A C T A U N IV E R SIT A T IS LO D ZIEN SIS
FOLIA SO ZO LO G ICA 3 93— 101 1986
(A cta U niv. Lodz., Folia sozol.)
M aria ŁA W RY N O W ICZ
SPEC Y FIC ZN E PROBLEMY
W O C H R O N IE Z A S O B Ó W G E N O W Y C H G RZY BÓ W
SOM E SPEC IFIC PROBLEM S O F GENE RESO URCES C O N S E R V A T IO N IN TH E CASE O F FU N G I
ABSTRACT: D ecrease of fungi in E urope has b e e n fu n d a m e n ta lly cau sed by d e c re a se of a p p ro p ria te h ab itats. The p roblem s c o n cern in g n e c e ss ity of fungi p ro te c tio n an d som e p ra c tic a l difficulties a re d iscu ssed in th e paper. T he list of sp ecies u n d e r th e law p ro te c tio n sin ce 1983 is g iven. At p resen t th e re d list of th re a te n e d m a c ro m y c e le s is in th e co u rse of e la b o ra tio n (sum m ary see p age 101).
T r e ś ć
1 W stę p
2. Ś w iadom ość zag ro żen ia g rzybów
3- W y m ag a n ia grzybów w zw iązku z ich ochrony 3.1. O ch ro n a g a tu n k ó w g rzybów
3.2. O ch ro n a sied lisk o w a 4 P ilne p o trzeb y
5. P iśm iennictw o fi. Sum m ary
1. W STĘP
S p raw a o c h ro n y g rz y b ó w p rz e w ija się w śró d z a g a d n ie ń o c h ro n y P rz y ro d y już od w ie lu lat. P o d n o sili ją in. in.; O r ł o ś (1957), S k i r g i e ł ł o (1961), G u m i ń s k a (1961), B o b i ń s k i (1961, 1966, 1976), W o j e w o d a (1965, 1966, 1969, 1970, 1970), G u m i ń s k a , W o j e w o d a (1968, 1983), F r e j 1 a k (1969), L u t e r e k (1972), Ł a w r y
-n o w i c z (1976, 1978, 1979, 1981 a, b), G a w ł o w s k a (1977), Ł a w r y- n o w i c z, O l a c z e k (1980), R u d n i c k a - J e z i e r s k a (1981), S z c z e p k a (1982, 1984), Ł a w r y n o w i c z, N e s p i a k (1983). P u n k te m w y jś c ia w o c h ro n ie g rz y b ó w są p o d s ta w o w e z a ło ż e n ia o- c h ro n y p rz y ro d y : u trz y m a n ie p rz y ż y c iu w s z y s tk ic h is tn ie ją c y c h g a tu n k ó w z z a c h o w a n ie m ich pu li g e n o w y c h , z a b e z p ie c z e n ie od d e s tr u k ty w n y c h zm ian e k o s y s te m ó w , fito c e n o z i o rg a n iz m ó w .
Dziś, g d y o c h ro n a ro ślin z p o zio m u g a tu n k u ro z sz e rz a siq n a poziom p o p u la c ji, s p ra w a o c h ro n y g rz y b ó w n a b ie r a s z c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia z u w a g i na w ie lo ra k ie p o w ią z a n ia i w z a je m n e u w a ru n k o w a n ia p ro d u ce n tó w , k o n s u m e n tó w i d e s tru e n tó w , a u to tro fó w i h e te ro tro fó w ; p o w ią za n ia w p o sta c i sy m b io zy , sa p ro fity z m u i p aso ż y tn io tw a .
R o ślin y w y ż sz e są g łó w n y m i p ro d u c e n ta m i ży w n o śc i i s u ro w c ó w ro ślin n y c h , a le p rz e d m io te m o c h ro n y są, jak n a ra z ie , n ie ty le ro ś lin y u p ra w n e , ile d zik o ro sn ą c e . W o d n ie s ie n iu do e k o s y s te m u i b io s fe ry ro z w a ż a n ia o ,.w ażn o śc i" o rg a n iz m u tra c ą sens. I p ro d u c e n c i, i d e s tru e n - ci są je d n a k o w o k o n ie c z n i do fu n k c jo n o w a n ia u k ła d ó w e k o lo g ic z n y c h . W ró w n y m s to p n iu d z ia ła ln o ś ć ż y c io w a o b u g ru p k s z ta łtu je w a ru n k i b io s fe ry — n a js z e rz e j ro z u m ia n e ś ro d o w isk o ży c ia . G rz y b y są ta k w a ż n y m sk ła d n ik ie m te g o śro d o w is k a , że ich b r a k lu b n ie d o s ta te k m oże o- z n a c z a ć d la w ie lu g a tu n k ó w ro ś lin z o e lo n y c h w a ru n k i k ry ty c z n e , k tó r e b ą d ź to e lim in u ją cząść p o p u la c ji, b ą d ź z m u sz a ją do a d a p ta c ji k o sz te m zm ia n g e n e ty c z n y c h . M ó w ią c o g rz y b a c h m am n a m yśli g rz y b y tw o rz ą c e o w o c n ik i m a k ro sk o p o w e , tzw . m a c r o m y c e te s , o b e jm u ją c e w P o lsc e ok. 4000 n a tu n - k ó w . Is to tn y m a s p e k te m w o c h ro n ie ty c h g rz y b ó w są z n a n e tru d n o ś c i m e to d y c z n e w u n a o c z n ia n iu fa k tó w ich re c e sji, w u rz e c z y w is tn ia n iu o c h ro n y , w s p ra w o w a n iu o p ie k i i k o n tro li n a d p o p u la c ja m i g rz y b ó w . T ym , co m o żn a n a z w a ć sp e c y fik ą o c h ro n y g rz y b ó w , je s t p rz e d e w s z y stk im :
