W ito ld K o p e ć
K atedra Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytet Łódzki 90-142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31 tel. 42 635-46-75, fax 42 635-45-50
wickokop@wp.pl
WIEJSKA PRZESTRZEŃ RURAL TOURISM SPACE
TURYSTYCZNA IN THE GMINA
GMINY SZUDZIAŁOWO OF SZUDZIAŁOWO
Zarys treści: Artykuł przedstaw ia efekt badań nad przestrzenią turystyczną gminy przygranicznej. Prezentacja została poprze dzona syntezą dotyczącą specyficznych uwarunkowań rozwoju turystyki we wschodniej części województwa podlaskiego. Charakter przestrzeni turystycznej dał podstawy do wydziele nia jednostek przestrzennych (rejonów turystycznych) na tere nie gminy. Powierzchnie zajm owane przez typy przestrzeni turystycznej i poszczególne rejony turystyczne pozwoliły na wyciągnięcie wniosków dotyczących rozwoju przestrzeni tury stycznej w tej części kraju.
Słowa kluczowe: przestrzeń turystyczna, rejon turystyczny, wiejska przestrzeń turystyczna.
Abstract: The article presents the results o f research into the tourism space o f a borderland gmina preceded by a summary of the specific tourism development conditions in the eastern part o f Podlaskie Województwo. The nature o f the tourism space enabled the identifica tion o f spatial units (tourism zones) within the gmina area. The area occupied by the differing tourism subspaces and individual tourism zones allowed the author to draw conclusions regarding the development of tourism space.
Key words: tourism space, tourism zone, rural tourism space.
Do analizy przestrzeni turystycznej obszaru gminy Szudziałow o posłużono się d efin icją zapropono w aną przez L i s z e w s k i e g o (1995, 2002a). W edług tego autora przestrzeń turystyczna je st funkcjo nalnie w yróżniającą się częścią przestrzeni geo graficznej rozum ianej ja k o przestrzeń, na którą składają się elem enty przyrodnicze powłoki zie mi (środow isko naturalne), trw ałe efekty działal ności ludzkiej w tym środow isku (środow isko go spodarcze), a także rozm ieszczenie w przestrzeni zbiorow ości społecznych i ich cech (środow isko społeczne) - rys. 1.
Tak wydzielone elem enty przestrzeni geograficz nej w arunkują rozwój przestrzeni turystycznej, ich część stanowi zaś przedm iot bezpośredniego zainte resowania turysty stając się walorami turystycz nymi ( W a r s z y ń s k a , J a c k o w s k i 1979). Przyjęto za S. Liszewskim szerokie rozumienie pojęcia „tu rystyka” jako zjaw iska dobrow olnej, czasowej zmia ny miejsca stałego zam ieszkania człow ieka w celach wypoczynkowych, poznawczych oraz doznania przeżyć intelektualnych i em ocjonalnych; cele te
For the p u rp o se of analysing the tourism space of Szudziałowo gm ina the a u th o r u sed the definition proposed by L is z e w s k i
(1995, 2002a) w hereby tourism space is a functionally distinctive p a rt of geo graphical space an d understood as th at which includes th e n a tu ra l environm ent, the p e rm an en t re su lts of h u m an activity (economic environm ent), as well as the social environm ent b ased on the social com m unities (fig. 1).
Elem ents of geographical space th u s identified determ ine the developm ent of tourism space, and some of them (tourism resources) are directly of in tere st to the to u rist ( W a r s z y ń s k a & J a c k o w s k i 1979). Following Liszewski’s idea, the a u th o r tre a ts tourism as a free-will tem p o raiy change of residence for recreational or educational purposes, as well as for intellectual and emotional experience. These m ay coexist with other
mogą w spółwystępować z innymi, np. zawodowymi lub dydaktycznymi, które nic są jednak dom inujące
( L i s z e w s k i 1995). Takie potraktow anie turystyki, będącej funkcjonalnym wyróżnikiem przestrzeni turystycznej, z b liż a ją pod względem zakresu poję cia do rekreacji w rozumieniu np. DRZEWIECKIEGO
(1992), który w yklucza z zakresu pojęciowego tury styki pobytowe formy wypoczynku, zw iązane z je d norazowym przemieszczeniem docelowym. W związ ku z niejednoznacznością pojęcia turystyki m ożna się spotkać z określeniam i takimi, jak przestrzeń tu- rystyczno-rekreacyjna, turystyczno-wypoczynkowa, rekreacyjna lub wypoczynkowa, o charakterze zbli żonym do zdefiniowanej przestrzeni turystycznej.
p u rposes, e.g. professional, b u t they are n o t d o m in an t ( Li s z e w s k i 1995). Such
an ap proach to tourism as a func tional m ark er of to u rism space, m akes it closer in m eaning to recreation. D r z e
w i e c k i (1992) excludes passive forms
of recreation com bined with a single jo u rn e y to a d estin atio n from the notion of tourism . As to u rism h a s m any faces th ere are term s like tourism -recrea tional or recreational space sim ilar in m eaning to the to u rism space defined above. P R Z E S T R Z E Ń G E O G R A F IC Z N A S '
(
ŚRO DO W ISKO NATURALNE11
ŚRO D O W ISKO S P O ŁE C Z N E1C
ŚRODOW ISKO G O S P O D A R C Z E W A LO R Y T U R Y S T Y C Z N E f --- i---UW ARUNKOW ANIA R O ZW O JU TURYSTYKIR U CH T U R Y S T Y C Z N Y Z A G O S P O D A R O WANIE T U R Y ST Y C Z N E '---i--- ' P R Z E ST R Z E Ń T U R Y S T Y C Z N A
Rys. 1. Zależności występujące między przestrzenią geograficzną i przestrzenią turystyczną G E O G R A P H IC A L S P A C E NATURAL ENVIRONMENT
11
SOCIAL ENVIRONMENT11
ECONOMIC ENVIRONMENT TOURIST ASSETSCONDITIONS FOR TOURISM DEVELOPMENT
TOURISM TOURIST INFRASTRUCTURE
TO URIST S P A C E
Fig. 1. The relation between geographical and tourism space
1. POŁOŻENIE GMINY 1- THE LOCATION OF SZUDZIAŁOWO
SZUDZIAŁOWO GMINA
Gm ina Szudziałow o je s t położona w północno- -wschodniej części Polski, w pow iecie sokolskim , w w ojew ództw ie podlaskim (rys. 2). O dcinek gra nicy gm iny, ponad ośm iokilom etrow ej długości, je st jednocześnie fragm entem granicy państwowej z R epubliką B iałorusi. N ajbliższe przejścia gra niczne znajdują się w Kuźnicy B iałostockiej (drogow e i kolejow e; 12 km od północnego krańca gminy) oraz w B obrow nikach (drogow e; 12 km od południow ego krańca gm iny). M iejscow ość gm in na Szudziałow o leży 34 km na północny wschód od m iasta w ojew ódzkiego, B iałegostoku, i 202 km od stolicy państw a, W arszaw y. D ojazd na teren gm iny z peryferii aglom eracji warszaw skiej za biera ok. 3 godzin. Pow ierzchnia gm iny wynosi 301,64 km". Pod w zględem fizycznogeograficz- nym obszar ten rozciąga się na terenie dwóch me- zoregionów: W zgórz Sokolskich (73%
powierzch-The gm ina of Szudziałowo is situ ated in n o rth -e a st Poland, in Sokolski Powiat, Podlaskie W ojewództwo (fig. 2). An eight km long section of the gm ina border is also a p a rt of the b o rd er w ith Belarus. The n e a re st b order crossing points are in Kuźnica Białostocka (road and rail; 12 km from the n o rth e rn end of the gmina) and in Bobrowniki (road; 12 km from the so u th e rn end). Szudziałowo lies 34 km no rth -w est of th e W ojewództwo capital, Białystok, an d 202 km from Warsaw. The jo u rn e y from th e o u tsk irts of W arsaw to the gm ina ta k e s a b o u t th ree hours. The gm ina is 301.65 km 2 in size and geographically sp eak in g covers two meso- regions: th e Sokolskie Hills (73% of the
ni gminy) i W ysoczyzny B iałostockiej (27% po wierzchni gminy). M ezoregiony te należą do N izi ny Północnopodlaskiej, której najw yższy punkt - G óra W ojnowska (239,5 m n.p.m .) znajduje się w granicach opisyw anej gminy.
Na rozwój przestrzeni turystycznej na terenie gminy decydujący w pływ m iały dw ie cechy jej po łożenia (rys. 2): 1) położenie m iędzy północ no-w schodnią c zęścią Puszczy K nyszyńskiej a gra nicą państw a; 2) usytuow anie na szlakach tury stycznych przebiegających rów nolegle do granicy państwowej - Szlaku T atarskim oraz szlaku „Pol ski egzotycznej” (w szerszym horyzoncie prze strzennym: położenie m iędzy P uszczą B iałow ieską a P uszczą A ugustow ską).
