• Nie Znaleziono Wyników

The Relation between the Concepts of Recreation and Tourism

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "The Relation between the Concepts of Recreation and Tourism"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

Marin Bachvarov Elżbieta D ziegieć

Katedra Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytet Łódzki 9 0 -1 4 2 Łódź baehvar@geo.uni.lodz.pl RELACJE MIĘDZY POJĘCIAMI „REKREACJA" I „TURYSTYKA"

żgrys_ treści: Autorzy artykułu przedstawiają analizę porów­ nawczą i relacje pojęć: turystyka i rekreacja na tle czasu wol- lle8 ° i przestrzeni ich realizacji. Przegląd wielu prac polskich, rancuskich i anglosaskich wskazuje że nie ma zgodności czy '«kreacja to wszystko co prowadzi do regeneracji sił fizycz- nych i psychicznych człow ieka, czy termin ten należy ograni- C2yć do rekreacji ruchowej poza dom em . Za drugą opcją stoją geografowie, ekonom iści i przedstaw iciele w ychow ania fi­ zycznego. A czkolw iek czynności rekreacji i turystyki m ogą

yc bardzo od siebie odm ienne, łą czą je pewne relacje prze- s,rzenne. W związku z tym m ożna m ów ić o rekreacji tury­ stycznej, która w łaściw ie zawiera w sob ie cechy obu zjawisk ża'ówno od strony uczestnika, podm iotu gospodarczego, jak 1 Przestrzeni realizacji.

^ S ^ 3 -kluczow e: czas w olny, turystyka, rekreacja, turystyka rekreacyjna, przestrzeń rekreacyjno-turystyczna.

THE RELATION BETWEEN THE CONCEPTS OF RECREATION

AND TOURISM

A bstract: The au th o rs p rese n t a com parative analysis of the relation betw een the concepts of tourism and recreation in the context of leisure time and also the spaces in w hich they occur. A review of m any publications in Polish, F rench and English indicates th a t there is no agreem ent a s to w hether recreation includes everything leading to physical and m ental •regeneration', or w hether it should be limited to active outdoor recreation. A lthough recreation and tourism activities m ay be very different they often occur in one and the sam e space. Therefore, recreation as a part of tourism w hich actually com bines the qualities of both can be discussed from th e perspectives of the participant, th e econom ic agent and the space where it occurs.

Key w ords: leisure tim e, tourism , recreation, recreational tourism , recreation an d tourism space.

^ k r e a c ja i turystyka to szerokie pojęcia o skom ­ plikowanej strukturze. M iędzy nimi je st wiele ^ p o ln y c h cech, ale także dużo istotnych róż- nic' W spólnoty cech i różnic m ożna się doszuki­ wać w:

1) istocie obu zjaw isk,

2) sferach życia, które one inicjują - branża tUrystyczna, sektor (otoczka) rekreacji i sportu,

, 3) przestrzeni niezbędnej dla rekreacji bądź turystyki.

Zasadniczym celem autorów je s t naświetle- nie różnic i sprzężeń m iędzy tymi bliskim i, a jed- n‘*k bardzo odm iennym i zjaw iskam i. Jest to ko- nieczne w św ietle nadm iaru uwagi, którą

poświę-się w wyższych uczelniach turystyce, pod­ p a ś gdy rekreacja je s t traktow ana głów nie jako

0rT>ena w ychow ania fizycznego. D efinicja tych ^°jęć, zw łaszcza turystyki, to nie tylko dom ena

Recreation a n d to u rism are large and com plicated concepts. They sh are m any featu res b u t th ere are m any significant differences betw een th e m a s well. Sim ilar­ ities an d differences can be found in the following:

1) th e c h a ra c te r of both,

2) th e a re as of life w hich they initiate (tourism in d u stry , recreation an d sports sector),

3) th e sp atial p a ra m ete rs of either.

The m ain aim of th e article is to p resen t th e differences a n d connections betw een th ese related y et very different phenom ena. This is n e ce ssa ry b e ca u se a t universities to u rism h a s b e en given m u c h m ore a tte n ­ tion th a n recreatio n w hich h a s been treated m ainly a s a d o m a in of ph y sical education. Definitions of th ese two concepts,

(2)

geografów , lecz także ekonom istów , socjologów , pedagogów społecznych, specjalistów ds. eduka­ cji społecznej, fizycznej i innych.

Nie można zrozum ieć rekreacji, a jeszcze mniej turystyki, bez ich ulokow ania w czasie i przestrzeni. O ba zjaw iska są elem entam i cza­ su wolnego. A utorów interesuje także zm ienność w czasie definiow ania przytoczonych w tytule pojęć przez badaczy różnych krajów.

1. CZAS WOLNY

especially tourism , have b een form ulated n o t only by geographers b u t also econom ­ ists, sociologists a n d th o se working in pedagogy, physical education an d so on.

It is im possible to u n d e rs ta n d recrea­ tion, n o t to m ention tourism , w ithout plac­ ing th em in a tim e-space context a s both are elem en ts of leisure time. The a u th o rs are also in terested in th e ir changeability in time, quoted by re sea rc h ers from different countries.

„Czas wolny” to szerokie pojęcie wyjściowe, obejm ujące wraz z w ielom a innymi elem enta­ mi rów nież w szystkie działalności podróżujących w celach rekreacyjnych i turystycznych. Czas wolny je st w ielkością ostatk o w ą w budżecie cza­ su (rys. 1), bow iem je st to czas pozostający po czynnościach biologicznych (sen, posiłki, higiena), po pracy i czynnościach z n ią zw iązanych (np. transport do m iejsca pracy) oraz pobytem w do­ mu. M iędzy charakterem pracy a charakterem czasu wolnego istnieje zależność kom pensacyj­ na. Ostatni jest zw ykle spędzany na czynnościach różniących się, naw et antypodow ych, w stosunku do charakteru i środow iska pracy.

W literaturze anglosaskiej pojęcie leisure je st przede w szystkim m iarą czasu, bow iem mo­ żna je zdefiniow ać ja k o czas wolny pozosta­ jący po pracy i czynnościach biologicznych i bytowych - czyli czas rekreacyjny (BONIFACE,

Cooper 2003).

W literaturze francuskojęzycznej, a zw łasz­ cza wśród badaczy francuskich (DEWAILLY, F l a - MENT 1993), stosuje się określenia loisir i loisirs. Pierwsze z nich ma szerszy zakres, rozum iane jest jak o czas wolny od pracy zaw odow ej, na­ tom iast drugie je st rozum iane jak o całość dzia­ łalności w y p o c z y n k o w y c h . N ależy podkreślić, że te pojęcia są trudne do precyzyjnego zdefi­ niowania, poniew aż o p iera ją się na subiektyw ­ nym odczuciu „w olności” czy przym usu instytu­ cjonalnego.

Czas wolny je s t w artością społeczną, która pozostaje w indyw idualnym , sw obodnym w ła­ daniu jednostki - w sferze pryw atności. Pojęcie czasu wolnego należy więc do pojęć w ieloznacz­ nych, pod którymi rozum ie się różne treści. W ydaje się, że d efinicja jed n eg o z w ybitnych so­ cjologów zajm ujących się czasem wolnym - Du m a z e d ier a (1962) - je st nadal aktualna.

1. LEISURE TIME

‘Leisure tim e’ in clu d es activities done for recreational a n d to u rism p u rp o ses. Leisure tim e is w h a t rem ain s in th e time budget (Fig. 1) b e ca u se it is tim e left over after biological activities (sleep, m eals and hygiene), work a n d w ork-related activities (e.g. jo u rn e y to th e workplace), a s well as h o u seh o ld ch o res are completed. B etween w ork a n d leisure tim e th ere is a com pensatory relationship. The latter is u su ally s p e n t on activities w hich differ from those done in th e w orking environm ent.

