jedynczych przedsiębiorstw ach.
Je że li p rac o d a w c y nie p o stęp u ją zgodnie z p o stanow ieniam i u sta -w y z 1979 r. rad y zakłado-w e za p o śred n ict-w em kom isji przem ysło-w ych m ogą zw rócić się do sądu okręgow ego. W przed sięb io rstw ach , w k tó
-rych k iero w n ictw o nie w y raża zgody na utw o rzen ie rady zakładow ej, pom im o że u staw a je do teg o zobow iązuje, każdy p rac o w n ik lub zw ią-zek zaw odow y m oże przy w y k o rz y sta n iu pow yższej p ro ced u ry , w nieść sk a rg ę do są d u 47.
Pod ko n iec lat sied em d ziesiąty ch rad y zak ładow e u zyskały dość znaczny w pływ na d ecyzje p o d ejm ow ane przez kiero w n ictw a p rze d -siębiorstw . Duże znaczenie m a fakt, że w p ły w te n nie og ran icza się je d y n ie do sp ra w socjalnych, lecz dotyczy rów nież o g ólnej polityki gosp o d arczej przed sięb io rstw a. R ozszerzające się u p raw n ien ia ra d y zakład o w ej budzą niepokój w śró d pracodaw ców , k tó ry nasilił się po w p ro -w ad z e n iu u sta-w y z 1979 r.
P raco d aw cy uw ażają, że u sta w a ta je s t zbyt szczegołow a, co odczuw ają głów nie m ałe przedsiębiorstw a, w k tó ry c h u tru d n ia ona w łaściw e p o dejm ow anie decyzji. Poza ty m u staw a nie stw orzyła, w edług p rac o
-Industrial D em ocracy in the N etherlands, s. 2.
daw ców , odpow iednich w a ru n k ó w dla k o n stru k ty w n e j w sp ó łp ra c y r a dy z kierow nictw om przed sięb io rstw a. Rada m oże bow iem , nie n a ra -żając się na żadne k o n se k w e n cje , nie w y razić zgody na k o n su lta cje z p racodaw cą. U staw a z 1979 r. zerw ała rów nież z zasadą, że k o ń c o we d e cy zje w e w szy stk ich sp raw ach do ty czący ch p rze d sięb io rstw a n a -leżą do k ierow nictw a. O b ecn ie istn ieje g ru p a spraw , w k tó ry c h brak zgody rady zak ład o w ej pow o d u je zaw ieszenie decyzji k iero w n ictw a. N ic dziw nego, że nie odpow iada to pracodaw com , k tó rz y uw ażają obecne up raw n ien ia rad y za p rzy czy n ę w ielu niebezpiecznych opóź-nień w działalności p rzed sięb io rstw a.
Z upełnie inny sto su n ek do u staw y O radach zak ładow ych z 1979 r. m ają związki zaw odow e. D oceniają jej znaczenie dla h o len d ersk ieg o św iata pracy, ale jed n o cześn ie u w ażają ją jed y n ie za p e w ie n k ro k w k ieru n k u w iększej p a rty c y p a c ji w zarząd zan iu przedsiębiorstw am i.
W p o ró w n an iu z innym i krajam i Europy Z achodniej h o len d e rsk ie rad y zakładow e p o sia d ają stosunkow o szeroki zak res u praw nień. Pod tym w zględem d o rów nują one radom zakładow ym w tak ic h k raja ch ja k A ustria czy RFN, w k tó ry ch poziom rozw oju p ośrednich form p a r -ty cy p a cji robotniczej u w ażny jest za najw yższy. P o siad ają one jed n a k dużo m niejszy zasięg niż w RFN i A ustrii, gdzie do tw orzenia rad za-k ładow ych zobow iązane są p rzed sięb io rstw a z a tru d n ia ją c e p rz y n a j-m niej 5 p rac o w n ik ó w 48.
W H olandii, jak już p odaw ałam w cześniej, g ran ic a ta w ynosi 100 pracow ników , ale w o sta tn ic h latach pojaw iła się w y raźn ie te n d e n cja do jej obniżenia. Już w ram ach u sta w y O rad ach zak ładow ych z 1979 r. znalazły się przep isy u łatw iające ich tw o rzen ie w p rzed sięb io rstw ach z a tru d n ia jąc y c h m inim um 25 pracow ników , a w 1981 r. u ch w alona została oddzielna u staw a reg u lu jąc a działalność rad zak ładow ych w p rz e d sięb io rstw ach z a tru d n ia jąc y c h poniżej 100 osób. Tego ty p u p o su n ię -cia m ożna uznać za zapow iedź przy szły ch zm ian w u staw ie O rad ach zakładow ych.