— in n a n iż d la ro ś lin w y ż sz y c h św iad o m o ść s to p n ia z a g ro ż e n ia i m ia ra te g o z a g ro ż e n ia ;
— in n e w y m a g a n ia g rz y b ó w co do o c h ro n y , z w ią z a n e z ich b io lo g ią i c h a ra k te re m g e o g ra fic z n y m ; — in n a sk u te c z n o ść o c h ro n ia rs k ic h m e to d d z ia ła n ia w s to s u n k u do g rz y b ó w i ro ś lin w y ż sz y ch . 2. ŚW IA D O M O ŚĆ ZAGROŻENIA GRZYBÓW W sz e c h o b e c n o ść g rz y b ó w w p rz y ro d z ie i b e z p o śre d n im o to c z e n iu c z ło w ie k a p rz y b ra k u s z e rsz e g o ro z e z n a n ia g a tu n k ó w i ic h c h ro n o lo g ii
u s y p ia n a sz ą c z u jn o ść n a fa k t z a g ro ż e n ia ty c h o rg a n iz m ó w . S k ry ty tr y b ż y c ia g rz y b n i u tru d n ia z ro z u m ie n ie ich fu n k c ji ż y c io w y c h , a z a te m i d o s ta te c z n ie w c z e sn e w y k ry c ie s ta n u za g ro ż e n ia .
D o stę p n e o b s e rw a c jo m są je d y n ie o w o c n ik i. J e d n a k p ię trz ą się tr u d n ości m e to d y c z n e w o b e c ich k ró tk o trw a ło ś c i, n ie re g u la rn o ś c i p o ja w u w z m ie n io n y c h w a ru n k a c h k lim a ty c z n y c h , a n ie k ie d y b ra k u o w o c o w ań p rz ez k ilk a sezo n ó w . W o d ró ż n ie n iu od ro ś lin w y ż sz y c h n ie m am y j e szcze p e łn e j lis ty g a tu n k ó w g rz y b ó w d la k ra ju , d la re g io n ó w , a n a w e t d la w ie lu ty p ó w fito cen o z. J e s t to z ja w is k o o g ó ln e, d o ty c z ą c e ta k ż e in n y c h k ra jó w e u ro p e js k ic h , n ie k tó ry c h n a w e t w z n a c z n ie w ię k sz y m sto p n iu .
W p rz y p a d k u ro ślin w y ż sz y c h is tn ie je na o g ó ł z g o d n o ść co d o teg o , iż p o p rz e z z m ia n y śro d o w isk a na r e c e s ję g a tu n k ó w w p ły w a ją p rz e d e w sz y s tk im cz y n n ik i p o ś re d n ie i że m a ją o n e p rz e w a g ę n a d o d d z ia ły w a n iam i b e z p o śre d n im i, ja k in d y w id u a ln e z b ie ra c tw o , k o le k c jo n e rs tw o b ą d ź b e z m y śln e n isz c z e n ie o so b n ik ó w . T a k ie g o z d a n ia są ró w n ie ż mi- k o lo d zy . M o żna p rz y ją ć , że g rz y b o m n ie z a g ra ż a in d y w id u a ln e z b ie ra c tw o . P o tw ie rd z iły to b a d a n ia n a u k o w e p rz ez e k s p e ry m e n ta ln e u s u w a n ie o w o c n ik ó w z p o w ie rz c h n i b a d a w c z y c h i p o ró w n y w a n ie ty c h p o w ie rz c h n i z k o n tro ln y m i, z k tó ry c h o w o c n ik ó w n ie u s u w a n o (H o- i o w n i a 1983). T e g o ro d z a ju zw ią z e k c z ło w ie k a z g rz y b a m i trw a od p o c z ą tk u lu d z k ie j e g z y ste n c ji. In a c z e j w y g lą d a s p ra w a w p rz y p a d k u m aso w e q o , s y ste m a ty c z n e g o , n ie k o n tro lo w a n e g o z b ie ra n ia w s z y s tk ic h o w o c n ik ó w o k re ś lo n y c h g a tu n k ó w , z w ła szcz a g d y je s t to p o łą c z o n e z in te n s y w n y m w y d e p ty w a n ie m i u s z k a d z a n ie m p o w ie rz c h n io w y c h W arstw g le b y w lesie, w ra z ze w s z y stk im , co w n ie j ży je. M a m y w ó w c z a s d o c z y n ie n ia z p o tę ż n ą in g e re n c ją w śro d o w isk o , k tó r ą n a le ż y za lic z y ć do c z y n n ik ó w d z ia ła n ia p o śre d n ie g o , p o w o d u ją c e g o d a le k o s ię ż n e z n isz c z e n ia w e k o sy s te m ie , u n ie m o ż liw ia ją c e g o n o rm a ln y ro z w ó j g rz y b n i. D o ty cz y to w g łó w n e j m ie rz e la s ó w g rz y b o w o a tra k c y jn y c h , a w ię c ty ch , w k tó ry c h d z ia ła n ie in n y c h c z y n n ik ó w z a g ra ż a ją c y c h ś r o d o w isk u m a c h a r a k te r je sz c z e b a rd z o o g ra n ic z o n y . P o n ie w a ż w p rz y szłości ta k ic h la só w b ę d z ie c o ra z m n iej, sk u tk i m a so w y c h g rz y b o b ra ń s ta n ą się b a rd z ie j n ie b e z p ie c z n e .