U pland (27%). These two m eso-regions are h igher p a rts of the North Podlasie Lowland w hose h ig h est point - Wojnow sk a (239.5 m above sea level) found w ithin th e b o rd ers of th e gmina.
Two featu res d eterm ine the develop m ent of to u rism space in the gmina (fig. 2): 1) its location betw een the n o rth e a ste rn p a rt of th e K nyszyńska Forest an d the n atio n al border;
2) its location on th e tourism trails which ru n parallel to th is b order - the T atar Trail a n d th e ‘Exotic Poland’ Trail (between the Białow ieska F orest and the A ugustow ska Forest).
G ran ice parków n arodow ych (PN ) i krajobrazow ych (PK) N ational park borders (PN) and lan dscape park borders ( S zlak i turystyki sam ochodow ej / Motor tourism trails:
- - S T S zla k Tatarski, R L S zla k Rękodzieła Ludow ego S T - the Tatar Trail, R L - the Folk Cratt Trail ... szlak „Polski egzotycznej" / the ‘Exotic Poland’ trail
O b s za r gm iny Szu działow o / The gm ina of S zudziałow o L iczba m ieszkań ców Białegostoku i obszaru gm iny Szudziałow o w roku: Population graphs for Białystok and the gm ina of Szudziałow o in:
□ 1970 ■ I 2002
Rys. 2. Położenie gminy Szudziałowo
Pierw sza z w ym ienionych cech pociąga za so b ą peryferyjność położenia, z dala od aglom eracji ge nerujących ruch turystyczny, innych niż Białystok. Jedynie północny kraniec obszaru gm iny znajduje się poza zasięgiem izochrony jednogodzinnego d o jazdu z B iałegostoku. D om inacja tego m iasta w sieci osadniczej północno-w schodniej Polski ściśle pow iązała rozwój przestrzeni turystycznej w regionie ze w zrostem ludnościow ym B iałegosto ku. K ształtow anie się tej przestrzeni stanow iło re akcję na m igracje z terenów w iejskich (także z te renu gm iny) do stolicy w ojew ództw a. Skutkiem wszystkich w ym ienionych uw arunkow ań był roz wój ruchu turystycznego, dla którego gm ina Szu działow o jest obszarem docelow ym . Chodzi m ia nowicie o turystykę w ypoczynkow ą realizow aną na obszarze Puszczy K nyszyńskiej oraz we w szyst kich osiedlach w iejskich w gminie.
Druga z w ym ienionych cech położenia przyczy niła się do pow stania szlaków kom unikacyjnych. W zdłuż nich następuje penetracja gminy przez ruch turystyczny, dla którego je st to w yłącznie ob szar tranzytowy. Z najduje to swój w yraz w św ia domości zarów no turystów , jak i m ieszkańców , dla której charakterystycznym rysem je st „zaw iesze nie” opisyw anego terenu pom iędzy Bohonikam i a K ruszynianam i, m iejscow ościam i z m eczetam i - dw iem a najw ażniejszym i atrakcjam i Szlaku T atar skiego.
O rganizacja przestrzeni turystycznej gminy od powiada zatem modelowi dyfuzji innowacji, w któ rym następuje przenikanie z centrów na peryferia
( H a g e r s t r a n d 1953, Ł o b o d a 1974).
2. UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRZESTRZENI TURYSTYCZNEJ
C echą w spólną dla terenów , których pow ierzch niow a budow a geologiczna została ukształtow ana podczas zlodow acenia w arty, a zatem także dla N i ziny Północnopodlaskiej, je st dom inacja na p o wierzchni utworów luźnych i słabo zw ięzłych ta kich jak piaski, żw iry i gliny. N atom iast cech ą w y różniającą obszary w ysoczyznow e N iziny Północ nopodlaskiej (W zgórza Sokolskie i W ysoczyzna B iałostocka) je s t św ieżość rzeźby ich pow ierzchni, przejaw iająca się w nagrom adzeniu form w ypu kłych i wklęsłych oraz w stosunkow o dobrym za chow aniu form wypukłych. C harakterystycznym elem entem krajobrazu W zgórz Sokolskich są ługi (gwarowe: łuli), zarastające zbiorniki w odne w y pełniające zagłębienia bezodpływ ow e. O bszar
The first feature m ean s ils location is peripheral, far from the conurbations which generate to u rism (other th a n Białystok w here only th e n o rth e rn end of the cjmina is m ore th a n a one-hour trip). The developm ent of to u rism space in the region is tightly linked with the dom ina tion of this city (and with the increase in its population) in the settlem ent system of n o rth -e a ste rn Poland, and was a reaction to m igration from ru ral areas (including the gm ina area). The resu lt was the developm ent of tourism , for w hich the gm ina of Szudziałowo is one destination, i.e. recreational tourism in Knyszyńska Forest and in the rural settle m ents in the gmina.
The second feature w as the develop m en t of tra n sp o rt ro u te s for which the
gm ina is only a tra n s it area, yet tourism
p en etrates it along th ese routes. This phenom enon is reflected both in the aw areness of both to u rists and local in h a b ita n ts for whom the area is ‘su sp e n d e d ’ betw een Bohoniki and Kru- szyniany, places w ith m osques and the two m ost im p o rtan t attra ctio n s of the T atar Trail.
The organisation of the gm ina’s
tourism space corresponds to the model of innovation diffusion w here a flow from the centre to periphery can be observed
( H a g e r s t r a n d 1953, L o b o d a 1974).
2. CONDITIONS OF TOURISM SPACE DEVELOPMENT
The com m on feature of those areas w hose geology w as formed during the glaciation of the W arta River (including the North Podlasie Lowland) is the dom ination of drift deposits su ch as san d s, gravels an d clays. On the other h an d a distinctive feature of the upland areas of the North Podlasie Lowland (the Sokolskie Hills an d the Białostocka Upland) is th e re c e n tn e ss of the surface form ations visible in the relatively well- preserved hilly hills and hollows. “Łuh” is a ch aracteristic elem ent of the Sokolskie Hills landscape, they are ponds, now overgrown, in hollows w ith no outflow.
gminy Szudziałow o je s t położony w strefie wodo działowej, przebiega tędy dział wodny pierwszego rzędu, między dorzeczami W isły i Niemna. Konse kwencją tego faktu jest niew ielka gęstość sieci rzecznej, wynosząca 0,22 km/km2. M iejscowy kli mat przynależąc do podlaskiego regionu klimatycz nego posiada typowe dla niego cechy, takie jak dłu gi czas trwania lata i zimy oraz surowość tej drugiej pory. Powietrze w tej części wojew ództw a podla skiego odznacza się niewielkim stopniem zanie czyszczenia, średnie stężenia dwutlenku siarki, tlen ków azotu i pyłu są parokrotnie niższe od norm do puszczalnych. O bszar gminy Szudziałowo posiada wysoki odsetek powierzchni lasów, które zajm ują 46,1% terytorium gminy, przy średniej lesistości wo jew ództw a podlaskiego niewiele wyższej od śred niej krajowej i wynoszącej 29,6%. W iększość lasów na terenie gminy wchodzi w skład Puszczy Kny szyńskiej, której fragm ent zajm uje zachodnią i po łudniow ą część gminy (47% powierzchni gminy). Puszcza ta należy do cenniejszych kompleksów le śnych w Polsce ze względu na mało zmieniony układ stosunków przyrodniczych. Znalazło to swój wyraz w objęciu jej ochroną w postaci parku krajo brazowego, utworzonego w 1988 r. (drugi pod wzglę dem powierzchni park krajobrazow y w Polsce). O wyjątkowości Puszczy Knyszyńskiej w skali kra ju decyduje stopień przetrw ania św iata zwierzęcego, z przedstawicielami grom ady ssaków typowymi dla tej części Europy. Bogactwo zwierzyny i struktura własnościowa lasów (w łasność królewska) stały się począwszy od XVI w. podstaw ą rozwoju zorganizo wanego myślistwa. Stosunkow a łatwość obserwacji żubrów (jedno z pięciu żyjących na wolności w Pol sce stad, liczące ponad 20 osobników), a także łosi, wilka czy rysia, stanowi jeden z podstawowych tu rystycznych walorów poznawczych i specjalistycz nych tego obszaru. Wreszcie, lasy Puszczy Knyszyń skiej wpływają modyfikująco na tutejszy klimat, kształtując warunki wilgotnościowe (większa wilgot ność powietrza, większe opady atmosferyczne, mniej sze parowanie i dłuższe zaleganie pokrywy śnieżnej) oraz na strukturę wiatrów (m niejsza ich prędkość).