III. RADY NADZORCZE
W y stę p u ją c y w H olandii dw usto p n io w y m odel zarządzania sp ó łk a -mi a k cy jn y m i stw arza m ożliw ość pogodzenia udziału praco w n ik ó w w radach nadzorczych z w aru n k am i gospodarki ry n k o w ej, k tó ra w y m aga sp raw n eg o i szybkiego podejm ow ania decyzji przez k ie ro w n ic -tw o. R ady nadzorcze zajm ują się bow iem problem am i dotyczącym i d łu g o o kresow ego rozw oju przed sięb io rstw a, a ich członkow ie p o d e
m u ją w y łączn ie decy zje strategiczne, n atom iast funkcje k o n tro ln e i ope-raty w n e skupione są w rqkach zarządu.
J a k w y n ik a z pow yższego, poprzez udział w radach nadzorczych praco w n icy m ogą uzyskać w pływ tylko na ściśle ok reślo n ą g ru p ę do- cyzji podejm ow anych w p rzed sięb io rstw ie, którą stanow ią d e c y zje dotyczące jego rozw oju w długim okresie. Pom im o tego, w ejście do rad y n adzorczej „robotniczych d y rek to ró w ", którym to m ianem o k re -śla się p rzedstaw icieli praco w n ik ó w w org an ach zarządzających, ma bardzo duże znaczenie dla rozw oju dem okracji przem ysłow ej i s ta n o -wi jej k o lejn ą form ę p o śre d n ią 49.
W H olandii p roblem y te by ły szeroko d y sk u to w a n e już pod koniec la t pięćdziesiątych. Dla ich zbadania pow ołana została naw et sp e cja ln a kom isja państw ow a. W 1964 r. o p ublikow ała ona raport, w k tó ry m zn alazła się p ro pozycja w łączenia do rady nadzorczej niew ielk iej rep re z e n -tacji pracow niczej"'0. Rząd przekazał tę prop o zy cję pracodaw com i zw iąz-kom zaw odow ym do zaopiniow ania.
P racodaw cy uznali, że do rad y nadzorczej w prow adzić m ożna do-d atk o w o jedo-d y n ie ludo-dzi z pew nym do-dośw iado-dczeniem w spraw ach p e rso n a l-n ych ry l-n k u p racy, sto sul-nków pracy, w y k a z u jąc y c h zl-najom ość praw a itp. N atom iast stanow czo nie należy dopuścić do tego, ab y w w y b o rach do rad y nadzorczej obok a k cjo n a riu sz y uczestniczyła rów nież rada za-k ładow a, poniew aż doprow adzi to do zaza-kłóceń w fu n za-k cjonow aniu rady nadzorczej.
Z upełnie inne było stanow isko zw iązków zaw odow ych. CN V w p e łni ak cep to w ała prop o zy cję w p ro w ad zen ia do rad y nadzorczej p rze d -staw icieli pracow ników , czyli tzw. robotniczych d yrektorów . Podobne było stan o w isk o p ozostałych zw iązków , chociaż N V V obaw iała się n ie-co, że o g raniczy to sw obodę zw iązków zaw odow ych w k ry ty k o w an iu i p rzeciw staw ian iu się p o lity ce pracodaw ców .
Silne zróżnicow anie poglądów p racodaw ców i zw iązków zaw odow ych odow spraodow ie todow orzenia rad nadzorczych u tru d n ia ło praodow n e u re g u -low anie teg o problem u. D opiero kom prom isow a prop o zy cja R ady Spo-łeczno-E konom icznej, k tó ra została z a ak cep to w an a przez rząd, um ożli-w iła uch ożli-w alen ie u sta ożli-w y o radach nadzorczych ożli-w 1971 r. O boożli-w iązuje ona w szy stk ie przed sięb io rstw a p o sia d ając e k ap itał o w arto ści m ini-m uini-m 10 ini-m in guldenów , z a tru d n ia ją c e przy n ajini-m n iej 100 pracow ników oraz p o sia d ając e rad ę z ak ład o w ą31. P rzed sięb io rstw a sp e łn iają c e te w a
-R u d o l f , -R obotn iczy dyrektorzy..., s. 888. 50 Towards Industrial Democracy..., s. 120.