P o lsk a je s t b o d a j je d y n y m k ra je m , w k tó ry m m aso w e , n iszcz ące g rz y b o b ra n ia o d b y w a ją się na ta k s z e ro k ą sk a lę . F a k t te n n a k ła d a na n a s o b o w iąz ek sz c z e g ó ln e j tro s k i o o c h ro n ę g rz y b ó w , ty m b a rd z ie j iż m a m y p o d s ta w y sąd zić, że w ś ró d z a q ro ż o n y c h g rz y b ó w m ogą się zn a le źć o a tu n k i jeszcze n ie p o z n a n e p rz ez n a u k ę .
P o w aż n y m o g ra n ic z e n ie m d la g a tu n k ó w w y s o c e w y s p e c ja liz o w a n y c h ifist p o z b a w ie n ie ich sp e c y fic z n e g o sie d lisk a w s k u te k z a s tę p o w a n ia l a só w z n a tu ra ln y c h o d n o w ie ń d rz e w o s ta n a m i g o s p o d a rc z y m i z g a tu n
k a m i d rz e w sz y b k o ro sn ą c y c h . E lim in a cją c a ły c h g ru p g a tu n k ó w g r z y b ó w p o w o d u je w y c in a n ie s ta r y c h d rz e w b ą d ź też lik w id a c ja c a ły c h s ta ry c h d rz e w o s ta n ó w b u k o w y c h , d ę b o w y c h , jo d ło w y c h z d u ż ą ilością b u tw ie ją c e g o d re w n a p n ia k ó w , k łó d i in n y c h m ikrosiedlisk. g rz y b o w y ch . S ta re d rz e w a n ie g in ą ś m ie rc ią n a tu ra ln ą . O d n a w ia n ie d rz e w o s ta n u o d b y w a się m e to d ą z rę b ó w z u p e łn y c h , po k tó r y c h p rz y c h o d z i o rk a , p rz e s u s z e n ie g leb y , a n a s tę p n ie p o s a d z e n ie in n y c h niż u p rz e d n io ro s ły g a tu n k ó w d rzew . G rz y b y n ie są w s ta n ie p rz e trw a ć te g o z a b ie g u , to te ż g in ą c a łe ich p o p u la c je . N a p rz y k ła d w c ie p ło lu b n y m le s ie d ęb o - w o -g ra b o w y m n a w a p ie n n y m w z g ó rz u C e b in k a k o ło B rna s tw ie rd z o n o 65 g a tu n k ó w ro ślin k w ia to w y c h o ra z 203 g a tu n k i g rz y b ó w ( P i ł a t 1960.) Z m ian a sk ła d u g a tu n k o w e g o d rz e w o s ta n u ta k ie g o la s u u n ie m o ż liw ia d a lsz e istn ie n ie p o ło w ie lic z b y g a tu n k ó w g rz y b ó w .
P rze d k o ń c e m te a o s tu le c ia p a d n ą w la s a c h g o s p o d a rc z y c h o s ta tn ie d rz e w o s ta n y z n a tu ra ln e g o o d n o w ie n ia . J u ż o b e c n ie jest ich n iew iele . W z ro s t le sisto śc i k r a ju z 2 1 % w 1946 r. do ok. 3 0 % w 1990— 2000 r. p rz e z z a le s ie n ie n ie u ż y tk ó w p o ro ln y c h i p o p rz e m y s ło w y c h o znacza, że w k o ń c u s tu le c ia aż je d n a trz e c ia p o w ie rz c h n i n a s z y c h la s ó w s ta n o w ić b ę d z ie p ie rw sz e sta d iu m w tó r n e j s u k c e s ji la s ó w n a n r u n ta c h p o ro ln y c h ( O l a c z e k 1979). Z a g ro ż o n e są sie d lisk a łą k o w e i to rfo w isk o w e , a d z ie w sp o só b n a jb a r d z ie j w id o c z n y z a z n a c z a się w y p a d a n ie g a tu n k ó w g r z y b ó w w s k u te k o b n iż a n ia poziomiu w o d y i n a w o ż e n ia m in e ra ln e g o . G a tu n k i w ra ż liw e na sto p ie ń w ilg o tn o śc i, o d c z y n ch e m ic z n y g le b y z n a j d u ją się w w a ru n k a c h k ry ty c z n y c h , ich p o p u la c je ra d y k a ln ie u b o ż e ją . D o ty c z y to np. g rz y b ó w z rodza ju H y g ro p h o r u s (A r n o 1 d s 1980).