In th e literatu re in English, leisure is first of all a m e asu re of tim e, defined as free tim e after work, biological a n d h o u s e h o l d

activities - in o th e r w ords recreation time

(B o n if a c e & C o o p e r 2003).

In th e lite r a tu r e in F r e n c h , (Dewailly & Flament 1993) th e te r m s loisir a n d loisirs

a re u s e d . T h e fo r m er i s th e w id e r term , u n d e r s to o d a s tim e free from w ork , w h ile th e la tte r i n c lu d e s a ll recreation a ctivities- It m u s t b e p o in te d o u t th a t th e te r m s are d ifficu lt to d e fin e p r e c is e ly b e c a u s e th e y are b a s e d o n a s u b j e c tiv e s e n s e o f ‘free tim e ’.

Leisure tim e is a social value w hose use dep en d s on a n individual’s free choice and rem ain s in th e sp h ere of h is /h e r privacy- Leisure is th e n a co n cep t of m ultiple m ean ' ing. It seem s th a t th e definition p r o p o s e d

by D u m a z e d ie r (1962), a distinguished sociologist dealing with th e issu e of leisure, is still ap p ro p riate d espite th e passin g oi time. He defines leisu re a s all th e activities w hich a n individual c an do o u t of his own volition for recreatio n or entertainm ent

(3)

S C H E M A T B U D Ż E T U C Z A S U

Rys. 1. Schemat budżetu czasu (opracowanie: M. Bachvarov)

TIME BUDGET DIAGRAM

Fig. 1. Time budget diagram (author M. Bachvarov)

Cytowany autor określa czas wolny jak o „cało­ kształt zajęć, którym jed n o stk a m oże poświę- Cać się zupełnie dobrow olnie albo dla w ypoczyn­ ku albo dla rozrywki, albo dla bezinteresow ne- 8° poszerzania swojej wiedzy lub rozw oju zdol- n°ści, bądź dla zw iększenia sw ego dobrow olnego Uczestnictw a społecznego po wyzw oleniu się 1 obowiązków zaw odow ych, rodzinnych i spo- ^cznych” . W spółcześnie nasuw a się jednak py­ tanie - czy rzeczyw iście antynom ia pracy i czasu w°lnego je s t tak jednoznaczna, ja k się potocz- nie przyjm uje? W ydaje się, że jed n y m z podsta­ wowych czynników różnicujących czas wolny ■Jest pojęcie obow iązku czy przym usu. W związku z coraz większym zacieraniem się granic między Pfacą a czasem wolnym , następuje spadek zain­ teresowań badawczych nad tym ostatnim .

p u rp o ses, to learn som ething new or develop skills. It c a n also include social participation in tim e not occupied by work, family a n d social du ties. However, the q u estion a rises - is th e antinom y of work an d leisure really a s obvious a s commonly believed? It seem s th a t one of th e basic factors differentiating leisure is th e concept of d u ty o r com pulsion. As th e borderline betw een work a n d leisure is gradually fading, re sea rc h ers are becom ing less a n d less in terested in th e latter.

In contem porary civilisation, leisure is one of th e h ig h e st v alu es influencing the developm ent of th e h u m a n personality an d determ ining th e quality of life. The process of sh o rten in g th e tim e of w ork a n d

(4)

length-Czas wolny we współczesnej cywilizacji jest jedną z najwyżej cenionych wartości wywie­

rających wpływ na osobowość człowieka i decy­ dujących o jakości życia. Proces skracania cza­ su pracy i wzrostu ilości wolnego czasu został zapoczątkowany w XIX w. i przejawiał się w czterech podstawowych formach:

a) skracanie godzin pracy w ciągu całego dnia, b) skracanie dnia pracy w ciągu tygodnia, c) wprowadzenie powszechnego ustawodaw­ stwa urlopowego,

d) wprowadzenie i upowszechnienie ustawo­ dawstwa emerytalnego.

Praca jednocześnie stawała się coraz bardziej intensywna i wymagała coraz większego wysił­ ku intelektualnego. Coraz częściej pracę fizycz­ ną wykonują maszyny. Prowadzi to do postępują­ cego skracania czasu pracy, czego następst­ wem jest wydłużanie się czasu wolnego. Dziś po­ nad 1/3 budżetu czasu w krajach rozwiniętych przypada na dni wolne od pracy. Obserwu­ jemy kilka b lok ów c z a so w y c h , w ramach któ­ rych odbywają się zajęcia rekreacyjne i tury­ styczne:

1. Czas wolny w domu i przestrzeni przy­ domowej przeznaczony na rekreację bierną lub aktywną (bez wyjazdu poza miejsce zamieszka­ nia).

2. Czas wolny w weekendy i dni świątecz­ ne, podczas których są realizowane czynności sportowo-turystyczne w miejscu zamieszkania lub w bliskim otoczeniu. Może być wykorzysty­ wany na krótkie wyjazdy o charakterze rekreacyj- no-poznawczym.

3. Urlop roczny i wakacje, podczas których w skomasowanym dużym odcinku czasowym moż­ na zrealizować dłuższe podróże rekreacyjno-tu­ rystyczne. Blok ten ma doniosłe znaczenie dla tu­ rystyki.

4. Czas wolny życiowy - to zwiększający się okres emerytalny. Fizycznie aktywni mieszkań­ cy krajów rozwiniętych masowo biorą udział zarówno w rekreacji, jak i w podróżach turystycz­ nych.

W ramach tych bloków czasowych przeja­ wiają się charakterystyczne cykle rekreacyjno-tu­ rystyczne, które różnią się zarówno zasięgiem przestrzennym, strukturą i wpływem na uczestni­ ków, jak i na środowisko recepcyjne.

Gros czasu wolnego jest zwykle spędzane w domu i w przestrzeni przydomowej (podwór­ ko, ogród, ulica, bliskie wolne tereny). Typowe czynności, którymi wypełnia się czas wolny

ening of th a t of leisu re w as initiated in the 19th c. an d o ccu rred in four basic forms:

a) sh o rte n in g th e w orking h o u rs during th e day,

b) red u cin g th e days of work du rin g the week,

c) intro d u cin g legal regulations regard­ ing leave a n d holidays,

d) intro d u cin g a n d popularising legal regulations regarding retirem ent.

At th e sam e tim e, w ork w as becoming increasingly intensive requiring m ore and m ore intellectual effort. Physical effort was replaced by m a ch in es leading to the sh o rten in g of w orking h o u rs a n d con­ sequently to a n in crease in leisure time. Nowadays, in developed co u n tries over 1/3 of th e tim e b u d g et is allocated to days off work. There are several blocks of time, in w hich recreational a n d to u rism activities take place:

1. Leisure tim e a t hom e, an d the space a ro u n d th e hom e, u se d for passive or active recreation (w ithout leaving hom e town or village).

2. Leisure tim e a t w eekends an d during holidays w hen sp o rt a n d to u rism activities are u n d e rta k e n in th e hom etow n or nearby. This could be u se d for sh o rt trips for recreational a n d ed ucatio n al purposes.

3. H olidays, w h e n over a longer period of tim e it is possible to go on longer recreational a n d to u rism jo u rn ey s. This is ‘block’ is of great im portance for tourism . P erm an en t leisure tim e on a n everyday b a sis is typical for retirem ent. Physically active in h a b ita n ts of developed countries com m only tak e p a rt in recreation and to u rism jo u rn ey s.

C haracteristic recreation a n d tourism cycles are p a rt of th e se blocks of time. They differ a s far a s th e ir sp atial range, stru ctu re a n d influence on p articip an ts a n d the reception enviro n m en t a re concerned.