C echą charakterystyczną przygranicznego ob szaru w ojew ództw a podlaskiego, w tym i gminy Szudziałowo, są procesy depopulacyjne. W ynika j ą one z w ystępujących od lat sześćdziesiątych XX w. ruchów em igracyjnych ludności, odznacza jących się w ysoką selektyw nością (dom inacja osób do 30 roku życia, przew aga liczebna kobiet). K on sekw encją tego je s t w ypaczenie struktury płci w populacji ludności pozostającej, problem staro- kaw alerstw a i w tórny w obec ubytku m igracyjnego,
The gm ina is situ a te d in a w atershed zone and is crossed by a prim ary w ater shed betw een the c a tc h m e n t areas of the V istula an d Niemen and a consequence of th is is a drainage density of only 0.22 k m /k m 2.
The Podlasie clim atic region h a s such typical featu res a s long sum m ers and long severe w inters. The air in this p art of the Podlaskie W ojewództwo is not very polluted; th e average co n cen tra tions of s u lp h u r dioxide, nitric oxides and d u s t are several tim es lower th an allowed norm s. Szudziałowo gmina is covered by large a re a s of forest (46.1%) though th e percentage in the whole
w ojewództwo is not m uch higher th an
the national average (at 29.6%). The majority belongs to the Knyszyńska Forest of w hich a p a rt covers the w estern and so u th e rn a re a s of the gmina (47%). This forest is one of th e m ost valuable in Poland as it h a s rem ained virtually u n to u ch ed an d h a s been protected as a landscape p a rk since 1988 (the second largest in Poland). The except ionality of th e forest is visible in the surviving anim al population including m am m al species typical of th is p art of Europe. Their ab u n d a n c e and their royal ow nership led to the developm ent of organised h u n tin g in the 16th c. and it is relatively easy today to observe bison (one of the five free h erd s in Poland w ith over 20 beasts), a s well as elk, wolves or lynx. These form one of the basic ed u cational an d active tourism reso u rces of th is area. Last b u t not least, the K nyszyńska Forest modifies the local clim ate w ith higher hum idity, m ore rain, less evaporation, longer periods of snow an d also lower velocity winds.
A ch aracteristic feature of the border area of Podlaskie Wojewodztivo including Szudziałowo gm ina is its highly selective depopulation (women an d those below 30 dom inating) cau sed by em igration dating back to the 1960s. The con sequences of th is process are a distortion of the age stru c tu re am ong the rem ain ing population w ith a n excess of single elderly m en an d a fall in b irth rate.
ubytek naturalny. Do następstw procesów depo- pulaeyjnych należy opuszczanie zagród, zmiana ich funkcji z zamieszkiwania stałego na czasowe i przemiana na funkcję wypoczynkową. Efektem wymienionych procesów, jak i faktu obejmowania przez granice gminy części puszczy, jest niska gę stość zaludnienia opisywanego obszaru, niespełna
13 osób/km’ (średnia dla obszarów wiejskich
województwa: 2 5 ; kraju: 5 0 osób/km2). Do cech
jakościowych miejscowej społeczności, istotnych dla rozwoju przestrzeni turystycznej, zaliczyć na leży cechy charakterystyczne dla pogranicza przej ściowego, położonego na obrzeżu dwóch kultur zbliżonych: polskiej i białoruskiej. Objawia się to w używaniu przez mieszkańców gminy gwary bia łoruskiej, w strukturze wyznaniowej - w wystę powaniu mniejszościowej grupy wyznawców prawosławia, a także - w wykształconej kulturze materialnej, której przejawy (dekoracyjność bu downictwa drewnianego, rzeźba sakralna) wzboga cają krajobraz tego obszaru. Na terenie gminy znajdują się wsie reprezentujące typ genetyczny szeregówek, odznaczający się występowaniem zabudowy w skupiskach kontrastujących z wielki mi powierzchniami rozłogów. W osiedlach tego typu zachowało się najwięcej tradycyjnej zabu dowy drewnianej. Około 3 0 % budynków miesz
kalnych na terenie gminy pochodzi sprzed 1 9 4 4 r.
Cechą sprzyjającą zachowaniu zabytkowych bu dynków i sprzętów gospodarskich jest konserwa tyzm miejscowej społeczności. Podstawową funk cją gospodarczą obszaru gminy jest funkcja rol nicza, uzupełniającą - produkcja surowca drzew nego na bazie lasów państwowych. Na miejscowe środowisko gospodarcze od początków XIX w. wpływ miała peryferyjność położenia, najpierw w granicach imperium rosyjskiego, a od 1 9 4 4 r.
w granicach Polski. Konsekwencją tego faktu są zapóźnienia w rozwoju tego obszaru (do 1 9 7 5 r.
zachowały się tutaj relikty gospodarki trójpolowej z występowaniem przymusu polowego i wspólnot wioskowych).
Waloryzacji turystycznej części gminy znajdu jącej się w granicach Parku Krajobrazowego Pusz czy Knyszyńskiej dokonał H a l i c k i ( 1 9 9 3 ) . Naj
większą wartością odznaczają się walory przyrod nicze, jakie posiada obszar puszczy, zarówno z punktu widzenia wypoczynku, jak i dla turystyki poznawczej i specjalistycznej. Obiekty kulturowe z terenu gminy Szudziałowo posiadają jako walory poznawcze rangę lokalną. Natomiast duże jest ich znaczenie jako składowych miejscowego krajobra zu kulturowego.
Depopulation was followed by the abandon ing of farm s w hich then changed function from p e rm a n e n t hom es to places of tem porary recreational stay. These processes, an d the fact th a t the
gm ina is in p a rt forest, have resulted
in a low population density of below 1 3 /k m 2 (the m ean value for rural areas in th e wojew ództw o is 2 5 /k m 2; in the whole of Poland 5 0 /k m 2). The ‘q u alitativ e’ fe a tu re s of the local com m unity, im portant for the develop m ent of to u rism space, reflect the co-existing sim ilar Polish and Bela ru sia n cu ltu re s an d are characteristic of tra n sit bo rd erlan d s. This is seen in the u se of a B elaru sian dialect by the
gmina in h a b ita n ts, in th eir faith (there
is a m inority belonging to the E astern O rthodox C hurch), a s well a s in exist ing m aterial c u ltu re (decorative wooden buildings a n d sacred sculpture) which e n h an ce the b eau ty of the landscape.
The villages in the gmina co n trast with the v ast open spaces containing clu sters of traditional wooden buildings. About 30% of th e residential buildings in the gm ina p re-d ate 1944 and local conservatism helps to preserve historical buildings and traditional farm ing equip m ent. The basic econom ic function is agriculture su p p lem en ted by forestry based on sta te forests. From the early 19th c. the local econom ic environm ent w as influenced by its peripheral location, first as p a rt of th e R ussian empire and since 1944 close to the national border. As a consequence, the area is underdeveloped (until 1975 relics of the three-field system , com pulsory labour and ‘com m unal’ villages could be found).
An evaluation of tourism a sse ts in the p a rt of the gm ina w ithin the Kny szyńska F orest Landscape Park was m ade by H a l i c k i (1993). The m ost
valuable a ttra c tio n s were the n atu ral forest reso u rces both as regards recrea tion and ed u cational and active tourism . C ultural sites in Szudziałowo gmina are of local im portance as educational resources however th eir im portance grows if they are tre ated as com ponents of the local c u ltu ra l landscape.
Zagospodarow anie turystyczne w ystępujące na terenie gminy w zdecydow anej w iększości składa się z pryw atnych dom ów o funkcji rekreacyjnej (35 obiektów ) oraz z zagospodarow ania paratury- stycznego, obsługującego przede wszystkim lud ność m iejscow ą i inne, niż turystyczna, gałęzie go spodarki. Do urządzeń o ważnej funkcji turystycz nej, poza „drugim i dom am i” , należy pole golfowe z hotelem w Lipow ym M oście, trzy domki myś liwskie, odcinki znakow anych szlaków pieszych o łącznej długości 42,7 km, parkingi leśne i tablice inform acyjne przy rezerw atach przyrody.
The to u rism in fra stru c tu re consists mostly of private h o u se s with a recrea tional function (35), a s well as a q u asi tourism in fra stru c tu re serving above all the local p o pulation an d economy. A part from ‘second h o m es’, facilities with a strong to u rism function are the golf course w ith a hotel in Lipowy Most, three h u n tin g ‘lodges’, sections of m arked w alking trails (jointly 42.7 km), car parking in th e forest and inform ation boards n e a r n a tu re reserves.