Z ab ie g i g o sp o d a rc z e w la sa c h , n a łą k a c h , p a s tw is k a c h i p o la c h w y w o łu ją zm ia n y w e flo rz e n a c z y n io w e j. K u rc z ą się z a się a i w ie lu g a tu n k ó w , m. in. n a s z y c h d rz e w ro d z im y c h , a za k a ż d y m d rz e w e m p o d ąż a w k ie ru n k u re c e s ji g ru p a co n a jm n ie j k ilk u n a s tu g a tu n k ó w n rz y b ó w . J a k c e n n e g e n e ty c z n ie p o p u la c je d rz e w w y s tę p u ją n a n ra n ic y za się g ó w , ta k te ż z w ią z a n e z nim i g rz y b y m o g ą re p re z e n to w a ć w y ją tk o w o w a r to śc io w y m a te ria ł g e n e ty c z n y .
3. W Y M A G A N IA GRZYBÓW W ZW IĄ ZK U Z ICH O CH RO N Ą
Z a g ro ż e n ie flo ry g rz y b ó w d o ty c z y p e w n y c h g a tu n k ó w w s k a li c a łe g o k r a ju o ra z g ru p g a tu n k ó w b ą d ź ich p o p u la c ji n a o k re ś lo n y c h o b s z a ra ch . D la te g o w p ro g ra m ie o c h ro n y g rz y b ó w u w a g a p o w in n a b y ć s k ie ro w a n a n a d w ie g ru p y z a g a d n ie ń : n a o c h ro n ę w y b ra n y c h g a tu n k ó w i n a o c h ro n ę sie d lisk g rz y b ó w .
3.1. O C H R O N A G A T U N K O W A G R ZY B Ó W
P iln e s ta ło się o b ję c ie n ie k tó ry c h g rz y b ó w o c h ro n ą g a tu n k o w ą n a ró w n i z ro ślin a m i w y ż sz y m i o ra z s p o rz ą d z e n ie „ c z e rw o n e j lis ty " z a g ro ż o n y c h g a tu n k ó w g rz y b ó w . O b ie te p ro p o z y c je b y ły już w ie lo k ro t n ie w y su w a n e , p rz e d e w sz y stk im p rz e z W o j e w o d ę (1965, 1966, 1969, 1976), k tó r y p rz e d ło ż y ł listę g a tu n k ó w c h ro n io n y c h o ra z p la n d z ia ła n ia w k ie ru n k u s p o rz ą d z e n ia „ c z e rw o n e j listy " .
L ista g rz y b ó w c h ro n io n y c h , k tó r a o b ję ła p rz e d e w s z y s tk im g a tu n k i 0 o w o c n ik a c h p r z y c ią g a ją c y c h w z ro k i „ p r o w o k u ją c y c h " d o z b ie ra n ia , p o w in n a w p ły n ą ć n a k s z ta łto w a n ie u z b ie ra c z y o d p o w ie d n ic h p o staw , n a c e c h o w a n y c h re s p e k te m d o g rz y b ó w . T o je s t je j g łó w n a fu n k c ja — o d d z ia ły w a n ie n a św ia d o m o ść ludzi. L ista ta, p o p a r ta p rz e z S e k c ję M i- k o lo g ic z n ą P o lsk ie g o T o w a rz y s tw a B o tan iczn e g o , z o s ta ła z a tw ie rd z o n a p rz e z K o m isję O c h ro n y R o ślin P a ń s tw o w e j R a d y O c h ro n y P rz y ro d y 1 z a w a rta w ro z p o rz ą d z e n iu m in is tra le ś n ic tw a i p rz e m y słu d rz e w n e g o z 30 k w ie tn ia 1983 r. w s p ra w ie w p ro w a d z e n ia g a tu n k o w e j o c h ro n y ro ś lin (DzU z 1983 r. n r 27, poz. 134). O b e jm u je o n a n a s tę p u ją c e p r o p o z y c je :
— s m a rd z o w a te M o r c h e lla c e a e — w s z y s tk ie g a tu n k i; — szm ac iak g a łę z is ty Spa ra ssis crispa;
— so p ló w k a g a łę z is ta H e ric iu m ra m o su m i so p ló w k a jo d ło w a H. co- ra /lo id es;
— m o d rz e w n ik le k a r s k i L a ric ifo m es officinalis; — fla g o w ie c o lb rz y m i M e r ip ilu s g i g a n ł e u s ;
— ż a g w ica lis tk o w a ta Grifola fr o n d o sa i ż a g w ic a o k ó łk o w a G. um -
bellata-,
— sz y sz k o w ie c s z y s z k o w a ty S tr o h i lo m y c e s f l o c c o p u s ; — p o d g rz y b e k p a s o ż y tn ic z y X e r o c o m u s p a r a s itic u s •, — p u rc h a w ic a o lb rz y m ia L a n g e rm a n n ia gigantea-, — s ro m o tn ik o w a te P hallaceae — w s z y s tk ie g a tu n k i.