The m ajority of leisure tim e is usually s p e n t a t hom e a n d n e a r it (the yard, garden, street, n earb y open areas). T y p i c a l activities done in leisure tim e a t hom e are w atching TV, listening to th e radio, play- ing w ith children, en tertain in g g u ests or visiting som eone else, conversation a t home or on th e phone, read in g a n d hobbies. These activities u su ally overlap a n d a r e done sim u ltan eo u sly (e.g. caring for a baby

(5)

w domu, to oglądanie telew izji i słuchanie radia, zajęcia z dziećm i, przyjm ow anie gości lub uda­ wanie się z wizytą, rozm ow y w domu, rozmowy telefoniczne, lektura, ulubione zajęcia (hobby). Te zajęcia zw ykle nakładają się na siebie i są re­ alizowane jedno cześnie (np. pielęgnow anie dziec­ ka i słuchanie radia).

W ypoczynek w dom u (sen, w ypoczynek bier­

ny) różni się zasadniczo od w ypoczynku aktyw ­ nego, poprzez turystykę, bow iem ten ostatni im­ plikuje przem ieszczania się (podróże) z ich kon­ sekwencjami społeczno-ekonom icznym i, technolo- 8>cznymi i kulturow ym i. W ypoczynek statyczny w domu nie odnosi się do sfery turystyki. Czas Wolny i wypoczynek w dom u są zatem organi­ zowane we własnym zakresie, zw ykle w gronie rodziny i nie angażują gałęzi turystycznej.

Na turystykę i w ypoczynek poza dom em Przypada niew ielka część (5 -1 0 % ) ogólnego w ol­ nego czasu, choć je st pew na tendencja wzrostu. Społeczeństwo je s t zainteresow ane rozwojem turystyki w tem pie w yprzedzającym ogólny roz­ bój, z uwagi na jej w ielkie znaczenie zdrow otne, ekonomiczne i społeczno-kulturow e oraz w ycho­ wawcze.

Czas wolny je st uw arunkow any społecznie i za- leży od:

- struktury społecznej (rozw arstw ienie, docho­

dy* charakter pracy itd.),

- struktury dem ograficznej (wiek, ruch natural­ ny ludności, w ykształczenie, m igracje),

~ struktury i cech środow iska przyrodniczego (które m ają znaczenie dla typu i um iejscow ienia działalności w wolnym czasie).

2 . REKREACJA

Rekreacja (z łac. recreatio) w szerokim znacze- niu to każda form a regeneracji sił człowieka, ■^est to bardzo pojem ny term in, który je st treś­ ciowo zawarty w pojęciu w olnego czasu, jed- n°cześnie znacznie szerszy od definicji wypo- Czynku poza domem. R ekreacja bow iem obejm u­ je część czasu spędzanego czynnie lub biernie ^ domu i przestrzeni przydom ow ej. C haraktery­ styczne jest, że rekreacja n iekoniecznie wym aga

Przemieszczenia, m oże być, lub nie, zw iązana

* Podróżą (rekreacja w dom u, w m iejscu pracy). latego pojęcie to w zbudza m niejsze zaintere­ sowanie geografów i ekonom istów (którzy ba-

aJĄ rozm ieszczenie i gospodarkę turystyczną),

an d listening to th e radio a t th e sam e time). R ecreation a t hom e (sleep a n d passive rest) is very different from active recrea­ tion th ro u g h tourism , a s th e la tte r implies jo u rn e y s w ith socio-econom ic, tech n o ­

logical a n d cu ltu ra l co n seq u en ces. ‘S tatic’ recreation a t hom e is n o t tourism . T here­ fore, leisure tim e a n d recreation a t hom e are organised individually, u su ally together w ith th e family, a n d do n o t involve tourism .

T ourism a n d o u td o o r recreation take u p a sm all p ercen tag e (5-10%) of th e whole of leisure tim e, alth o u g h a growing tren d is observed. The general social in terest favours a m ore rapid developm ent b ecau se of its g reat h ealth , econom ic, socio-cultural an d ed u catio n al im portance.

Leisure tim e is socially conditioned and d ep en d s on th e following:

- social s tru c tu re (social class, income, type of w ork etc.),

- dem ographic s tru c tu re (age, growth rates, m igration),

- s tru c tu re a n d q ualities of th e n a tu ra l environm ent (im portant for th e type an d location of activities in leisure time).

2. RECREATION

G en erally sp eak in g , recreatio n (Lat. recreatio) is an y m eth o d of improving the ‘h u m a n condition’. It is a very w ide-ranging term w hose c o n ten t is included in leisure, b u t a t th e sam e tim e it is m u ch w ider th a n travelling an d stay in g aw ay from hom e b e ca u se it also in clu d es a p a rt of th e time s p e n t actively o r passively a t hom e or n e ar it. It is sym ptom atic th a t recreation does n o t require m ovem ent a n d it m ay or m ay n o t be asso ciated w ith a jo u rn e y (recreation a t hom e or a t work). This is w hy th is concept is less in terestin g for geographers (who stu d y th e d istrib u tio n of tourism ) an d econom ists (who stu d y its economy), b u t m ore p o p u lar in sociology, physical e d u ca ­ tion a n d m edicine.

R ecreation is u su ally associated w ith active outdoor recreation leading to physical an d m ental ‘regeneration’ owing to a change of activity a n d exercise in th e open air. A longer organised re s t (a w eek an d above) is regarded a s a holiday.

(6)

natom iast cieszy się dużym zainteresow aniem specjalistów z zakresu socjologii, nauk o w ycho­ waniu fizycznym , medycyny.

W ypoczynek zw ykle kojarzy się z w y p o ­ czy n k iem a k ty w n y m p o za d o m em , prow a­ dzącym do regeneracji sił fizycznych i psy­ chicznych dzięki zm ianie czynności i ruchowi na otw artym pow ietrzu. D łuższy w ypoczynek zorga­ nizowany (tydzień i dłużej) je st określony jako wczasy.

W ypoczynek aktyw ny je s t częścią czasu w ol­ nego, jednocześnie je s t pojęciem szerszym od turystyki, która zazwyczaj je st typem w ypoczyn­ ku aktyw nego (w ypoczynek turystyczny) po­ przez podróż i konsum pcje usług turystycznych. G ranica z turystyką m oże być nieostra - np. gdy chodzi o wczasy.

Z rekreacją - zgodnie z etym ologią słowa - często kojarzy się aktyw ność, kreatyw ność i wy­ siłek w ramach czasu w olnego. Jest ona rozu­ m iana jako „w szelkie czynności podejm ow ane dla regeneracji sił, a przejaw iające się w uczest­ niczeniu w rozryw kach kulturalnych, grach spor­ towych czy też różnych form ach ruchu tury­ stycznego - po godzinach zajęć służbowych lub szkolnych, poza obow iązkam i społecznym i i norm alnymi zajęciam i dom ow ym i” (Wa r s z yŃ-

s k a, Ja c k o w s k i 1979). W definicji tej zw raca się uwagę na cel podejm ow ania działań, ja k i­ mi je st odnow a sił. N ależy zaznaczyć, że regene­ racja sił traconych w trakcie w ykonyw ania obow iązkow ych zajęć przebiega odm iennie w różnych społeczeństw ach, grupach społecznych czy u poszczególnych osób (SKÓRZYŃSKI 1965, BARTKOWSKI 1977, Czas w olny i rekreacja 1976).

W edle trafnej definicji zam ieszczonej w N o­ wej encyklopedii p ow szechnej PW N (1996), re­ kreacja to „form a działania w ybrana dobrow ol­ nie przez człow ieka ze w zględu na osobiste za­ interesow ania i dla własnej satysfakcji, podej­ m owana poza obow iązkam i zaw odow ym i, spo­ łecznym i i dom owym i w czasie wolnym od pracy” . Jej istota wynika więc z dobrow olności, osobi­ stych preferencji i zainteresow ań.