3. ROZWÓJ I OBECNY STAN PRZESTRZENI TURYSTYCZNEJ
W cześnie, bo w 1937 r. ukazał się pierw szy prze wodnik turystyczny, autorstw a M. Orłowicza, w spom inający o Szudziałow ie. Jednak rozwój przestrzeni turystycznej na terenie gm iny związany je st z pow staniem Szlaku T atarskiego. Jest on je d
nym z pierw szych szlaków turystyki motorowej w Polsce. Istnieje od początku lat 70. XX w. Po dejm ow ane skrom ne próby gospodarczego w łącze nia gminy w system tego szlaku - schronisko m ło dzieżowe w O strów ku - nie utrw aliły się.
R ów nież w tym czasie należy lokow ać początki turystyki m yśliw skiej w części puszczy należącej obecnie do gminy. N ajw ażniejszym i ośrodkam i te go ruchu była K opna G óra (1,5 km od granic gm i ny) oraz Sosnowik. O becnie gospodarka łow iecka na terenie gminy odbyw a się w siedm iu obw odach łowieckich. Jeden z nich - obejm ujący południo w o-zachodnią część gm iny - je st obw odem wy dzielonym, zarządzanym bezpośrednio przez R e gionalną D yrekcję Lasów Państw ow ych i przezna czonym m.in. dla polow ań dew izow ych. M yśliwi pełnili, i p ełnią nadal, funkcję pionierów eksploru jących teren puszczy oraz rolę kolonizatorów tury stycznych (dom y letniskow e w Sosnowiku).
Podobnie ja k inne innow acje, moda na turysty kę na obszarach w iejskich dotarła w tę część kraju z opóźnieniem , w porów naniu np. z obszarami po łożonymi bliżej W arszaw y. Dom y letniskow e na obszarze gminy pow stają począw szy od lat dzie w ięćdziesiątych XX w.
W 1994 r. ukazało się pierw sze w ydanie prze wodnika Polska egzotyczna autorstw a Grzegorza Rąkowskiego. O ryginalna form uła opracow ania oraz bogactw o treści spow odow ały pow stanie mody na turystykę krajoznaw czą na obecnych
3 . THE DEVELOPMENT AND PRESENT STATE OF TOURISM SPACE
The first to u rism guide m entioning S zu d ziało w o w ritte n by Orłowicz appeared quite early in 1937, however, the developm ent of to u rism space in the
gm ina h a s depended on the T atar Trail
which h a s existed since th e 1970s and w as one of th e first in Poland for ‘m otor to u rism ’. The m odest attem p ts to actively include th e gm ina in th is trail (a youth hostel in Ostrówko) were n ot successful.
This w as also a tim e w hen h u n tin g tourism began to develop in the p art of the forest which a t p resen t belongs to the gmina, w ith its m ain centres in Kopna Góra (1.5 km from its border) an d Sosnowik. Today a n economy based on h u n tin g is found in seven h u n t ing districts, w ith one covering the so u th -w estern part, a sep arate district adm inistered directly by the Regional Office of S tate F orests and reserved for foreign h u n te rs. H u n ters have always been pioneers exploring the forest as well as to u rism colonisers (e.g. sum m er cottages in Sosnowik). Sim ilar to other innovations, th e fashion for tourism in ru ral areas reached th is p a rt of Poland later th a n e.g. a re a s n ea re r to Warsaw. S um m er cottages in the gm ina first appeared in the 1990s.
In 1994 the first edition of a guide e n titled ‘Exotic Poland’ (Polska Egzotyczna) by Grzegorz Rąkowski w as published. Its original form an d in teresting content brought a b o u t a fashion for tourism in
w schodnich „kresach” Polski. U czestnicy tego ru chu turystycznego rep rezentują in n ą grupę spo łeczną niż turyści podróżujący sam ochodem lub autokarem po Szlaku T atarskim . W związku z przebiegiem szlaku „Polski egzotycznej” w trud nych w arunkach terenow ych, najlepiej je s t go po konywać na rowerze. P ow oduje to, iż szlak prze byw ają głów nie ludzie m łodzi, odpow iadający stu denckiej grupie wiekow ej.
Efektem wym ienionych uwarunkowań jest obec nie istniejąca przestrzeń turystyczna gminy (rys. 3). Jej analiza została dokonana na podstaw ie typologii autorstwa L i s z e w s k i e g o (1995). W typologii tej zostało wyróżnionych pięć podprzestrzeni: eksplora cji, penetracji, asym ilacji, kolonizacji i urbanizacji. Typy te reprezentują określone fazy rozwoju lub za właszczania przestrzeni przez turystykę (LISZEWSKI
2002a). Jednak zależności w ystępujące między nimi
the e a ste rn b o rd erlan d s of Poland. These to u rists re p re se n t a different social group from those travelling by car or coach on the T a ta r Trail a s th e ‘Exotic Poland’ trail follows difficult conditions an d is b est covered on a bike being visited mostly by young people a t s tu d e n t age.
The re su lts of all th is are the p resen t tourism su b sp a c e s of th e gm ina (fig. 3). Their analysis w as b ased on the typo logy intro d u ced by L is z e w s k i (1995) in which th ere are five su b sp aces: ‘explora tion’, ‘penetration’, ‘assim ilation’, ‘colonisa tion’ and ‘u rb a n isa tio n ’, representing individual p h a se s of th e developm ent or an n ex atio n of su b sp a c e by tourism
( L is z e w s k i 2002a). However, the relations betw een th em are n o t b ased on a simple
^Szudziałowo Kozłowy/^ S , RflrłTin s— ^ --- — > "'Boratyńszczyzna Ostrówek Rowek* & Stójka- \ V -Borow s z c ł __ Talkow szczyzńai ÏtM F W n Jeziorek Kruszynianj DworzyskV \ \ Kopna: ^<^:Gorav , ' G ro d z is k o / fv i a l i / * ) ) )K S o s n o w iły 1 G orany' Lipowy Most „Borki ■ — ■ granica państwowa / the national border — — granice gmin / borders of gminas Typy przestrzeni turystycznej:
Types of tourism subspace: eksploracji / 'exploration' penetracji / 'penetration' asymilacji / 'assimilation* v w w asymilacji-kolonizacji 'assimilation-colonisation' ■■■■ kolonizacji / 'colonisation', 1 kwadrat odpowiada 1 budynkowi o funkcji rekreacyjnej / one square represents one building with a recreational function
granice rejonów turystycznych / borders ot tourism zones III) numery rejonów turystycznych / tourism zones numbers
Rys. 3. Przestrzeń turystyczna gminy Szudziałowo
nie m ają charakteru prostego związku przyczynowo- skutkow ego. Ruch turystyczny - wyznacznik prze strzeni turystycznej - w przestrzeniach eksploracji, penetracji i asymilacji je st trudny do zaobserwow a nia, a zasięgi tych typów, jeżeli rozpatrywać je z punktu widzenia dośw iadczeń pojedynczych tury stów, mogą się nakładać.
Na podstawie przeprowadzonych obserwacji, in wentaryzacji zagospodarow ania turystycznego i an kiet przeprowadzonych wśród turystów i mieszkań ców opracowano mapę przestrzeni turystycznej gm i ny. Przy klasyfikowaniu miejsca, szlaku lub całego obszaru do danego typu przestrzeni turystycznej zwra cano uwagę na intensyw ność ruchu turystycznego, jego charakter (typy społeczne uczestników ruchu) oraz na rodzaj zagospodarow ania turystycznego.
W zw iązku z tym, iż dążono do zbadania zna czenia poszczególnych przestrzeni turystycznych, zdecydow ano się określić ich zasięgi i oszacow ać pow ierzchnie, na tyle na ile było to obiektyw nie możliwe. U zyskane wyniki zw eryfikow ano na pod stawie danych na tem at struktury użytkow ania gruntów w gminie. Dla porów nania przedstaw iono wyniki uzyskane w podobny sposób przez WŁO
DARCZYKA (1999) dla krawędzi W yżyny Łódzkiej (tab. I). Poza kryterium zajm ow anej pow ierzchni, znaczenie poszczególnych przestrzeni m ożna oce niać biorąc pod uw agę liczbę uczestników ruchu turystycznego, dokonyw ane przez nich wydatki, a także badając indyw idualne dośw iadczenia tury stów i obecność poszczególnych przestrzeni w ich świadom ości (przestrzeń subiektyw na).
T a b e l a I. Porównanie udziału procentowego typów przestrzeni turystycznej w strefie krawędziowej
Wyżyny Łódzkiej i w gminie Szudziałowo
Typ przestrzeni Krawędź Wyżyny Łódzkiej Gmina Szudziałowo
powierzchnia obszaru badań 480 km* 301 km2 powierzchnia [%] Eksploracji 40,6 52,9 Penetracji 27,1 2,1 Asymilacji 19,0 0,7 Kolonizacji 11,0 0,1 Urbanizacji 1,1 0,0 Suma 98,8 55,8
Ź r ó d ł o : Wło d ar czyk 1999, badania autora.
cause-and-effect principle. Tourism , the denom inator of to u rism subspace, is difficult to observe in the ‘exploration’, ‘p e n etratio n ’ a n d ‘assim ilation’ s u b spaces; an d th e ir ran g es m ay overlap if looked a t from th e point of view of individual to u rists.