P o n a d to w m y śl § 2.1 z a b ra n ia się n iszcz en ia o w o c n ik ó w w szelkich ęiatu n k ó w g rz y b ó w n ie z b ie ra n y c h d o c e ló w k o n s u m p c y jn y c h na ich n a tu r a ln y c h s ta n o w is k a c h w la s a c h , n a łą k a c h , w m u ra w a c h , z a ro ś la c h itp. o ra z ro z g rz e b y w a n ia śció łk i le ś n e j p rz y z b io rz e g rz y b ó w ja d a ln y c h . „ C z e rw o n a lis ta " z a g ro ż o n y c h g a tu n k ó w je s t a d r e s o w a n a n ie ty le do sp o łe c z e ń stw a , ile do m ik o lo g ó w i in s ty tu c ji o c h ro n y p rz y ro d y . G rz y b y, jak o o rg a n iz m y n ie d a ją c e s ię u p ra w ia ć , n ie m o g ą b y ć c h ro n io n e w w a r u n k a c h ,,ex s itu ” i w e d łu g k la s y fik a c ji TUCN n a le ż ą d o k a te g o r ii za g ro ż o n y c h . R e in tro d u k c ja n a b y łe s ta n o w isk a , m e ta p la n ta c ja cz y u p ra w a w o g ro d a c h b o ta n ic z n y c h , ta k w a ż n e w ra to w a n iu z a g ro ż o n y c h r o
ślin w y ż sz y c h , n ie m a ją z a s to s o w a n ia d o g rz y b ó w . N ie m o żn a też tw o rz y ć b a n k ó w z a ro d n ik ó w w o b e c b ra k u m o żliw o ści o k re s o w e g o o d św ie ż a n ia i k o n tro li m a te r ia łu w u p ra w ie . S p o rz ą d z e n ie „ c z e rw o n e j lis ty 1' sz c z e g ó ln ie z a g ro ż o n y c h g rz y b ó w w P o lsc e je s t s p ra w ą w a ż n ą i p iln ą. W o b e c p o w a ż n y c h b ra k ó w s z c z e g ó ło w y c h d a n y c h o ro z m ie sz c z e n iu i c z ę s to tliw o ś c i g rz y b ó w k o n ie c z n e s ta je się ta k d a le c e , ja k to je s t m ożliw e, p rz y b liż o n e o k re ś le n ie ro z m ia ró w z a g ro ż e n ia . O p ie r a ją c się n a d o ty c h c z a s o w e j lite r a tu r z e m iko log icz- n ej, n a sp o rz ą d z o n y c h ju ż m a p a c h ro z m ie sz c z e n ia g a tu n k ó w o ra z n a g r o m a d z o n y c h o b s e r w a c ja c h te re n o w y c h , za g a tu n k i z a g ro ż o n e n a le ż a ło b y u z n a ć w s z y s tk ie te, k tó r e u w a ż a m y za rz a d k ie w s k a li k ra jo w e j, o ra z g ru p y g a tu n k ó w z a g ro ż o n y c h ty p ó w sied lisk . Do ty c h o s ta tn ic h n a le ż ą np. g rz y b y w y d m o w e , to rfo w isk o w e , p rz y w ią z a n e d o ro d z a ju s u b s tra tu , k t ó r y je s t w z a n ik u , o ra z g rz y b y z w ią z a n e m ik o ry z ą z z a g ro ż o n y m i w sw y m is tn ie n iu g a tu n k a m i ro ś lin w y ż sz y ch . P o d o b n e z a ło ż e n ia p rz y ję li W i n t e r h o f f i in. (1978) p rz y s p o rz ą d z a n iu „ c z e rw o n e j lis ty " g rz y b ó w d la B a d e n ii-W irte m b e rg ii. L ista ta o b e jm u je 292 g a tu n k i, a w ięc ok. 20% w y s tę p u ją c y c h tam m a c r o m y c e te s . D la c a łe j R e p u b lik i F e d e r a ln e j N ie m ie c „ c z e rw o n a lis ta " o b e jm u je 1037 g a tu n k ó w ( W i n t e r h o f f 1980), a dla N ie m ie c k ie j R e p u b lik i D e m o k ra ty c z n e j 307, co s ta n o w i o k . 2 0% d o ty c h c z a s p o z n a n y c h ta m m a c r o m y c e t e s ( B e n k e r t 1982). P ro b le m a ty k ę z a g ro ż e n ia p o sz c z e g ó ln y c h g a tu n k ó w g rz y b ó w w k r a ja c h s ą s ia d u ją c y c h z P o ls k ą n a ś w ie tlił w p rz e g lą d o w y m a r ty k u le S z c z e p k a (1984). O s ta tn io z in ic ja ty w y K o m ite tu O c h ro n y P rz y ro d y i I n s ty tu tu B o tan ik i P A N p o d ję to p ra c e n ad p rz y g o to w a n ie m „ c z e rw o n e j lis ty " z a g ro ż o n y c h g a tu n k ó w m a c r o m y c e t e s w P o lsce. O b ie lis ty (g a tu n k ó w c h ro n io n y c h i z a g ro ż o n y c h ) w to k u k r y ty c z n y c h d y s k u s ji i w m ia rę g ro m a d z e n ia d a n y c h b ę d ą u le g a ły u śc iśle n io m i u z u p e łn ie n io m . J e d n a k sam fa k t ich is tn ie n ia p o w in ie n p o b u d z a ć w y o b ra ź n ię w k ie r u n k u u ś w ia d o m ie n ia p o trz e b i ro z m ia ró w o c h ro n y , p o w in ie n b y ć sy g n a łe m z a g ro ż e n ia , g o to w y m a rg u m e n te m w s ta r a n ia c h o ro z c ią g n ię c ie o c h ro n y ta k ż e n a in n e g ru p y ro ślin , p o za u ś w ię c o n e d o ty c h c z a s o w ą tra d y c ją .