Z godzić się należy z p o g lą d e m TOCZEK-WER­ NER (2002), że sło w o „ re k re a c ja ” uży w an e je s t w co najm niej trzech zn a c z e n ia c h , ja k o :

- zespół zachow ań, które człow iek realizuje w swoim wolnym czasie,

- proces wypoczynku (regeneracji sił),

- rozw ijające się dynam icznie zjaw isko spo­ łeczno-kulturow e, którego podstaw ę stanowi

Active recreation is a p a rt of leisure, yet a t th e sam e tim e it is a concept wider th a n to u rism w hich is u su ally a type of active recreation (tourist recreation) th ro u g h the c o n su m p tio n of jo u rn e y s an d tourism services. The borderline with tourism can be b lu rred a s reg ard s for instance organised holidays.

Recreation, according to its etymology, is often asso ciated w ith activity a n d creativity w ithin leisure. It is u n d ersto o d a s ‘all th e activities u n d e rta k e n for the purpose

of ‘psycho-physical regeneration’ and

d em o n strated in participation in cultural events, sp o rt o r different forms of to u rism - after w ork o r ed u catio n , outside social d u ties a n d reg u lar ho u seh o ld chores’

(War szynsk a & Jackow ski 1979). The

definition focuses on ‘regeneration’ a s the aim of th e activities. It sh o u ld be pointed o u t th a t th e ‘reg en eratio n ’ of th a t energy u sed u p d u rin g obligatory activities, varies betw een societies, social groups or individuals (Skorzynski 1965, Bartkow sKI

1977, C zas w olny i rekreacja 1976).

According to a definition in Nowa ency­ clopedia p o w szech n a p u b lish ed by PWN (1996), re c re a tio n is ‘a form of activity chosen voluntarily d u e to personal interests an d for p erso n al satisfaction, u n d ertak en outside career, social a n d household duties in th e tim e free of w ork’. In o th er words, it is b ased on v o lu n taiy choice, personal preference a n d in terest.

We m u s t agree w ith To czek-We r n er’s

opinion (2002) th a t th e term recrea­ tion is u se d w ith a t le ast th ree m ean ­ ings:

- a s a se t of b eh aviours du rin g leisure time,

- as th e pro cess of resting (‘regenera­ tion’),

- a s a dynam ically developing socio­ cultural phenom enon b ased on the increas­ ing a m o u n t of leisure tim e (globally), and on th e b eh av io u rs asso ciated w ith it.

Przeclaw sk i (2002) in tro d u c e s the

c o n ce p t of re-creation, associated with activity, creativity and effort, which make m ind a n d m uscles well-exercised. After recreation work can be retu rn ed to or - tf we are free - activities of th e loisir type chosen.

(7)

Wzrost (w skali społecznej) ilości czasu w olne­ go, oraz zw iązane z nim form y zachow ań lu­ dzi;

PRZECŁAWSKI (2002) w prow adza pojęcie „re­ k re a c ja ”, z którym kojarzy aktyw ność, kreatyw ­ ność, wysiłek, które m ęczą, w yczerpują - zależ­ n e od rodzaju pracy - bardziej um ysł, niż m ię­ snie. Po rekreacji m ożna w rócić do pracy, albo - Jeżeli się ma wolny czas - dokonyw ać wyboru

Zajęć typu loisir.

Badacze francuscy nie w yprow adzili tak wy­ raźnego określenia pojęcia rekreacji. W ielu auto­ rów skłania się jed n ak do pojm ow ania go jak o toisfr. De w a il l y i Fl a m e n t (2000) proponują

używanie określenia „rekreant” w odniesieniu uo osób, które upraw iają turystykę lub uczestni- CZil w zajęciach w ypoczynkow ych (loisirs) w cza­ sie wolnym {loisir).

F ren ch acad em ics have n o t introduced su c h a clear co n cep t of recreation b u t m an y how ever te n d to u n d e rs ta n d it a s loisir. Dewailly & Flam ent (2000) suggest

usin g the term 'recreant in relation to those w ho u n d e rta k e to u rism or participate in recreational activities (loisirs) in th eir leisure tim e (loisirj.

R ecreation in th e literatu re in English m e an s a variety of activities done in leisure tim e leading to physical a n d spiritual ‘reg en eratio n ’ (Jo h n s t o n, Greg o ry & Smith

1997). The ran g e of recreational activities is en o rm o u s - from w atching TV to having holidays abroad. There is b o th active or

passive recreation, depending on the

physical involvem ent o n th e p a rt of the participant. REKREACJA RECREATION P H Y S IC A L R E C R E A T IO NR E K R E A C J A R U C H O W A IN N E F O R M Y R E K R E A C JI O T H E R F O R M S O F R E C R E A T IO N

Rys. 2. Schemat rekreacji (wg S. Toczek-Werner 2002, s. 3)

Fig. 2. Recreation diagram (according to Toczek-Werner 2002, p. 3)

Rekreacja w literaturze anglosaskiej oznacza lQzmaite czynności w w olnym czasie prowadzą- Ce do regeneracji-w zm ocnienia sił fizycznych ' duchowych (JOHNSTON, GREGORY, SMITH 1997). Zakres rekreacji je st ogrom ny - od oglądania telewizji do wakacji poza granicam i. R ozróż­ nia się rekreację aktyw ną i bierną, w zależnoś- Cl od fizycznego zaangażow ania uczestnika.

Ja c k s o n i Bu r t o n (1989) p is z ą o re k rea cja ch Vv liczbie m n o g iej, u to ż sa m ia ją c j e z po d ró ża- 011 poza dom em . C y to w a n i au to rzy u w ażają, 2e je s t to w ażn e p o le b a d ań g e o g raficzn y c h . P o ­ p a l a b o w iem w y tłu m a czy ć i m o d elo w ać p o pyt 2wiązany z p o d ró ża m i re k re a cy jn y m i. P o p y t o b e j­ muje takie zm ien n e, ja k d y sp o n o w a n y czas i d o ­ chód, w iek, w y k sz tałcen ie i d o stę p do w łasne- §° transportu. PlGRAM (1983) uw aża, iż sukcesy Vv tw orzeniu m odeli p ro g n o sty c z n y c h były do tej pory o g ran ic zo n e, b o w ie m zn a c z n a c zęść popy- ju była b e z p o śre d n ią o d p o w ie d z ią na p o d aż w a- 0l'ów i usług, k tó re w dużej m ierz e nie s ą

zde-Ja c k so n & Burto n (1989) write ab o u t

recreatio n s (in th e plural), identifying them w ith jo u rn ey s. T hese a u th o rs believe th a t it is a n im p o rtan t Field for geographical study, b e ca u se it explains a n d sh ap e s the d em an d for recreational jo u rn ey s. This d em an d in clu d es s u c h variables a s th e tim e a n d re so u rce s a t o u r disposal, age, ed u catio n a n d access to tra n sp o rt. Pigram

(1983) claim s th a t su c c e ss in creating forecasting m odels h a s b e en limited so far b e ca u se a considerable p a rt of th e dem and h a s b een a d irect reactio n to th e supply of a ss e ts a n d services w hich, to a large extent, are n o t determ ined by th e m arket. In th e la st y ears of th e 2 0 th c. m any publications ap p eared in English w hose a u th o rs indicated dichotom ies in recrea­ tion, dividing it into active an d passive, formal a n d inform al, ru ra l a n d u rb an , asse t-b a se d a n d client-based, etc. (Patm ore

(8)

term inow ane rynkowo. W ostatnich latach XX w. wyszło w iele anglojęzycznych prac klasyfiku­ jących rekreację dychotom icznie na aktyw ną-bier-

ną, oficjaln ą-nieform alną, w iejską-m iejską, osa­ dzoną na w alorach-na klientach itd. (Patmore 1983, też Liszewski, Baczw arow 1998). Szcze­

gólnie dużo uwagi pośw ięca się planow aniu re­ kreacji i problem om chłonności rekreacyjnej tere­ nów.