Based on observation, a cataloguing of the tourism in fra stru c tu re an d q u estio n n aires d istrib u ted am ong to u rists and local in h a b ita n ts, a m ap of the tourism su b sp a c e s of th e gm ina w as drawn. W hen classifying a site, trail or whole area as a p artic u la r type of tourism subspace, the in ten sity of tourism , its ch aracter (the social types of its participants) and the kind of to u rism in frastru ctu re were tak en into account.
In order to exam ine p artic u la r tourism su b sp aces, th eir a re a s were estim ated as precisely a s possible w ith the resu lts verified on th e b a sis of inform ation on land u se in th e gmina. For com parison re su lts regarding the Łódź Upland obtained in a sim ilar way by W ł o d a r c z y k
(1999) are also p resen ted (table I). With the exception of th e ‘a re a ’ criterion, it is possible to evaluate th e im portance of p artic u la r su b sp a c e s by considering the n u m b er of to u rists, th e ir expenditure, as well as th e ir individual experience and aw areness (subjective space).
T a b l e I. A comparison of tourism subspaces in the boundary zone of the Łódź Upland and
Szudziałowo Gmina Type of subspace Łódź Upland Szudziałowo Gmina total area 480 km2 301 km2 total area [%] 'Exploration' 40.6 52.9 ‘Penetration’ 27.1 2.1 'Assimilation1 19.0 0.7 'Colonisation' 11.0 0.1 ‘Urbanisation’ 1.1 0.0 Total 98.8 55.8
Niem al połow a pow ierzchni gm iny (44,2% ) to przestrzeń nie użytkow ana turystycznie, prze strzeń nieturystyczna. S tw ierdzona na pozosta łym obszarze przew aga trzech chronologicznie pierw szych typów przestrzeni turystycznej w ska zuje na wczesne stadium rozw oju tej przestrzeni na terenie gminy. Jest to konsekw encją peryfe ryjnego jej położenia. N ależy także uw zględnić różnice w charakterze przestrzeni obu porów nywanych obszarów . W strefie krawędziowej W yżyny Łódzkiej bardzo duże znaczenie ma ak tywność turystyczna realizow ana w ramach średniego czasu w olnego (św iąt i w eekendów). W gm inie Szudziałow o dzieje się tak w przypad ku przestrzeni asym ilacji, a część przestrzeni pe netracji, jak i przestrzeń kolonizacji funkcjonu j ą przede w szystkim w sezonie letnim (długi czas wolny).
Różne typy przestrzeni m ogą m ieć różną w a gę psychologiczną, społeczną czy ekonom iczną oraz różne obciążenie ruchem turystycznym , nie zależnie od zajm ow anej pow ierzchni. I tak na przykład, najczęściej postrzegane przez m ieszkań ców gminy jak o części przestrzeni turystycznej są przestrzenie: penetracji turystycznej związanej ze Szlakiem T atarskim i kolonizacji turystycznej w dolinie Słoi oraz w e w siach położonych w Pusz czy Knyszyńskiej. Z kolei najw iększe znaczenie społeczne m ają przestrzenie asym ilacji i koloni zacji turystycznej, ta druga m a także najw iększe znaczenie ekonom iczne (zakup działki, inw esto wanie w jej zagospodarow anie). N ależy przy tym zw rócić uwagę na w zględnie niskie korzyści ekonom iczne, jak ie o siąg ają m ieszkańcy gminy w związku z rozw ojem lokalnej przestrzeni tu rystycznej. Jest to konsekw encją ograniczonych nakładów inw estycyjnych na zagospodarow anie turystyczne i zw iązanego z tym niedorozw oju usług adresow anych do osób odw iedzających ten teren. M im o że na terenie gminy rozw ija się turystyka nieform alna (oparta na infrastrukturze paraturystycznej, odznaczająca się większym uroz m aiceniem, integracją z m iejscow ą społecznoś cią), to trudno dopatrzeć się ważnej cechy tury styki, ja k ą je st pow iązanie z m iejscow ą gospo darką ( O p p e r m a n n 1993). Zapew ne wynika to ze względnie niew ielkiej skali rozw oju m iejsco wej przestrzeni turystycznej. Jedynym obiektem , który m ożna zaliczyć do turystyki form alnej, je st „G olf park Lipow y M ost” . Co charaktery styczne, ośrodek ten nie je st odizolow aną enkla w ą turystyczną, nie odcina się od otaczającego krajobrazu.
Nearly h alf th e gm ina area (44.2%) is not exploited for tourism purposes. Chrono logically speaking, in the rem aining areas the first th ree types of to u rism su b sp ace predom inate suggesting an early develop m ental stage w hich is a consequence of its peripheral location. Differences betw een th e a re a s in the ch aracter of tourism su b sp a c e s should also be considered. On th e Łódź Upland tourism in free time (holidays and weekends) is of great im portance while in Szudziałowo
gmina th is h a p p e n s in the ‘assim ilation’
su b sp ace. A p a rt of th e ‘p en etratio n ’ s u b space, as well a s th e ‘colonisation’ s u b space, functions above all during the su m m er season.
The various types of su b sp aces may be of different psychological, social or economic significance and display different tourism content, regardless of the areas they occupy. For instan ce, those m ost frequently perceived by gmina inhabitants a s tourism sp aces are the tourism ‘p en etratio n ’ su b sp a c e along the T atar Trail, and the to u rism ‘colonisation’ su b sp ace in th e Sloja Valley and in villages in the K nyszyńska Forest. On the o th er h and, the tourism ‘assim ilation’ and ‘colonisation’ su b sp a c e s are of the g reatest social im portance, the latter being also the m o st significant eco nomically (purchasing a plot of land and investing in its in frastru ctu re). It should be noted th a t th ere are relatively few benefits for gm ina in h a b ita n ts from the developm ent of the local tourism space, a consequence of limited investm ent in tourism in fra stru c tu re and u n d e r developed services for visitors. Despite the fact th a t inform al tourism is develop ing (based on th e q u asi-to u rism infra stru ctu re - though more varied and allow ing integration with the local community), it is difficult to find any links with the local econom y (O P P E R M A N N 1993). This
obviously re su lts from the relatively low developm ent of local to u rism space. The only in v estm en t w hich can be considered as formal tourism is Lipowy Most Golf Park. It is in tere stin g th a t th is is not a tourism enclave an d does not stan d out from the su rro u n d in g landscape.
4 . REJONY TURYSTYCZNE NA TERENIE GMINY SZUDZIAŁOWO
Zasięgi poszczególnych typów przestrzeni tury stycznej pozw alają na w yróżnienie obszarów - re jonów turystycznych na terenie gm iny. R ejony tu rystyczne są tutaj rozum iane ja k o form acje prze strzenne niższego rzędu niż regiony, a zatem mniejsze pow ierzchniow o, ale odznaczające się podobnym i w łaściw ościam i, to znaczy w yróżnia jące się z otoczenia cecham i naturalnym i lub na bytymi, sw o ją jed norodnością, intensyw nością w ewnętrznej spójności i pow iązania ( L i s z e w s k i
2002a). Natom iast ja k o w ystarczającą podstaw ę do w ydzielenia rejonu turystycznego uznano samo istnienie ruchu turystycznego, bez warunku ko niecznego w postaci w ystępow ania koncentracji tego ruchu.
Pierwszy rejon obejm uje pas dróg krajow ych, które stanow ią odcinki Szlaku Tatarskiego. Mimo że obiektyw nie ta część przestrzeni penetracji wchodzi w skład przestrzeni turystycznej gminy Szudziałow o, to w ykazuje ona dużą autonom ię. G m ina nie je st postrzegana jak o osobny obszar przez turystów podróżujących po szlaku, o czym św iadczą wyniki w yw iadu przeprow adzonego wśród turystów row erow ych. Fakt ten wynika z prostoliniow ego przebiegu dróg, pozw alającego na szybkie przebycie siedem nastokilom etrow ego odcinka szlaku, braku w yeksponow anych atrakcji turystycznych znajdujących się w rejonie szlaku oraz z m inim alnego zagospodarow ania turystycz nego (parkingi leśne, tablice inform acyjne przy re zerwacie przyrody, logo parku krajobrazow ego na jeg o granicy).
Tę część przestrzeni m ożna określić jak o typ przestrzeni transportow o-turystycznej ( L i s z e w s k i , B a c z w a r o w 1998).