3.2. O C H R O N A SIE D L IS K O W A
O c h ro n a s ie d lis k g rz y b ó w je s t g łó w n y m sp o so b em z a p o b ie g a n ia ich re c e s ji. M oże b y ć u rz e c z y w is tn ie n ie m p rz y o k a z ji o c h r o n y e k o s y s te m ó w i fito ce n o z, o c h ro n y s ta n o w is k rz a d k ic h g a tu n k ó w ro ślin w y ż szy c h , a n a w e t z w ie rz ą t. D o ty c h c z a s n ie m a u n a s re z e r w a tó w flo ry s- ty c z n y c h d la g rz y b ó w , n ie m o żn a je d n a k w y k lu c z y ć p o w s ta n ia ta k ic h re z e r w a tó w w p rz y sz ło śc i. O c h ro n a sie d lisk o w a g rz y b ó w m oże i p o w in
n a m ieć m ie jsc e p rz y u ż y c iu w ie lu ró ż n y c h m eto d d z ia ła n ia . N a le ż ą d o nich : 1. O c h ro n a w p a r k a c h n a ro d o w y c h i re z e r w a ta c h p rz y ro d y , z w ła s z cza śc is ły c h i od d a w n a is tn ie ją c y c h , k tó r e z a p e w n ia ją g rz y b o m n a j s k u te c z n ie js z ą o c h ro n ę , o ile p rz e s trz e g a n e są o b o w ią z u ją c e w n ic h p r a w a. N ie p o k o je m n a p a w a je d n a k m a s o w y ru c h tu ry s ty c z n y , zw ła sz c z a na a tr a k c y jn y c h k ra jo b r a z o w o t e r e n a c h c h ro n io n y c h . M ik o lo d z y p o w in n i m ieć p ra w o w n o s z e n ia sw o ic h p o s tu la tó w i u w a g d o p la n ó w u rz ą d z a n ia i z a g o s p o d a ro w a n ia r e z e r w a tó w i p a r k ó w n a ro d o w y c h , g d y r e p r e z e n tu ją o n e sz c z e g ó ln e w a rto ś c i z p u n k tu w id z e n ia flo ry g rz y b ó w . 2. W y łą c z e n ie g o s p o d a rk i z rę b o w e j i z a s tą p ie n ie je j g o s p o d a r k ą p rz e rę b o w ą w n ie k tó ry c h d rz e w o s ta n a c h p o c h o d z e n ia n a tu ra ln e g o . Z u w a g i n a w ie lo w a rs tw o w o ś ć i ró ż n o g a tu n k o w o ś ć d rz e w o s ta n u o ra z m o zaik ę m ik ro sie d lisk o d z n a c z a ją się o n e d u żą n a o g ó ł lic z b ą g a tu n k ó w g rz y b ó w p rz y s to s u n k o w o m ałej ich o b fito ści. N ie są w ię c a t r a k c y j n e dla z b ie ra c z y , n a to m ia s t m o g ą o d g ry w a ć ro lę m a te c z n ik ó w . P o n ie w aż z a ro d n ik i g rz y b ó w m ogą b y ć p rz e n o s z o n e p rz e z w ia tr i p rz e z ż y w ią c e się g rz y b a m i z w ie rz ę ta , m a te c z n ik ta k i m o że o d d z ia ły w a ć n a w e t w p ro m ie n iu k ilk u d z ie s ię c iu k ilo m e tró w i s p rz y ja ć o b s ie w a n iu g r z y b ó w w n o rm a ln y c h , m ło d y c h i m o n o k u ltu ro w y c h la s a c h g o s p o d a rc z y c h . 3. Z a k a z k o m e rc y jn e g o z b io ru g rz y b ó w w la s a c h s z c z e g ó ln ie in te n s y w n ie p e n e tr o w a n y c h i e k s p lo a to w a n y c h p rz e z z b ie ra c z y , zw ła szcz a w o to c z e n iu w ie lk ic h m iast. 4. T w o rz e n ie p a r k ó w k ra jo b r a z o w y c h i u s ta la n ie z a s a d ich z a g o s p o d a ro w a n ia p rz e s trz e n n e g o . M o że to o d e g r a ć p o w a ż n ą ro lę ja k o z a k ła d a n ie s w o is ty c h p o lig o n ó w o b s e r w a c y jn y c h i e k s p e ry m e n ta ln y c h , n a k tó r y c h m o g ą b y ć w y p ró b o w a n e m e to d y o c h r o n y in situ o ra z s y n c h r o n iz a c ja o c h ro n y g rz y b ó w i ro ś lin w y ż sz y ch . 5. K sz ta łto w a n ie z ie le n i m ie js k ie j z g o d n ie z z a sa d a m i e k o lo g ii, co m o że p o m ó c w o c h r o n ie n ie k tó ry c h g a tu n k ó w g rz y b ó w in situ. C hodzi o to, a b y te r e n y z ie le n i b y ły w w ię k sz y m s to p n iu k s z ta łto w a n e ja k o e k o s y s te m y ze w sz y stk im i o g n iw a m i fu n k c jo n a ln y m i, a n ie je d y n ie ja k o w y m a g a ją c e s ta łe j p ie c z y o g ro d n ik a tra w n ik i i k w ie tn ik i. N a p rz y k ła d w s ta ry c h s z p a le ra c h g ra b o w y c h w je d n y m z p a r k ó w m ie js k ic h Łodzi w y s tę p u ją g rz y b y z w ią z a n e m ik o ry z ą z g ra b e m , m. in. p o d z ie m n y g a tu n e k M e la n o g a s te r v a rie g a tu s. 4. PILNE POTRZEBY 1. N a jp iln ie js z ą p o trz e b ą je s t u z n a n ie k o n ie c z n o ś c i o c h ro n y g r z y b ó w n a ró w n i z in n y m i k o m p o n e n ta m i e k o s y s te m ó w z a ró w n o p rz ez
o g ó ł b a d a c z y p rz y ro d y , ja k i p rz ez in s ty tu c je o c h ro n y p rz y ro d y . G rz y b y p o w in n y z o sta ć w łą c z o n e w s y s te m o c h ro n y p rz y ro d y .