Zwięźle, ale trafnie definiuje rekreacje Me d- UK (1995, s. 203) ja k o „sposób w ykorzystania czasu wolnego, lub działalność podjętą w czasie wolnym, która może obejm ow ać także turysty­ kę”. W spom niany autor uważa, że najw ażniej­ szy jest podział na rekreację w pom ieszczeniach i na świeżym powietrzu.

Jak wynika z pow yższego przeglądu, nic ma zgodności opinii, czy rekreacja to wszystko, co prowadzi do regeneracji sił fizycznych i psy­ chicznych człow ieka, czy term in ten należy ogra­ niczyć do rekreacji ruchowej poza dom em . Za drugą op cją sto ją geografow ie, ekonom iści i spe­ cjaliści z zakresu w ychow ania fizycznego.

Nie m ając do dyspozycji term inu typu loisirs, specjaliści w krajach środkow oeuropejskich inter­ pretują rekreację jak o w ypoczynek w najszerszym znaczeniu obejm ującym zajęcia dla przyjem ności (np. rozm aite hobby, gry w kartach itd.)

3. TURYSTYKA

C harakterystyczną ce ch ą turystyki je s t to, iż wym aga ona z konieczności zm iany czynności - poza m iejscem stałego zam ieszkania - zwykle w postaci działalności kom pensującej zm ęcze­ nie naw arstw iane w środow isku pracy lub w do­ mu. Nie pretendując do w yczerpującego przeglą­ du definicji pojęcia „turystyka” , w niniejszym ar­ tykule zw racam y uw agę tylko na niektóre z nich. Podejm ow ano bow iem - zarów no na szczeblu międzynarodowym , ja k i w poszczególnych kra­ jach - w iele prób zdefiniow ania tego terminu. W spółczesna turystyka staje się zjaw iskiem co­ raz bardziej złożonym , pow oduje to duże trud­ ności zw iązane z jej generalizacją. Należy przy tym podkreślić, że turystyka je st w ielow ym iarow a i rozpatryw ana z punktu w idzenia wielu nauk (m.in. geografia, socjologia, ekonom ia itd.).

K lasyczną definicję turystyki sform ułowali na początku lat 40. XX w. ekonom iści szw ajcar­ scy Hunziker i Krapf (1942). Cytowani auto­

rzy turystykę definiują ja k o „całokształt

stosun-1983, also Liszew ski & Baczvarov 1998).

P articular a tte n tio n is devoted to recrea­ tion p lan n in g a n d th e problem s of spatial recreational capacity.

R ecreation h a s b een defined briefly bu t accurately by Medlik (1995, p. 203) as

‘a way to u se leisure tim e or a n activity u n d e rta k e n in leisure time, w hich m ay also include to u rism ’. T his a u th o r believes th a t th e m o st im p o rtan t a sp e c t is th e division into indoor a n d o u td o o r recreation.

As th e review above show s there is no agreem ent as to w h eth er recreation includes everything w hich leads to physical and m ental ‘regeneration’, or w h eth er the term should be limited to physical outdoor recreation. The second option is followed by geographers, econom ists an d those in physical education.

W ithout a term like loisirs, specialists in C en tral E u ro p e a n c o u n trie s in te rp re t recreatio n a s ‘re s t’ in th e w idest sen se of th e word including activities for pleasure (e.g. various hobbies, playing cards, etc.).

3. TOURISM

A ch aracteristic featu re of to u rism is th a t it requires a ch an g e of activity, away from hom e, u su ally in a form com pensating for fatigue e ith er a t work or home. We will not a tte m p t to m ake a detailed review of the definitions of to u rism in th is article only pointing o u t som e of them . There have been m any a tte m p ts, internationally an d in individual co u n tries, to define th is concept an d contem porary to u rism is becoming increasingly com plex m aking its general­ isation difficult. It m u s t be s tre ss e d here that, to u rism is m u ltid im e n sio n a l and approached from th e p oints of view of m any disciplines (e.g. geography, sociology- econom ics, etc.).

A classic definition w as proposed in the early 1940s by th e Sw iss econom ists

H u n z ik e r & K r a p f (1942). They define to u rism a s ‘all relatio n s a n d phenom ena asso ciated w ith travel a n d residence at a d estination, u n le ss th is residence results from a n in ten tio n of settling down or is connected w ith a profit-m aking activity’.

Cerny (1958) identifies two stages in

(9)

ków j zjaw isk zw iązanych z podróżą osób przy­ jezdnych, ich pobytem w jak iejś m iejscow ości, 0 ile ten p o byt nie w y n ik a z m o ty w u o sie d le n ia się i nie w iąże się z ż a d n ą d z ia ła ln o ś c ią za ro b k o ­ wą” .

ĆERNY (1958) w tu ry sty c e w y ró żn ia d w a eta- Py: p o d ró ż i pobyt w o b cej m iejsco w o ści. A u to r ten w yróżnia d w a typy turysty: 1) o sia d łeg o , spędzającego cały czas p o b y tu w je d n e j m iej­ scow ości, i 2) w ęd ro w n eg o , z m ie n ia ją c eg o m iej­ sce pobytu w celu p o zn aw c zy m .

W definicjach z wczesnych lat po II wojnie światowej podstawowymi składowymi są:

- podróż,

- pobyt czaso w y p o z a m ie jscem stałe g o za ­ m ieszkania,

- niezarobkow y charakter tego pobytu. Należy zaznaczyć, że czas nie był określony. Ro g a l e w s k i (1 9 7 2 , s. 3) tu ry sty k ę ok reślił Jako „ zjaw isk o p rz e strz e n n e p o le g a ją c e na:

- wyjazdach poza m iejsce stałego zam iesz­ kania, w zasadzie podczas urlopu i w akacji oraz w dni św iąteczne w celach wypoczynkowych, Poznawczych oraz dla upraw iania niektórych za­ miłowań,

- na użytkow aniu i przekształcaniu środow i­ ska geograficznego dla potrzeb ruchu turystyczne­ go”.

Oprócz elem entów w spólnych, w ystępujących w definicjach wcześniej cytow anych badaczy, Rogalewski w prow adził elem ent użytkow ania 1 P rzek ształcan ia o d w ie d z a n e g o śro d o w isk a.

Pr z e c ł a w s k i (1 9 7 9 ) p ro p o n u je d e fin ic je tu- rystyki w je j w ąsk im i sz e ro k im z n aczen iu . T u- 'y sty k a stanow i c z a s o w ą z m ia n ą m ie jsca poby- tu- śro d o w isk a i rytm u ży cia w celach : w w ąskim b a c z e n iu - re k reacy jn y m , p o zn aw czy m i z d ro ­ wotnym ; w sze ro k im - to w y jaz d y w celach stu ­ diow ania, pracy tw ó rcze j, sp o rtu , u czestn ic tw a ^ k o n feren cjach , kultu re lig ijn e g o , załatw ian ia sPraw rod zin n y ch i z aro b k o w y ch . T u ry sty k a je s t ?atem pew n y m sp o so b e m re a liz a c ji ró żn o ro d n y ch Czynności lud zk ich , a je j sp e c y fik a p o le g a p rz e ­ de w szystkim na z m ian ie śro d o w isk a przyrod- n| czego( k u ltu ro w eg o b ąd ź sp o łec zn eg o , z m ia ­ n ę co d zien n eg o rytm u ży cia, w ch o d ze n ie w sty cz­ n e o s o b istą z p rzy ro d ą, k u ltu rą lub ludźm i.