Drugim rejonem turystycznym będzie część większego regionu Puszczy K nyszyńskiej. Rejon ten charakteryzuje się pow ierzchniow ą przew agą przestrzeni eksploracji (w nętrza oddziałów le śnych) stanow iącej je d n ą tkankę z przestrzenią pe netracji (drogi dopuszczone do ruchu publicznego, szlaki turystyczne oraz dukty leśne). Poza prze strzenią turystyczną, ze względu na bardzo trudną dostępność, znajdują się m ateczniki w rezerw atach przyrody i zalane przez bobry łąki w sąsiedztw ie Sosnowika. P rzestrzeń turystyczna na tym tere nie odznacza się w ystępow aniem zróżnicow anych form ruchu turystycznego (turystyka kw alifiko wana: piesza, row erow a, konna i kajakarska - na Słoi) oraz aktywności rekreacyjnej (m yślistwo,
4 . TOURISM ZONES IN THE GMINA
OF SZUDZIAŁOWO
The various types of tourism space allow u s to identify tourism zones in the
gm ina, u n d ersto o d here as spatial
form ations seco n d ary to regions. This m eans they are sm aller b u t display sim ilar qualities, i.e. they sta n d out from the su rro u n d in g a re a due to their n a tu ra l or acquired features and they are hom ogenous and coh eren t ( Li s z e w s k i
2002a). The occurrence of tourism is a sufficient b asis for a tourism zone not necessarily its intensity.
The first zone com prises the roads w hich are p a rts of the T atar Trail. D espite the fact th a t, objectively sp eak ing, this p a rt of ‘p en etratio n ’ s u b space is included in the tourism space of the gm ina, it show s considerable a u to nomy. The roads are straight, which allows to u rists to cover a 17 km section quickly and the gm ina is not perceived as a sep arate area, dem onstrated by a survey carried o u t am ong cycling to u rists. The nearby tourism a ttra c tions are n o t widely advertised, and there is a m inim um of tourism infra stru c tu re (forest parking, inform ation boards a t the n a tu re reserve and the logo of th e lan d scap e park a t its border). This p a rt of tourism space can be defined a s a tra n sp o rt and tourism type ( Li s z e w s k i & Ba c z w a r o w 1998).
The second zone is a part of the larger region of th e K nyszyńska Forest. In this zone ‘exploration’ su b sp a c e dom inates (the interior of the forest) m erging with ‘p en etratio n ’ su b sp a c e (roads for public use, tourism ti-ails an d forest paths). The forest in th e n a tu re reserves and the m eadow s flooded by beavers n ear Sosnow ik are o u tsid e tourism space due to th eir inaccessibility. Tourism space in this area displays varied forms of tourism (active tourism : walking, cycling, horse- riding, kayaking on the Słoja River, h u n tin g an d golf a t Lipowy Most). In the K nyszyńska F orest th e tourism function is su b o rd in ate to th e forest economy and the conservation function, and the p a rt w est of th e Słoja Valley h a s been suggested as a fu tu re n atio n al park.
golf - Lipowy M ost). Na obszarze Puszczy K ny szyńskiej funkcja turystyczna je s t podporządkow a na funkcji gospodarki leśnej oraz funkcji ochron nej. Fragm ent puszczy na zachód od doliny Słoi stanowi proponow any przez naukow ców obszar przyszłego parku narodow ego.
Trzecim rejonem turystycznym je s t dolina Słoi, między N ow inką a T rzcianem Nowym i G rodzi skiem. Rejon ten obejm uje wsie położone w samej dolinie oraz w ystępujące w jej sąsiedztw ie osiedla na skraju puszczy (Jeziorek i Rowek). Jest to naj m niejszy z w yróżnionych rejonów turystycznych. C harakteryzuje się w spółw ystępow aniem rozwnię- tej - na podstaw ie zastanej struktury osadniczej - funkcji turystycznej i gospodarki rolnej. O rozw o ju turystyki w rejonie doliny Słoi zadecydow ało sąsiedztw o cieku, jed n eg o z nielicznych w rzadkiej sieci rzecznej W zgórz Sokolskich, wolne działki siedliskow e we w siach oraz krajobraz polno-leśny, w połączeniu z b liskością Puszczy Knyszyńskiej. W ten sposób kształtujący się w ęzłow o-pasm ow y układ turystyki w ypełnia klin osadniczy, który po wstał na skraju puszczy w X V III-X IX w.
Ostatni z w ydzielonych rejonów turystycznych obejm uje północną, północno-w schodnią i wschod nią część gminy. O dznacza się on w spółw ystępo waniem funkcji turystycznej, która je st podpo rządkow ana funkcji rolniczej. P enetracja na tym obszarze ogranicza się do siatki dróg polnych. Eks plorowane i penetrow ane s ą położone w rozprosze niu lasy. Intensyw nie użytkow ane turystycznie są tereny siedlisk, na których odbyw a się w ypoczy nek rodzin i znajom ych m ieszkańców wsi. Z darza j ą się przypadki zm iany sposobu użytkow ania
działki siedliskow ej, z rolniczego na letniskowo- -turystyczny. W przypadku tej części przestrzeni turystycznej gminy m ożna m ówić o rudym entar nych formach rekreacji i turystyki (LISZEWSKI, Ba czw a row 1998).
Charakterystykę przestrzeni turystycznej gminy należy uzupełnić o w ym ienienie specyficznych cech poszczególnych podprzestrzeni. Przestrzeń asym ilacji - kolonizacji turystycznej została wy różniona ze względu na przenikanie się nowo po w stającego osadnictw a turystycznego i osadnictw a podporządkow anego funkcji rolniczej. C echą cha rakterystyczną przestrzeni asym ilacji turystycznej jest przem ieszanie funkcji turystycznej z funkcją stałego zam ieszkania i funkcją rolniczą. Znajduje to swój wyraz w fizjonom ii osiedli na terenie gm i ny, bow iem w wielu przypadkach trudno je s t roz strzygnąć, bez dokładnego rozpatryw ania przypad ku każdej działki, czy funkcja turystyczna je st
je-The third zone is the Słoja Valley betw een Nowinka, Trzciano Nowe and Grodzisko. This com prises the villages in the valley itself an d the settlem ents situ ated a t th e edge of the forest nearby (Jeziorek a n d Rowek). It is the sm allest of the to u rism zones identified with an ag ricultural econom y and a tourism function b ased on the already existing settlem en t system . The developm ent of tourism here is b ased on one of the few rivers in the Sokolskie Hills, available plots in the villages, the field and forest landscape an d the closeness of the K nyszyńska Forest. In this way the gap betw een settlem en ts which appeared on the forest edge in th e 18th-1 9 th c. is being filled by tourism .
The fourth com prises the northern, n o rth -e a ste rn and eastern p arts of the
gmina were to u rism and agricultural
functions coexist (the form er dependent on the latter). ‘P en etratio n ’ su b sp ace is limited to the system of field p ath s while the scattered forests contain both ‘exploration’ an d ‘p e n etratio n ’ subspace. The settlem en t a re a s w here the families and friends of local in h a b ita n ts come for holidays are intensively exploited in the tourism sen se of the word, and there are cases of a change of u se of from an agricultural function to a holiday and recreational one. This p a rt of tourism space can be considered a rudim entary form of recreation an d tourism ( L i s z e w s k i & B a c z w a r o w 1 9 9 8 ) .
This description of th e gm ina’s tourism su b sp aces should be supplem ented with th a t of specific su b sp aces. Tourism ‘assim ilation-colonisation’ su b sp ace was identified w here new to u rism settlem ent m erges w ith agricu ltu ral settlem ent. A characteristic feature of the tourism ‘assim ilation’ su b sp a c e is the m ixture of the tourism function with residential and ag ricultural functions. This m ixture is reflected in the form of the settlem ents as in m any cases it is difficult to say straight away w h eth er the to u rism function is the only one, th e p red o m in an t one or one of several. The ‘assim ilatio n ’ su b sp ace (and the ‘assim ilation-colonisation’ subspace) is a type of to u rism su b sp ace not subject
dyną, dom inującą czy współ wy stępującą. Przestrzeń asymilacji (i asymilacji - kolonizacji) jest tym ty pem przestrzeni turystycznej, który nie podporząd kowuje się sezonowości ruchu turystycznego. O d wiedziny rodzin i znajom ych odbyw ają się w cyklu cotygodniowym (a niekiedy częściej), choć w waka cje rekreacja i turystyka w tej części przestrzeni są realizowane w dłuższym wym iarze czasowym.