51 W przedsiębiorstw ach, które zatrudniają w ięk szość pracow ników w sw oich filiach zagranicznych rada zakładow a nie ma prawa do w pływ ania na w ybór Tady nadzorczej.
runki m uszą być um ieszczone w reje strze handlow ym i do p iero w tedy po d leg ają ustaw ie. Jeżeli u c h y lają się one od do p ełn ien ia tej fo rm al-ności Izba H andlow a, w k tó rej zn ajd u je się re je s tr lub jak ik o lw iek zw iązek zaw odow y d z iałający w p rzed sięb io rstw ie, m ogą zw rócić sią do A m sterdam skiego Sądu A p elacy jn eg o z prośbą o w łączen ie przedsię- biorstw a do re je s tru h a n d lo w eg o 52.
Przepisy ustaw y z 1971 r., do k tó ry c h m ogą na zasadzie d o b ro w o l-ności stosow ać sią rów nież m niejsze firm y, nak azu ją, aby p rze d sięb io r-stw a w ym ienione w reje strz e handlow ym p o siadały radą nadzorczą złożoną z m inim um 3 członków . Pow inni być oni w y b ie ra n i nie przez a k c jo -nariuszy, jak to ma m iejsce w m ałych p rzed siębiorstw ach, lecz przez sam ą rad ę nadzorczą p rzy zastosow aniu sp e cja ln ej pro ced u ry .
K iedy kończy się k a d e n cja poszczególnych członków rady, k tó ra trw a 4 lata, zarów no w aln e zgrom adzenie a k cjo n ariu szy , rada zakładow a, jak i zarząd przed sięb io rstw a m ogą proponow ać na ich m iejsce sw oich k a n d y d a tó w 53. W y b o ru d o k o n u je jed n a k sam a rada nadzorcza, a n a stę p -nie p o d aje do publicznej w iadom ości d an e d o tyczące z aak cep to w an eg o przez siebie k a n d y d a ta , tzn. jeg o w iek, zawód, zajm ow ane sta n o w i-sko itp.
Rada zakładow a lub w aln e zgrom adzenie a k cjo n a riu sz y m ogą sp rz e -ciw ić się decyzji rad y nadzorczej d o ty czącej w y b o ru now ego członka, jeżeli uw ażają, że nie je s t on zdolny do zajm ow ania k ierow niczego s ta now iska lub jego p rzy ję cie do rad y doprow adzi do zachw iania ró w n o -w agi sił pom iędzy jej członkam i. R ó-w no-w aga ta m oże być bo-w iem utrzym ana ty lk o w tedy, g dy rada nadzorcza złożona jest w ró w nej licz-bie z osób cieszących się zaufaniem pracow ników , co z osób d arzonych zaufaniem przez ak cjo n ariu szy .
Sw oje zastrzeżenia doty czące now ego członka rad a zakładow a bądź ak cjo n a riu sz e p rz e d sta w ia ją radzie nadzorczej. Jeżeli uzna je ona za słuszne sam a rez y g n u je z p rzy ję cia go do rady. W przeciw nym p rzy pad k u zw raca się do R ady SpołecznoE konom icznej z prośbą o ponow -ne ro zp atrzen ie całej spraw y. O stateczn ie w ięc Rada Społeczno-E konom iczna d e c y d u je o tykonom , czy z a ak cep to w an y przez rad ę nadzorczą k a n -dy d a t zostanie jej członkiem i od decyzji tej nie m a odw ołania.
W przy p ad k u spółek a k c y jn y c h p o sia d ając y c h w ięcej niż jed n o prze- siębiorstw o rad y zakładow e w każdym z nich m ają p ełn e u p raw n ien ia zw iązane z w yboram i do rad y nadzorczej. N atom iast, jeżeli spółka p o -siada c e n traln ą rad ę zakładow ą, w te d y up raw n ien ia, o k tó ry c h m owa, przechodzą n a nią.
5* Socio-Economic System..., s. 12.
53 Do rady nadzorczej n ie mogą kandydow ać funkcjonariusze zw iązkow i w yż-szego szczebla.
U staw a z 1971 r. znacznie zw iększyła kom petencje rad nadzorczych w dużych przed sięb io rstw ach . Do m om entu jej uchw alenia rad y m iały je d y n ie praw o do p ro w adzenia w y b ra n y c h sp raw d otyczących ogólnego rozw oju przed sięb io rstw a, k o n tro lo w an ia zarządu i udzielania mu sw oich rad. O becnie rad y sp o rząd zają sp raw ozdania roczne z działalności p rz e d -siębiorstw a, za w ierają c e bilan s o raz rach u n ek s tra t i zysków . Zgoda rad nadzorczych je s t w y m agana przy p o d ejm ow aniu przez zarząd d łu g o -falow ych decyzji d o tyczących m.in. dużych in w estycji, fuzji lub podzia-łu przed sięb io rstw a, jeg o zam knięcia, red u k cji z a tru d n ie n ia 54.