2. W sz e lk im u siło w a n io m o c h ro n n y m p o w in ie n to w a rz y s z y ć o k r e ś lo n y p ro g ra m b a d a ń n a u k o w y c h , zw ła szcz a n a d ro z m ie sz cze n iem g e o g ra fic z n y m i n ad w y m a g a n ia m i sie d lisk o w y m i g rz y b ó w . D o p iero d o k ła d n e p o z n a n ie ro z m ie sz c z e n ia p o z w a la w ła śc iw ie o c e n ić rz a d k o ś ć w y s tę p o w a n ia o ra z te n d e n c je p r o g r e s y w n e lub re g re s y w n e g a tu n k u .
3. P o trz e b n y je s t też p ro g ra m e d u k a c ji sp o łe c z e ń s tw a n a w s z y s t k ic h sz c z e b la c h n a u c z a n ia o ra z w s y ste m ie o ś w ia ty p o z a sz k o ln e j w z a k r e s ie z n a jo m o śc i g rz y b ó w i k u ltu r y ich z b ie ra n ia .
5. PIŚM IEN N ICTW O
A r n o l d s , E. 1980. De oecolo gie en sociologie v an W a s p la te n (H ygrophorus subme nus H y g r o c y b e sensu lalo). N a tu ra , 77: 17—44.
B e n k o r t , B. 1982. V o rlä u lig e Lisie der v erscholle nen u n d g efä h r d eten Grosspilzar- ten der DDR. Boletus, 6: 21— 32.
B o b i ń s k i , J. 1961. R a b u n k o w e grzybobra nia . C hro ń m y P rzyr. ojcz., 17, 3: 45— 47. B o b i ń s k i , J. 1966. Och ro na g r z y b ó w n a z i e m n y c h w K a m p in o sk im Parku N a ro d o
w y m . Sylw an, 110, 5: 63—70.
B o b i ń s k i , J. 1976. Problem w zbogacania m ik o ll o r y i zw ię k s z a n ia plonu g r z y b ó w W szech św iat, 7/8: 192— 194.
F r e j l a k , S. 1969. Jesz cze o o chronie grz yb ó w . P rzyr. poi., 12, 8: 8—9.
G a w ł o w s k a , J. 1977. Program o c h r o n y s z a ty roślinnej w Polsce. C h ro ń m y Przyr. ojcz., 33, 1: 31— 55.
G u m i ń s k a , B. 1961. P urchaw ka olb r zym ia — n a j w i ę k s z y g r z y b na św iecie, C h ro ń m y Przyr. ojcz , 17, 5: 16— 18.
G u m i ń s k a , B., W o j e w o d a , W . 1968. G r z y b y o w o c n i k o w e i ich oznaczanie. PWRiL, W arszaw a: 1— 308.
G u m i ń s k a, B., W o j e w o d a , W . 1983. G r z y b y i ich oznaczanie. PWRiL, W a rs z a w a: 1— 504.
H o ł o w n i a, I. 1983. W p ł y w s u k c e s y w n e g o u suw ania o w o c n i k ó w C ollybia peronata (Bolt, e x Pr.) Sing. na ich produkcję. A cta m ycol. 19, 1: 121— 127.
L u t e r e k, D. 1972. Jeszcze je d e n aspekt o c h r o n y g r z y b ó w w n asz ych lasach. C h ro ń m y Przyr. ojcz., 28, 1: 61—63.
Ł a w r y n o w i c z , M. 1976. O k u lt u r ę zbierania g rz y b ó w . Przyr. poi., 10: 12— 13. Ł a w r y n o w i c z , M. 1978. U wagal G r z y b y zanika ją . W yd. LOP, W a rsz a w a : 1—60. Ł a w r y n o w i c z , M. 1979. G r z y b ó w było w bród. Przyr. poi., 9: 11— 13.
Ł a w r y n o w i c z , M. 1981u. O chrona g r z y b ó w i kultura grzybobrań. W yd. LOP. W arszaw a: 1—90.
Ł a w r y n o w i c z , M. 1981b. O chrona g a tu n k o w a grzybów. P rzyr. poi., 10: 26—27. Ł a w r y n o w i c z , M., N e s p i a k, A. 1983. G r z y b y j a k o elem ent a tr a k c y jn o ś c i te r e
n ó w r e k r e a c y jn y c h . A cta Univ. Lodz., Folia sozol., 1: 35— 50.