Wa r sz yŃs k a (2003) pojęcie turystyki traktu­

je szeroko. W edług autorki w pojęciu tym „mieści Sl? zarówno - pow odow any określoną moty- Wacją - elem ent podróży i czasow ej zm iany miej- Sca pobytu, ja k i cały zespół uw arunkow ań (śro- °wiskowych, społecznych), a także środków

residence a t a ch o sen destination. He m entions two types: 1) residential, residing a t a single destination, a n d 2) ‘w andering’, changing d estin atio n s for cognitive ed u ca­ tional purposes.

The m a in elem en ts of th e definitions datin g b ack to th e first y ears after World W ar II are:

- the journey,

- a tem porary residence away from home, - th e non-profit m aking c h arac te r of the stay a t to u rist d estination.

R

ogalewski

(1972, p. 3) described tourism

as ‘a spatial phenomenon based on:

- trips aw ay from hom e, d u rin g leave from work an d on holidays, for recreational a n d cognitive ed u catio n al p u rp o ses, a s well a s to indulge in certain in terests,

- u sin g a n d transform ing th e geo­ graphical en v iro n m en t for th e p u rp o ses of ‘to u rism ’.

A part from th e com m on elem ents th a t a p p e a r in th e o th e r definitions, Rogalewski in tro d u ced th e elem en t of u sin g and tra n s ­ forming th e visited environm ent.

Przeclawski (1979) proposes definitions

of to u rism in b o th narro w er an d w ider sen ses. T ourism is a tem porary change of th e place of residence, environm ent an d the rhythm of life for th e following purposes: in th e narrow er sen se - recreational, ed u ca­ tional and health -en h an cin g reasons, and in th e w ider sen se - jo u rn e y s to study, work

creatively, play sport, participate in

conferences or religious activity, deal with family a n d w ork m atters. Tourism is therefore a certain w ay of doing a variety of h u m a n activities, a n d its special ch aracter co n sists in a ch an g e of th e n a tu ra l, cu ltu ral or social environm ent, a change of everyday ro u tin e , d irectly e x p erien cin g n a tu re , c u ltu re a n d people.

Warszynska (2003) approaches the

concept of tourism comprehensively. She believes th a t it ‘includes th e elem ents of a jo u rn ey an d tem porary change of the place of residence, du e to a certain motivation, as well a s a whole set of conditions (environ­ m ental an d social) a n d m ean s (material, organisational a n d legal) involved in these elem ents, a n d th eir effects’.

In th e literatu re in French, to u rism is ap p ro ach ed in term s of leisure time. BOYER

(10)

(materialnych, organizacyjnych, prawnych) anga­ żowanych w ich realizację i związanych z nią skut­ ków”.

W literaturze francuskiej turystyka jest rozpa­ trywana w kategoriach czasu wolnego. BOYER (1972) zalicza turystykę do aktywności czasu wolnego, do loisir, przy uwzględnieniu zmiany miejsca pobytu. W niektórych opracowaniach

( M i c h a u d 1983, L o z a t o 2003) pojęcie turysty­

ki traktuje się jako syntezę obejmującą: motywa­ cję, cel przemieszczeń (zmiana miejsca stałego pobytu), czas (minimum 1 noc), oraz skutki. Cel podróży jest pojmowany szeroko - może to być wypoczynek, przyjemność, interesy, leczenie i pro­ filaktyka, udział w spotkaniach zawodowych, sportowych itd.

W literaturze anglosaskiej turystyka jest węż­ szym pojęciem. Właściwie turystyka jest rozu­ miana jako forma rekreacji obejmująca zarówno czynności fizyczne, jak i poznawcze. Go o d a l l

(1987, s. 475) turystykę wiąże z wyjazdami po­ za miejsce zamieszkania w celach rekreacyjnych i świątecznych, z przynajmniej jednym nocle­ giem. Rekreacja zaś, według tego autora, rów­ nież uprawiana jest poza domem, jednak jej trwa­ nie w czasie jest krótsze (mniej niż 24 godziny). Ciekawe jest tu rozumienie rekreacji tylko jako rekreacji ruchowej poza domem. Jest to może zbyt duże zawężenie, uwypukla natomiast to, co jest ważne z punktu widzenia planowania prze­

strzennego i efektów gospodarczych.

Turystyka jest umieszczona w continuum cz a ­ su rek re a cy jn eg o ( B o n if a c e , C o o p e r 2003, s. 3). Podobnie jak w źródłach polskich, turystyka to tyle co rekreacja (w szerokim znaczeniu), o ile jest związana ze zmianą miejsca pobytu, gdyż inne formy rekreacji wymagają zmiany czynności (co samo w sobie może być wypoczynkiem), nie­ koniecznie zaś zmiany otoczenia. Innymi słowy, powtarza się teza, iż turystyka implikuje prze­ mieszczenie w przestrzeni, rekreacja zaś może być realizowana na miejscu i najczęściej w taki wła­ śnie sposób się odbywa.

Przy całej różnicy co do treści i form między pojęciami „rekreacja” i „turystyka”, są dwa mocne ogniwa, które je łączą:

1. Odbywają się bowiem w czasie wolnym, a ściślej w czasie rekreacyjnym (poświęconym wy­ poczynkowi aktywnemu i biernemu, wycieczkom, sportom, itd.).

2. W wielu przypadkach odbywają się we wspólnej przestrzeni realizacji.

activities - loisir - w hich ta k es a change of th e place of resid en ce into consideration. In som e p u b licatio n s (Michaud 1983, Lozato 2003) th e co n cep t of tourism is

treated a s a sy n th esis of motivation, the goal of th e trip (a change of residence), tim e (one nig h t m inim um ), a s well a s the consequences. The goal of a jo u rn ey could be rest, p leasu re, b u sin e ss, h ealth tre a t­ m en t or prevention, participation in trips b ecau se of professional d u tie s or sp o rt etc.

In th e literatu re in English, tourism is a narrow er concept. As a m a tte r of fact, it is u n d ersto o d a s a form of recrea­ tion including b o th physical and cognitive activities. Goodall (1987, p. 475) associates

tourism with jo u rn ey s m ade for recreational purposes or to celebrate holidays, with at least one night sp en t outside the home. According to the sam e author, recreation also tak es place outside the hom e b u t in a m u ch sh o rter tim e sp an (less th a n 24 hours). It is interesting th a t recreation is understood here only a s outdoor active recreation. This m ay be too narrow a defini­ tion, b u t it highlights w h at is im portant from th e point of view of spatial planning and economic effects.

Tourism is placed in the time con­ tinuum of recreation (B o n if a c e & C o o p e r

2003, p. 3). Similarly in Polish publications, tourism is the sam e a s recreation (in the wider sense), provided it involves a change of the place of residence, while other forms of recreation require a change of activity (which m ay be relaxing in itselfl, and not necessarily of the environm ent. In other words, tourism implies m ovem ent in space, while recreation can be done on the spot, an d th a t is how it usu ally h appens.

A part from all th e differences in m eaning a n d form betw een recreation a n d tourism , there Lire two strong links which bond them:

1) they o ccu r d u rin g leisure tim e and m ore precisely in recreation time (devoted to active or passive ‘reg en eratio n ’, excursions, sport, etc.),

2) in m an y c ase s th ey take place in the sam e physical space.