W lata ch 1973— 1977 Rada Społeczno-E konom iczna przeprow adziła badania, którym i objęła 166 z 360 dużych przedsiębiorstw . M iały one na celu o k reśle n ie w jakim stopniu p rzepisy u staw y o rad ach n a d z o r-czych w p row adzone zo stały w ż y cie55. B adania w ykazały, że członko-w ie rad nad zo rczy ch są rzeczyczłonko-w iście członko-w yb ieran i ze znacznie szerszego g ro n a k a n d y d a tó w niż poprzednio. Ponadto, okazało się, że w 110 p rz e d sięb io rstw ach w y b o ry do rady poprzedzone były konsultacjam i, w k tó -rych udział b rały rad y nadzorcze, rad y zakładow e i akcjo n ariu sze. P rzedm iotem tych ko n su ltacji były w stęp n e opinie stro n w sp raw ie k a n -dydatów .
J a k już w spom niałam rada zak ładow a m oże zgłaszać zastrzeżen ia d o ty czące w y b ra n y c h przez rad ę nadzorczą kand y d ató w . N ajczęściej je d n a k są one b ran e pod uw ag ę przez radę nadzorczą już w cześniej, tzn. w tra k c ie k o n su lta cji i dlateg o rzadko dochodzi do form alnego sprzeciw u ze stro n y rad y zakładow ej, k tó ra nie chce zgodzić się na p rz y ję c ie do rad y nadzorczej now ego członka. B adania w ykazały, że w g ru p ie 166 p rze d sięb io rstw znalazło się ty lk o 29, w k tó ry ch m iały m iejsce p rzy p ad k i w ysuw ania przez rad ę zakładow ą zastrzeżeń d o ty -czących w y b ran y ch przez rad ę nadzorczą członków . W 8 p rz e d sięb io r-stw ach zw iązane by ły one z osobam i k o n k re tn y c h k andydatów , w 7 rad y zak ładow e były n iezadow olone ze sposobu przep ro w ad zan ia w y -borów , a w 4 zgłosiły zastrzeżenia, poniew aż nie chciały zrezygnow ać z w p ro w ad zen ia do rad y n adzorczej sw ojego k a n d y d ata.
P rz eprow adzone przez Radę SpołecznoEkonomiczną badania w y k a zały również, że n iew ielu k a n d y d a tó w w y b ra n y c h przez radę za k ła -dow ą przechodzi zw ycięsko przez w y b o r y do rad y nadzorczej. N a 166 przedsiębiorstw objętych badaniam i tylko w 54 członkami rad zostały osoby, w liczbie 78, zap ro p o n o w an e przez rady zakładowe. W pozo-sta ły c h 112 p rzedsiębiorstw ach nie udało się w prow adzić do r a d na d z o r-czych robotnir-czych dyrek to ró w , przy czym w 72 z nich rad y zakładow e
54 W o r k e rs Participation in Decisions within U ndertaking, International Labour
O llice, G eneva 1981, s. 101.
sam e z tego zrezygnow ały, a k c ep tu ją c członków w y b ra n y c h przez rad ę nadzorczą, n ato m iast w 40 p rze d sięb io rstw a c h rad y te z ró żnych p rzy -czyn w ogóle nie w y su n ęły sw oich k a n d y d a tó w 5®.
U staw a z 1971 r. dotycząca ra d n ad zorczych ma niew ątp liw ie duże znaczenie dla rozw oju dem okracji p rzem ysłow ej w H olandii. Pozw ala ona radom zakładow ym na u c zestn iczen ie w w y b o rach d o jed n eg o
z kiero w n iczy ch org an ó w p rze d sięb io rstw a o raz na w p row adzenie do
niego robotniczych dy rek to ró w . O tw iera ona pracow nikom drogę do w spółzarządzania p rzedsiębiorstw em , chociaż w sw ojej obecn ej postaci um ożliw ia im bardzo niew ielki w pływ na d e cy zje p o d ejm o w an e przez radę nadzorczą.