Ł a w r y n o w i c z , M. , O l a c z e k , R. 1980. Pod sta w o w e za gadnienia o c h ro n y sz a ty roślinnej. W yd. LOP, W arsz a w a : 1— 100.
O l a c z e k , R. 1979. W p ł y w antr opopresji na r e z e r w a ty i pa rk i n a ro d o w e oraz ob sz a r y ch ro nionego krajobrazu w p e r s p e k t y w i e roku 2000. Zesz. probl. Postępów N a u k roln., 217: 301— 318.
O r 1 o i, H. 1957. C h ro ń m y od zagłady rzadkie g a tu n k i g rz y b ó w . P rzyr. poi., 1, 11/12: 4—5.
P i l â t , A. 1969. H o u b y C e s k o s l o v e n s k a v e s v é m i i v o t n i m pros ifedi. CAV , P rah a: 1—268.
R u d n i c k a - J e z i e r s k a, W. 1981. Czy u m iesz zbierać g r z y b y ? Przyr. poi., 7/8: 28—30.
S k i r g i e ł ł o , A. 1961. De la nécessité de la p rotection des c h a m p ig n o n s et des terrains respectiis. C esk a M ycol., 15: 153— 158.
S z c z e p k a , M. Z. 1982. P o d g r z y b e k p a s o ż y tn ic z y Xerocoin us parasiticus i proble m a t y k a je g o ochrony. C h ro ń m y Przyr. ojcz., 38, 6: 32—45.
S z c z e p k a , M. Z. 1984. P r o je k t y o c h ro n y g a t u n k o w e j g r z y b ó w w krajach sąsiadu ją cyc h z Polską. C hrońm y Przyr. ojcz., 40, 4: 5—24.
W i n t e r h o f f , W. 1978. Vorlàulig e Rote Liste der g elà h r d eten Grossplize in Ba d e n - W ü r tt e m b e r g , B rih, VerSff. N a tu rs c h u tz L andschafts pi I. B ad.-W iirtt., 11:
169— 178.
W i n t e r h o f f , W. 1984. Vorld uiig e Rote L i t e der Grosspilze (M acrom yceten). In: Rote Liste der gelàhr deten Tiere u n d Pllanzen in der B un d esrep u b lik Deutschland. N a tu rs c h u tz ak tu ell., 1: 162— 184.
W o j e w o d a , W. 1965. Z asługują ce na ochronę g a tu n k i g r z y b ó w z ro d z in y sro- m o tn ik o w y c h . C hro ń m y P rzyr. ojcz., 21, 5: 19—24.
W o j e w o d a , W. 1966. Sm a rd ze — rzadkie w io sen n e g r z y b y n a sz ych lasów. C h ro ń my Przyr. ojcz., 22, 2/3: 87— 92.
W o j e w o d a , W. 1969. O ochronie g r z y b ó w w Polsce. C h ro ń m y Przyr. ojcz., 25, 4: 5— 15.
W o j e w o d a , W. 1970. O grzybach ja d a ln ych i trują cych. N a u k a dla w s z y s tk ic h . PAN, K raków : 1—31.
W o j e w o d a , W. 1976. Zanik anie s t a n o w i s k m a c ro m y c e te s w Polsce. P h ytocoenosis, 5, 3/4: 377—386.
6. SUMMARY
Fungi a re th e e ssen tial c o m p o n en ts ol all te rre s tia l ecosystem s p la y in g a n im p o rta n t ro le as sa p ro p h y te s, parasite's an d sym bionts of a u to tro p h ic p lan ts. Som e of th em a re v e ry se n sitiv e to th e h a b ita t changes.
As a c o n seq u en ce of m o d ern agri- a n d silv ic u ltu re as w ell as in d u strializatio n an d u rb a n iz a tio n , som e groups ol fungi h a v e d e c re a s e d stro n g ly in E urope durin g th e last years. A n ad d itio n a l d a n g e r com es from m ushroom s g a th e rin g . T his k in d of a c tiv ity is e x tre m e ly p o p u lar as a „ n a tio n a l h o b b y " in P oland. As a re s u lt ol p e n e tra tio n of forests by th o u sa n d s p eo p le each w eek in autum n, th e d am aging ol c a r po phores, m ycelium an d h a b ita ts is to be ab serv ed .
Since 1983 follow ing fungi are u n d er th e la w p ro te c tio n : Morchellaceae (all species), Sparassis crispa, Hericium ram osum an d H. coralloides, Laricilomes otücinalis, M er ipilus gig anteus, Grilola Irondosa an d G. um bellata, Str o b ilo m yces lloccopus, X e ro c o m u s parasiticus, Langerm annia gigantea, Phallaceae (all species).
A bout 20% of Polish m a c r o m y c e t e s flora are p ro p o sed to th e re d list of th r e a te n e d fungi.
D oc. d r h a b . M a r ia Ł a w r y n o w ic i W p ły n ę ło d o R e d a k c ji F o lia Z a k ła d B o ta n ik i
I n s ty tu tu B io lo g ii Ś r o d o w is k o w e j U n iw e r» y te tu Ł ó d z k ie g o Ul. B a n a c h a 12/16, 90— 237 Ł ó d t