In his com prehensive and detailed

terminological study, C o h e n (1974) shows th a t explaining th e phenom enon of the to u rist helps define the concept of tourism an d vice versa. He quotes six qualities of the

(11)

W sw oim kom pleksow ym i dogłębnym stu­ dium term inologicznym Co h e n (1974) w skazu­ je, żc w yjaśnienie istoty turysty pom aga w zdefi­ niowaniu pojęcia „turystyka” i na odw rót. Autor ten podaje sześć cech turysty: czasow ość uczest­ nictwa, dobrow olność, turysta zaw sze w raca do Punktu w yjściow ego, pośw ięca na turystykę dłuż­ szy czas niż w przypadku w ycieczki, w odróż­ nieniu od dojeżdżającego do pracy nie odw iedza regularnie tego sam ego m iejsca, turysta nie pra­ gnie osiągnąć innych celów niż turystyczne. C y­ towany autor zw raca uw agę na nieostrość poję- eia „turysta” i ze względu na trudności zdefinio­ wania uważa, że należy go traktow ać w łącznie ze wszystkimi zjaw iskam i, które tow arzyszą tury­ styce. DUMAZEDIER (1967) zaś, w obliczu trud­ ności zw iązanych z określeniem turystyki, całkiem zrzeka się jej definiow ania.

Na całym św iecie - w tym i w Polsce - przyj­ muje się do celów statystycznych definicję Św ia­ towej Organizacji Turystyki (W TO ), w ypracow a­ ną w 1991 r. w O ttaw ie podczas m iędzynarodo­ wej konferencji pośw ięconej statystyce turystyki. Według W TO turystyka obejm uje czynności osób podróżujących w celach innych niż podjęcie pra- cy zarobkowej, tj. głów nie w celach w ypoczyn­ kowych, służbow ych, religijnych itd. i pozosta­ jących poza swoim codziennym środow iskiem n>e dłużej niż 1 rok. (Jest to naszym zdaniem zbyt długi okres, nietypow y dla podróżow ania tu- rystycznego). W szystkie kategorie podróżnych, które m ieszczą się w zakresie pojęcia „turystyka” są określane m ianem odw iedzających. W tej §rupie wyróżnia się:

- turystów, tj. osoby, które spędziły co najm ­ niej je d n ą noc poza m iejscem stałego zam ieszka­ nia,

- o d w ie d zający ch je d n o d n io w y c h , tj. osoby, które nie n o c u ją w m iejscu o d w ied za n y m .

Z p rzeg ląd u w y b ran y ch d efin icji p o ję c ia „tu- rystyka” w ynika, że od p o ło w y X X w. zn acznie '°zszerz y ł się je g o zak res. M ie sz c z ą się w nim °becnie m .in. w y jazdy słu żb o w e, w y jazd y do szkół 1 zw iązane z z a ła tw ia n ie m sp raw zaw odow ych. Należy z g o d zić się z p o g ląd am i PRZECŁAWSKIE- Go (1979), ALEJZIAKA (1999), WARSZYŃSKIEJ (2003), że p o je c ie to trz e b a ro z p a try w a ć w szero- kim i w ąskim z n aczen iu . W w ą sk im ro zu m ien iu do turystyki m ożna zaliczy ć ty lk o tak ie w yjazdy, ^ których m otyw y w y n ik a ją z p o trz e b w ypoczyn- kowych i p o zn a w c zy ch . W szero k im zn aczen iu , P°jęcie to je s t zg o d n e z w y p ra c o w a n ą d e fin ic ją

W

to

.

tourist: tem porary participation, voluntary participation, th e to u rist always re tu rn s to the d ep artu re point, th e to u rist devotes more time to to u rism th a n to a n excursion, contrary to com m uters h e does no t visit the sam e place regularly, th e to u rist does no t w a n t to achieve aim s o th e r th a n tourism aim s. C ohen s tre ss e s th e vag u en ess of th e term ‘to u rist’ a n d b e ca u se of difficulties in providing a definition h e believes th a t a to u rist sh o u ld be considered jointly with all o th e r to u rism p h en o m en a. Dum azedier

(1967) a b a n d o n s a definition of tou rism for th e sam e reason.

Worldwide, including in Poland, th e WTO definition is u se d for statistical p urposes. It w as form ulated d u rin g a n international conference devoted to th e to u rism statistics in 1991 in O ttaw a a n d in it tourism in cludes th e activities of th o se who travel for p u rp o ses o th e r th a n work, i.e. mainly for recreational, b u sin e ss, religious etc. p u rp o ses, w ith residence aw ay from th eir everyday en v iro n m en t for n o t longer th a n one year. (In o u r opinion, th is period is too long a n d n o t typical of tourism ). All categories of traveller w hich are included in th e concept of tourism , are defined as visitors. They include:

- to u rists, i.e. p erso n s w ho have sp en t a t least one n ig h t aw ay from hom e;

- one-day visitors, i.e. p erso n s who do n o t sp en d a n overnight a t the visited d estination.

This review of selected definitions show s th a t since th e m iddle of th e 20th c. the range of m ean in g s h a s increased consider­ ably. C urrently th e concept includes, for exam ple, b u s in e s s a n d school trips, and those connected w ith w ork duties. We agree w ith Przeclawski (1979), Alejziak

(1999) a n d Warszy n sk a (2003) who claim

th a t to u rism o u g h t to be considered from b o th a n arro w er a n d a w ider perspective. In th e narro w er se n se to u rism includes only th o se trips w hich re s u lt from recreational a n d edu catio n al needs, while in th e w ider sen se th e concept follows th e definition form ulated by th e WTO.

W hat th e definitions of to urism quoted above have in com m on is th e exclusion of p e rm a n en t settlem e n t a s a motive, or the e arn in g of m oney a s th e m ain aim of a jo u rn ey . It sh o u ld be pointed out,

(12)

how-Motywy C zas trwania

bez noclegu 1 -3 doby > 3 doby i

< 1 rok

Osobiste krótkie pobyty wakacyjne

Zdrowotne turystyka zdrowotna

Sprawy służbowe

i spotkania turystyka biznesowa

Inne motywy pielgrzymki,

turystyka szkolna

wycieczkowicze turyści

--- ^

---odwiedzający

Rys. 3. Motywy i czas trwania podróży turystycznych (Memento de tourisme..., 2004, Paris)

Motives

Duration without

spending a night 1 -3 days > 3 days and < 1 year

Personal short stays holiday stays

Health health tourism

Business trips

and meetings business tourism

Other motives pilgrimages, school tourism

---S/---excursion \ participants S/ tourists --- s/---visitors

_y

Fig. 3. The motives and duration of tourism journeys (Memento de to u ris m e .2004, Paris)

W spólną cech ą dotychczasow ych definicji tury­ styki je st w ykluczenie m otyw u stałego osiedlania się oraz zarobku jak o głów nego celu wyjazdu. N a­ leży jed n ak zw rócić uw agę, że w spółcześnie wśród motywów podróży w ystępują pośrednio cele za­ robkowe. Dotyczy to m.in. turystyki biznesow ej, kongresowej itp.

Autorzy niniejszego opracow ania sto ją na sta­ nowisku, że tu r y sty k a j e s t p o d ró żą o r a z c z a so ­ w ym p r z e b y w a n iem p o za m ie jsc e m sta łeg o z a ­ m ieszk a n ia w ce la ch p o z n a w c z y c h , reg en era cji sił, ro zry w k i, e k o n o m ic z n y c h i sp o łeczn o -k u ł- tu ro w y c h . Z ja w isk o to , o sa d z o n e w p r z estrze ­ ni g e o g r a fic z n e j, z w ią z a n e j e s t z k o n su m p cją u słu g i dóbr.

ever, th a t n o w ad ay s in d irec t profit- re la te d r e a s o n s do o c c u r am ong c o n te m p o ra ry m o tiv es of jo u rn ey s, for in s ta n c e b u s in e s s a n d conference to u rism .