H olenderski sy stem w y b o ró w do rad y nadzorczej, zw any system em k o n tro lo w an ej kooptacji, został w 1972 r. p rze d staw io n y w ogłoszonych przez kom isję EW G tzw. Pięciu d y r e k t y w a c h 57. Z obow iązyw ały one k ra je członkow skie do d okonania w yb o ru m iędzy nim a m odelem n ie -m iecki-m 58. W lipcu 1974 r. P arla-m en t E uropejski odrzucił -m odel koopta-
cyjny, p ro p o n u ją c m odel zbliżony do niem ieckiego.
D ecyzja ta je s t w pełni uzasadniona, biorąc pod uw ag ę liczne w ady h o len d e rsk ie g o system u w y b o ró w do rad y nadzorczej. Pozw ala on w praw dzie pracow nikom na w ejście do gro n a k an d y d ató w , a le nie zapew nia im m iejsca w radzie. P o tw ierd zają to p re z e n to w a n e w cześniej badania, k tó re w y kazały, że ty lk o w około 1/3 a n k ie to w a n y c h p rze d siębiorstw udało się w prow adzić do ra d n ad zorczych ro b o tn iczy ch d y -rektorów , przy czym ich liczba w ah ała się od 1 do 2 osób, a w ięc była bardzo skrom na. S tosunkow o m ała grupa p rze d sięb io rstw posiada zatem rob o tn iczy ch d y re k to ró w w sw oich rad a c h nadzorczych. Poza tym s ta -now ią oni nikły p ro ce n t w szy stk ich członków , w zw iązku z czym ich w pływ na d e cy zje po d ejm o w an e przez rad y jest b ardzo ograniczony. J a k w y n ik a z pow yższego, w pro w ad zen ie m odelu k o o p tac y jn eg o w n ie-w ielkim stopniu p rzy czy n iło się d o zie-w iększenia udziału praco ie-w n ik ó ie-w w zarządzaniu przedsiębiorstw em .
N ie zadaw ala on rów nież h o len d e rsk ic h zw iązków zaw odow ych. U w ażają one, że k ry te ria , na p o d staw ie k tó ry c h ra d a zakładow a m oże sprzeciw ić się nom inacji nie o d p o w iad ający ch jej k a n d y d a tó w na czło n -ków rad y nadzorczej, są n iew y sta rcz ają c e . Poza tym, rad y z ak ład o w e
56 Ibidem, s. 10.
57 S. R u d o l f , Próby ujednolicenia sy s te m u p a r t y c y p a c ji robotnic ze j, [w:] S t y
mulatory r o z w o j o w e w procesach in tegracyjnych k ra j ó w EWG i RWPG, po d o b ień -st wa i różnice, Łódź 1982, s. 230.
sfi Zgodnie z m odelem niem ieckim w przedsiębiorstw ach zatrudniających przy-najm niej 500 osób rada nadzorcza pow inna się składać w jednej trzeciej z przed-staw icieli pracow ników i w 2/3 z przedprzed-staw icieli akcjonariuszy.
nie są w s ta n ie ustalić, ja k ą rolę o d g ry w a ją w k sz ta łto w an iu polity k i rad y nadzorczej poszczególni je j członkow ie. S y tu a cja ta nie ulega zm ianie rów nież w tedy, kied y jednym z nich zo staje osoba z ap ro p o n o -w ana przez sam ą rad ę zakłado-w ą. Pom im o tego, że cieszy się ona zaufaniem praco w n ik ó w bardzo tru d n e je s t k o n tro lo w a n ie i ste ro w a n ie jej d ziałaln o ścią w radzie nadzorczej.
T ak w ięc, jeśli n a w e t uda się d o p row adzić do tego, ab y jed e n z praco w n ik ó w został członkiem rad y nadzorczej, nie oznacza to jeszcze, że będzie on rep re z en to w a ł in te re sy pracow ników . Z w iązki zaw odow e nie u w a ż ają zatem , a b y obecny sy ste m k o n tro lo w a n ej k o o p tacji do ra d y nadzorczej był znaczącym in stru m e n te m p a rty c y p a c ji robotniczej.