Należy stwierdzić duże, w stosunku do skali ru chu turystycznego, urozm aicenie przestrzeni tury stycznej gminy pod względem społecznym (uczest nicy ruchu) i pod względem fizjonomicznym (kształ tujące się osadnictwo turystyczne). Role węzłów (rdzeni) rekreacyjno-turystycznych odgryw ają ist niejące jednostki osadnicze, z Lipowym M ostem na czele, gdzie turystyka jest funkcją dominującą. M iej scowość ta jest rdzeniem działalności rekreacyjno- turystycznej na terenie gminy. Najsłabiej funkcja tu rystyczna zaznacza się w jednostkach osadniczych zaliczonych do czwartego rejonu. O polu oddziały wania grawitacyjnego między ośrodkami można mówić w przypadku rejonu doliny Słoi (rejon trze ci). Powiązania, jakie w ystępują między tutejszymi węzłami rekreacyjno-turystycznym i (jednostkami osadniczymi) w ykazują tendencję do tworzenia kon centracji węzłowo-pasm owej (PlRO ŻN lK 1986, LI
SZEWSKI, B a c z w a r o w 1998).
Przestrzeń turystyczna w gminie Szudziałowo znajduje się w początkowym stadium jej rozwoju, wciąż postępuje eksploracja, jednostki osadnicze są na etapie wkraczania w rozwój turystyczny (Bu t
l e r 1980). Nie można wykluczyć, iż Lipowy Most ju ż stoi u progu dynam icznego rozwoju. Obecnie jednak, na przeważającej części powierzchni gminy (ponad 92% powierzchni) dom inuje funkcja pro dukcji rolnej lub leśnej.
Przyjęcie przez autora szerokiej definicji turysty ki oraz typologii przestrzeni turystycznej według koncepcji S. Liszewskiego uwidoczniło rozbieżno ści interpretacyjne, w ym agające w przyszłości roz strzygnięcia. Odnosi się to do prób zastosowania ty pologii podejm owanych przez samego autora kon cepcji ( L i s z e w s k i 1999, 2002b) oraz przez W ł o d a r c z y k a (1999) i K a r o l c z a k (2002). Różnice te to wykluczanie szlaków tranzytowych z rzeczywi stej przestrzeni turystycznej (zaliczenie ich przez M. Karolczak do potencjalnej przestrzeni turystycz nej) lub też, przeciwnie, szerokie potraktowanie pasm komunikacyjnych z przyległościami jak o czę ści przestrzeni penetracji turystycznej (B. W łodar czyk). M. Karolczak zaw ęziła zasięg podprzestrzeni penetracji, zaliczając szlaki „spontanicznych” w y cieczek i w ędrów ek do podprzestrzeni eksploracji.
to seasonality. Fam ilies and friends of local in h a b ita n ts visit eveiy week (some tim es m ore frequently), although lasting longer d u rin g holidays.
It m u st be concluded th a t there is a wide variety of to u rism spaces, in the social (tourisms) and physiognomic (emerg ing tourism settlem en t system) sense, in relation to th e inten sity of tourism . The role of recreatio n al-to u rism nodes is played by existing settlem en ts like Lipowy Most w here to u rism is the p re d o m inant function an d it is the centre of to u rism and recreational activity in th e gmina. The to u rism function is w eakest in the settlem en ts belonging to th e fourth to u rism zone identified above. Links betw een local recreational-tourism nodes (settlem ents) show a tendency tow ards ribbon developm ent (P lR O Ż N lK
1986, L i s z e w s k i & B a c z w a r o w 1998).
The to u rism sp ace in Szudziałowo
gm ina is a t an early stage of developm ent
with ‘exploration’ progressing and settle m ents are still a t th e stage of being draw n into to u rism developm ent ( B u t l e r
1980). It is possible th a t Lipowy Most is already a t the th resh o ld of dynam ic developm ent. However, the dom inating functions in the m ajor p a rt of the gmina (over 92%) is either agriculture or forestiy.
The a u th o r h a s used a wide-rang ing definition of tourism and Liszewski’s typology of tourism su b sp aces and this h as uncovered certain interpretative dis crepancies w hich require future resolu tion, and include Liszewski’s own attem pts to use th e typology ( L i s z e w s k i 1999,
2002b) as well as by W ł o d a r c z y k (1999)
and K a r o l c z a k (2002). T ransit routes are
either excluded from actual tourism space (Karolczak includes them in potential tourism space) or on the contrary they are treated with adjacent areas as part tourism ‘penetration’ subspace (Włodar czyk). Karolczak narrow ed down the range of ‘p en etration’ su b sp ace by including the routes of ‘sp o n tan eo u s’ trips in ‘exploration’ subspace. On the other h an d Włodarczyk and the au th o r of this article identified are a s of family recrea tion in the countryside and included them in th e ‘assim ilatio n ’ subspace.
Z kolei B. Włodarczyk, jak i autor w przypadku gminy Szudziałowo, wyróżnił tereny wypoczynku rodzinnego odbywanego we wsiach i włączył je do podprzestrzeni asymilacji.
5. PRZESTRZEŃ TURYSTYCZNA GMINY SZUDZIAŁOWO NA TLE PRZESTRZENI
WSCHODNIEJ BIAŁOSTOCCZYZNY
Wymienione uwarunkowania rozwoju turystyki i obecny stan przestrzeni turystycznej upodabniają gminę Szudziałowo do obszaru przygranicznego województwa podlaskiego, między Puszczą Biało wieską na południu a doliną górnej Biebrzy i Pusz czą Augustowską na północy. Obszar ten odznacza się specyficznymi walorami kulturowymi, charakte rystycznymi dla pogranicza kultury polskiej i biało ruskiej, wyznania katolickiego i prawosławnego. Przestrzeń turystyczna na terenie gminy Szudziało wo nie tworzy zamkniętego ani spójnego systemu, gdyż części tej przestrzeni (na terenie Puszczy Kny szyńskiej) są powiązane z węzłami rekreacyjno- -turystycznymi położonymi poza granicami gminy: Kopną Górą, Borkami, wsiami okolic Goran. Z ko lei Lipowy Most oddziałuje na przestrzeń turystycz ną w sąsiedniej gminie Gródek. Potrzeba współdzia łania z sześcioma innymi gminami tworzącymi ten system znalazła wyraz w uczestniczeniu gminy Szu działowo w powstałym w 1999 r. Związku Gmin Puszczy Knyszyńskiej Dorzecza Rzeki Supraśl.
Istniejące na obszarze województwa podlaskie go, na południe od Pojezierza Suwalskiego i Pusz czy Augustowskiej, formy koncentracji ruchu i za gospodarowania turystycznego nie pozwalają na wydzielenie tutaj w pełni wykształconego regionu turystycznego. Obszary te znajdują się „w cieniu” pobliskich terenów pojeziernych, leżących na pół noc od Kotliny Biebrzańskiej. Niemniej, w przy padku Puszczy Knyszyńskiej można mówić o kształ towaniu się regionu węzłowego, łączącego w so bie cechy charakterystyczne dla terenów chronio nych i rejonów rekreacyjnych według koncepcji
continuum przestrzenno-funkcjonalnego autorstwa
D r z e w i e c k i e g o (1992). Wielkość ruchu turstycz-
nego w Parku Krajobrazowym Puszczy Knyszyń skiej, dla lat 1988-1991 H a l i c k i (1993) oszaco
wał na niespełna 100 tys. osób rocznie. Pod wzglę dem liczby uczestników przeważa ruch świąteczny oraz codzienny.
Nie należy się spodziewać wystąpienia w naj bliższym czasie koncentracji ruchu i zagospodaro wania turystycznego wzdłuż granicy państwowej.
5. TOURISM SPACE IN SZUDZIAŁOWO
GMINA IN RELATION TO THE EASTERN PART OF THE BIAŁYSTOK REGION
The conditions for th e developm ent of tourism m entioned above, and the present s ta te of tourism space, m ake Szudziałowo
gmina sim ilar to o ther border areas of
the Podlaskie W ojewództwo between the Białowieska F orest in the south, and the Upper Biebrza Valley and the Augu stow ska F orest in th e n orth. The area displays p a rtic u la r c u ltu ra l resources typical of both Polish and B elarusian cu ltu res, an d Catholic and E astern Orthodox faiths. The tourism space in Szudziałowo gmina is not a closed coherent system as p a rts in th e Knyszyńska Forest are linked to recreational and tourism nodes outside the gmina: Kopna Góra, Borki, and the villages aro u n d Górany. Lipowy Most affects the tourism space in the neighbouring gm ina of Gródek. The need to cooperate w ith the six other
gminas m aking up this system is reflected
in the participation of Szudziałowo gmina in the ‘K nyszyńska Forest of Supraśl Valley Gmina A ssociation’, established in
1999.