N ajw ięk sza fed e ra cja zw iązkow a — FN V opow iada się ostatn io za radą, k tó re j 1/3 członków w y z n aczan a b y łab y przez pracow ników , 1/3 przez ak cjo n a riu sz y , a pozostała część przez obie g ru p y razem . N ie oznacza to, że FN V nie d ocenia u sta w y z 1971 r., d o p u szczającej rad ę z ak ład o w ą do udziału w tw orzeniu ra d y nadzorczej. U w aża ona, że to now e u p raw n ie n ie w zm ocni po zy cję rad y zakład o w ej w p rze d sięb io r-stw ie i ro zszerzy z a k re s ro b o tniczej k o n tro li. Je d n a k w edług FN V za-rów no fu n k cjo n a riu sze zw iązkow i, ja k i p o zo stali p raco w n icy zrzeszeni w zw iązkach nie pow inni b rać żadnego udziału w w y b o ra c h do rad y nad z o rc z ej59. M ogłoby to bow iem doprow adzić do u tra ty przez zw iązki zaw odow e ich niezależnej pozycji w n eg o cja cja c h z praco d aw cam i o raz m ogłoby ham ow ać ich dążenia w k ie ru n k u szerszych zm ian społecznych.
W la ta c h sied em d ziesiąty ch n a stąp ił znaczny rozw ój p o śre d n ic h form dem o k racji p rzem y sło w ej w H olandii. Bardzo w ażną ro lę o d e g ra ły w nim d w ie u sta w y : u sta w a doty cząca tw o rzen ia ra d nad zo rczy ch w p rze d sięb io rstw a c h z a tru d n ia ją c y c h po n ad 100 p raco w n ik ó w o raz p o chodząca z tego sam ego o k resu u sta w a o ra d a c h z ak ład o w y ch — ro z -szerzona w 1979 r. Spow odow ały one znaczne zw iększenie u p raw n ie ń r a d zakładow ych. K ierow nictw o zobow iązane je s t do k o n su lto w a n ia się z nim i w w ielu spraw ach, m usi im ró w nież re g u la rn ie udzielać inform acji d o ty czący ch działalności p rze d sięb io rstw a oraz uzy sk iw ać zgodę rad przy pod ejm o w an iu n ie k tó ry c h decyzji. Poprzez ra d y z a k ła -dow e p rac o w n ic y u zy sk ali rów nież p e w ie n w p ływ na tw o rze n ie rad nad zo rczy ch oraz m ożliw ość w p ro w ad zan ia do nich sw oich p rz e d sta w
i-cieli, czyli. tzw. rob o tn iczy ch d y rek to ró w .
O p ie rając się na o p in iach p raco d aw có w i zw iązków zaw odow ych bardzo tru d n o je s t ocenić rze c z y w isty po stęp w ro zw o ju p o śred n ich form dem o k racji p rzem y sło w ej w H olandii. P raco d aw cy w y o lb rzy m iają
sg FNV — Standpoint the C om position of the Supervisory Board, „FNV F ed e-ration Council" 1977, s. 2.
bow iem znaczenie w szelkich zm ian, ja k ie w y stę p u ją w tej dziedzinie i jednocześnie podchodzą do nich b ard zo k ry ty c z n ie , p o d k re śla ją c ujem n y w pływ p a rty c y p a c ji robotniczej w sp ra w n e fu n k cjo n o w an ie p rzed sięb io rstw a. S tanow isko praco d aw có w w y n ik a z zajm ow anej przez nich pozycji w sto su n k a c h przem ysłow ych, a u jego podłoża leży sp rz e -czność w y stęp u ją c a pom iędzy interesam i praco d aw có w i pracow ników . Zw iązki zaw odow e rów nież nie s ta ra ją się o o b iek ty w n e p rze d staw ie n ie zm ian zachodzących w dziedzinie p a rty c y p a c ji robotniczej. W przeci-w ień stprzeci-w ie do p racodaprzeci-w cóprzeci-w często śprzeci-w iadom ie u m n iejszają znaczenie tych
zm ian, nie p rz e stają c jed n a k dążyć do dalszego ro zw o ju p o śred n ich form dem o k racji przem ysłow ej.
Dorota P rzepałkowska
DEVELOPMENT OF INDIRECT FORMS OF INDUSTRIAL DEMOCRACY IN HOLLAND
The analysis of developm ent of indirect forms of industriell dem ocracy in H ol-land has been preceded by a short description of the industrial relations model, w hose form exerK a significant influence on conditions of w orker participation developm ent. Indirect forms of industrial dem ocracy in Holland include, first of all, plant councils and the so-called worker-diiectoirs (representatives of workers on supervisory boards). Legal foundations for developm ent of these forms have been guaranteed by appropriate acts of law with the first of them being adopted in the lif'ies. An important elem ent of w orker codeterm ination in H olland is also a system of controlled cooption, w hich largely expands com petences of plant councils giv in g them a right to participate in election s oi supervisory boards mem-bers.