The forms of to u rism traffic and infra stru c tu re in the Podlaskie Województwo, so u th of the Suw alski Lake D istrict and A ugustow ska Forest, do not allow the tourism region to fully develop, and they are ‘overshadow ed’ by the nearby lake district n o rth of the Biebrza Valley. However, in the case of Knyszyńska Forest, the em ergence of a nodal region can be considered com bining the values of protected land w ith those of recrea tional zones, according to the spatial- functional co n tin u u m of D r z e w i e c k i
(1992). H a l i c k i (1993) estim ated tourism
in the K nyszyńska Forest Landscape Park for 1988-1991 to be nearly 100,000 a year. As far as the n u m b er of visits is concerned w eekend and ‘one-day’ tourism dom inate.
Tourism and a to u rism infrastru ctu re should n ot be expected to develop along the sta te b order in th e n ear future. There are no m ore th a n 10,000 to urist visits in Bohoniki an d Kruszyniany
W ielkość ruchu turystycznego w Bohonikach i Kru- szynianach nie przekracza 10 tys. osób rocznie. Pe netracja turystyczna w tym pasie odbywałaby się za pewne na w iększą skalę, gdyby nie brak ci<igłego szlaku drogowego, rów noległego do granicy. Zresz tą ruch przygraniczny rozw ija się w sposób żyw ioło wy, niezależnie od tego rodzaju przeszkód, na co przykładem jest ruch między przejściam i graniczny mi w Kuźnicy Białostockiej i w Bobrownikach. M a my tutaj do czynienia z ciekawym przypadkiem ob szaru o ruchu turystycznym upodabniającym go do regionu węzłowo-pasm owego.
Tereny przygraniczne w schodniej części w oje w ództw a podlaskiego zostały zaliczone przez
D r z e w i e c k i e g o (1992) do obszarów posiadają cych od czterech do sześciu cech korzystnych dla rekreacji, spośród siedm iu m ożliw ych. Jako takie, tereny te zostały zaliczone do w iejskiej przestrzeni rekreacyjnej, um iejscow ionej w koncepcji continu
um przestrzenno-funkcjonalnego między m iejską
przestrzenią rekreacyjną a rejonem rekreacyjnym. Odniesienie stanu zbadanego na poziom ie gminy do koncepcji teoretycznej wiejskiej przestrzeni re kreacyjnej ( D r z e w i e c k i 1992) zwraca uwagę na problematyczność użycia tej koncepcji. Dzieje się tak dlatego, iż nawet na poziom ie niewielkiej je d nostki terytorialnej, ja k ą jest gmina, uw idaczniają się różnice w zagospodarowaniu terenu i funkcjach społeczno-gospodarczych przestrzeni. W związku z tym wątpliwości budzi klasyfikowanie na podsta wie wymiernych wskaźników całej gminy do kon kretnego typu. Nawet na terenach przygranicznych wschodniej części w ojew ództw a podlaskiego, które na tle całej Polski w yróżniają się harmonijnym kra jobrazem kulturowym, w ystępują (jak ma to miejsce
w gminach Szudziałowo i Krynki) nowoczesne go spodarstwa wielkoobszarowe, wielkopowierzchnio- we działki gruntów ornych z prostoliniową, rzadką siecią dróg polnych oraz osiedla budownictwa wie lorodzinnego, degradujące krajobraz i stanowiące zagrożenie dla środowiska. Szczegółowa delimitacja wiejskiej przestrzeni rekreacyjnej na terenie gminy Szudziałowo ograniczyłaby zasięg tej przestrzeni do drugiego rejonu turystycznego i trzeciego rejonu tu rystycznego, poza południow ą jeg o częścią (gospo darstwa wielkoobszarowe).
Reasumując, w skali gminy możemy mówić o re alnie istniejącej przestrzeni turystycznej, wyodręb niającej się pod względem funkcjonalnym. Dom ina cja gospodarki rolnej i leśnej w strukturze wykorzy stania terenu oraz dom inacja gospodarki rolnej, jeśli chodzi o strukturę zatrudnienia, uprawnia do zali czenia tutejszej przestrzeni turystycznej do jej od
a year. T ourism ‘p en etratio n ’ in this area would probably be on a greater scale if th ere w as an un b ro k en road parallel to the border. However border tourism traffic is un p red ictab le regard less of th is so rt of obstacle, illustrated by the traffic betw een the border cross ings in K uźnica B iałostocka and Bobro wniki.
The b order territo ries of the eastern p a rt of the Podlaskie Województwo
were included by D r z e w i e c k i (1992) in
those areas displaying from four to six o u t of seven possible characteristics conducive to recreation. As such, they have been included in ru ral recreational space, placed betw een u rb a n recrea tional su b sp a c e an d a recreational zone, according to th e spatial-functional
continuum.
C onsidering a gm ina in relation to the theoretical concept of ru ral recreational space ( Dr z e w i e c k i 1992) raises aw are
n ess of th e problem s w ith the application of this concept. This is b ecau se even in a sm all territorial u n it (a gmina) it is easy to notice the in tern al variations in infra stru c tu re an d socio-econom ic functions. Therefore, classifying a whole gmina as a given type on the b asis of m easurable indicators raises do u b ts. Even in the border territories of th e eastern part of the Podlaskie W ojewództwo which display a h arm o n io u s cu ltu ra l landscape, there are (e.g. in th e gminas of Szudziałowo and Krynki) huge m odern farms, large arable fields divided by a regular netw ork of lanes, an d e s ta te s of ‘m ulti-family’ h o u ses w hich degrade the landscape and en d an g er the n a tu ra l environm ent. A detailed delim itation of the rural recrea tional space in the gm ina of Szudziałowo would limit its range to the second and third tourism zones, a p a rt from the so u th e rn p a rt w ith its large farms.
To su m up, th e a c tu a l tourism space in the gmina can be considered separately from its functional space. The dom ination of agriculture an d forestry in the land use stru c tu re , as well as the dom ination of agriculture as far as em ploym ent is concerned, allows local tourism space to be classified as ru ra l tourism space. The
miany, będącej w iejską przestrzenią turystyczną. Odznacza się ona w ystępow aniem specyficznych walorów przyrodniczych i antropogenicznych, na podstawie których następuje rozwój turystyki w gminie, jak i w całej wschodniej, przygranicznej części województwa podlaskiego.
gm ina h a s specific n a tu ra l and a n th ro
pogenic reso u rces w hich en h an ce the developm ent of tourism in the whole ea ste rn border p a rt of the Podlaskie
Województwo.
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY
B U T LE R R . w . , 1 9 8 0 , T he C oncept o f a Tourism A rea Cycle Evolution: Im plications Jo r M a n a g m en t o f R esources, „Canadian Geographer”, no. 24.
DRZEW IECKI M., 1992, W iejska p rz e str ze ń rekreacyjna, Warszawa.
HÄGERSTRAND T., 1953, Spatial D iffusion a s an Innovation Process, Lund.
Halicki S., 1993, U w arunkow ania rozwoju tu ry sty k i w P arku K rajobrazow ym P u szc z y K n y szy ń sk ie j, „Bia łostocczyzna", nr 3.
K A R O LC ZA K M., 2002, P rzestrzeń tu r ystyczn o -w yp o czyn ko w a Roztocza, „Turyzm", t. 12. z. 12.
Liszewski S., 1995, P rzestrzeń tu rystyczn a , „Turyzm”, t. 5, z. 2.
Liszew sk i S., 1999, P rzestrzeń tu r y sty c z n a m ia sta (przy k ła d Łodzi), „Turyzm", t. 9, z. 1.
LISZEWSKI S., 2002a, P rzestrzeń tu r y sty c z n a i osadnictw o tu rystyczn e, [w:] G. Golembski (red.), K om pendium w ied zy o turystyce, Warszawa.
Liszew sk i S., 2002b, P rzestrzeń tu rystyczn a , [w:] A tlas Ło dzi, Łódź.
Liszew sk i S., Ba czw arow M., 1998, Istota i wlaściivości przestrzeni rekreacyjno-turystycznej, „Turyzm", t. 8, z. 1. Ło b o d a J., 1974, N iektóre geograficzne problem y d y fu zji
innowacji, „Przegląd Geograficzny”, z. 2.
Opperm annM., 1993. Tourism S p a ce in Developing C oun tries, .Annals of Tourism Research”, vol. 20, no. 3. PiROżNiK I, I., 1986, O snouy geograJ'U turizm a i ekskursjon-
nego obsluzlvania, Minsk.
WARSZYŃSKA J . , Ja cko w sk i A., 1979, P odstaw y geografa turyzm u, W a rsz a w a .
Włodarczyk B ., 1999, P rzem iany fo r m a ktyw n o ści tury stycznej. P rzy k ła d k r a w ę d zi W y ż y n y Łódzkiej, Łódź.