We believe th a t tourism is a journey and th en tem porary residence away from hom e, for cogn ition , psycho­ p h y sic a l ‘r e g e n e r a tio n ’, en te r ta in ' m en t, ed u cation , b u sin ess or so cio ­ cultural purposes. Tourism activities are se t in geographical space a n d

im ply th e con su m p tion o f services and goods.

(13)

4. PRZESTRZEŃ REKREACYJNA I TURYSTYCZNA

CZY REKREACYJNO-TURYSTYCZNA?

4 . RECREATION AND TOURISM SPACES OR

A RECREATION-TOURISM* SPACE?

W odróżnieniu od innych form rekreacji, w tu­ rystyce, o p r ó cz z m ia n c z y n n o śc i, n a stęp u je 1 zm iana o to cz en ia (co właściwie nie jest koniecz- ne w przypadku rekreacji, którą można realizo­ wać bez opuszczenia domu, osiedla lub dzielnicy). Dlatego niektórzy badacze widzą różnicę mię­ dzy rekreacją (wypoczynkiem) a turystyką w tym, ze rekreacja jest realizowana w bliskim otoczeniu 1 kładzie nacisk na aspekty zdrowotne i społecz­ ne, zaś turystyka implikuje zarówno dłuższy po­ byt poza miejscem zamieszkania, jak i znaczące efekty gospodarcze. W konsekwencji turystyka pociąga za sobą pojawienie się działalności Promocyjnych i usługowych, które w dużym stop­ niu wpływają na strukturę społeczno-ekonomicz­ ny obszarów recepcyjnych, wzdłuż tras komu­ nikacyjnych i nawet w środowisku rekrutacji tu­ rystów. Rekreacja i sport zaś, przynajmniej do­ tychczas, są w mniejszym stopniu objęte marke-l,ngiem i promocją, w mniejszym stopniu nimi 'nteresowała się też i geografia.

Aczkolwiek czynności rekreacji i turystyki ^ogą być bardzo od siebie odmienne, łączą ich Pewne relacje przestrzenne, np. w miejscowości Spoczynkowej trudno rozgraniczyć tereny, na których uprawiana jest wyłącznie rekreacja czy Wko turystyka. LISZEW SKI i B A C ZW A R O W (1998)

P>szą o wspólnocie przestrzeni rekreacyjno-tu­ rystycznej, która oczywiście zawiera różne tere­ ny > urządzenia o nachyleniu bardziej turystycz­ nym lub rekreacyjnym.

Konstatacje te można uściślić: rekreacja nie­ koniecznie implikuje ruch i zwykle odbywa się vv przestrzeni domowej czy przydomowej. W tej °statniej przestrzeni brak jest elementów tury­ styki. Po osiągnięciu miejscowości docelowej (czyli po większej lub mniejszej podróży) tury­ sta na miejscu zwykle uprawia... rekreację. Jak VVldziniy, rekreacja przenika turystykę i na od- Wrót. Zatem można mówić o re k rea cji tu r y ­ stycznej, która właściwie łączy w sobie cechy °bu zjawisk, zarówno od strony uczestnika, pod­ miotu gospodarczego, jak i przestrzeni reali­ zacji.

C o n traiy to o th e r form s of recreation, in to u rism th e re is b o th a ch an g e of activity a n d a ch an g e of th e environm ent (not n ecessary for recreatio n w hich is possible w ith o u t leaving a district, h o u sin g e state or home). Therefore som e re search ers see a difference betw een recreation and tourism in th a t recreation ta k es place in th e im m ediate n eighbourhood a n d focuses on h ealth a n d social asp ects, while tourism im plies a longer residence aw ay from hom e, a s well a s significant econom ic effects. As a c o n se q u e n c e , to u rism le a d s to prom o­ tional a n d service activities w hich seriously affect the socio-economic stru c tu re of recep­ tion areas, places along tra n sp o rt routes, an d even th e to u rism generating areas. R ecreation h a s n o t been m arketed or prom oted to s u c h a n extent, a t least so far, a n d h a s n o t b een of m u ch in te re st to geographers either.

In w hatever w ays recreational an d to u rism activities differ from each other, they sh are certain sp atial relations. For exam ple in a holiday re so rt it is difficult to sep arate a re a s w here only recreation or only to u rism are found. Liszewski & Bachvarov (1998) w rite a b o u t a com m on

‘recreatio n -to u rism ’ sp ace w hich of course includes various a re as a n d facilities, som e u se d m ainly for to u rism a n d o th ers for recreation.

We can elaborate on this by saying th a t recreation does n o t necessarily imply change of th e physical environm ent a s it ta k es place a t hom e o r in th e neighbour­ hood sp ace w hich c a n n o t be involved in tourism . Having reach ed th e destination (after a longer or sh o rte r journey) the to u rist u su ally gets involved in activities associated with ou td o o r recreation. As we can see, recreation a n d to u rism p en etrate each other. Therefore we can talk about to u rist recreation, w hich actually com bines the featu res of b o th ph en o m en a, from the points of view of th e participant, economic ‘players’ agen t a n d th e sp ace in w hich they tak e place.

(14)

5. UWAGI KOŃCOWE

N aw iązując do dyskusji, które z pojęć - „re­ kreacja” czy „turystyka” - posiada szerszy zakres, autorzy niniejszego opracow ania są zdania, że rekreacja jest dużo pojem niejsza, bow iem obej­ muje zarów no zw iązaną, ja k i niezw iązaną z po­ dróżą odnow ę sił psychicznych i fizycznych czło­ wieka. Jednocześnie niektóre podróże turystycz­ ne - np. zw iązane z biznesem i zakupam i, z nau­ k ą języków - w ychodzą poza zakres rekreacji. Pośrednią odpow iedź na kw estię zakresu (i za­ sięgu) rekreacji i turystyki d a ją następujące uogól­ nienia dotyczące różnic m iędzy nimi.

1. Rekreacja to czynności prow adzące do ak­ tywnego wypoczynku i regeneracji sił. R ekrea­ cja nie jest zw iązana z określo n ą przestrzenią, może być upraw iana w szędzie. G ros rekreacyj­ nych zajęć odbyw a się w dom u lub w jeg o pobli­ żu. Rekreacja je st uniw ersalna i nieodzow na dla funkcjonow ania organizm u ludzkiego.

2. Turystyka może być zw iązana z aktywnym w ypoczynkiem lub nie (np. turystyka biznesow a, kontem placyjna, pielgrzym kow a, kibiców sporto­ wych, po zakupy). Na pew no je s t zw iązana z ru­ chem w przestrzeni i w łaściw ie realizow ana je st głównie w tzw. przestrzeni recepcyjnej (doce­ lowej) przyczyniając się do pow stania regionów turystycznych (Ba c h v a r o v 2003).

3. Zarów no rekreacja, ja k i turystyka „obrasta­ ją ” szatą gospodarczą, stają się gałęziam i z w ła­ sną bazą m ateriałow ą i potencjałem kadrowym, mocno się zazębiają z innym i sektoram i usług. W społeczeństw ach rozw iniętych rekreacja, tu­ rystyka i sport w yrastają na podstaw ow ą sferę życia społeczno-gospodarczego1.

4. Szczególnie w idoczne je s t znaczenie gospo­ darcze turystyki, gdyż je st ona bardziej zinstytu­ cjonalizow ana i lepiej odzw ierciedlana przez sta­ tystykę. A spekty i konsekw encje gospodarcze i społeczno-ekonom iczne turystyki w polskiej lite­ raturze określane są jak o turyzin (LESZCZYCKI

19372, W a r s z y ń s k a , J a c k o w s k i 1979).

PRZYPISY

1 Np. w USA tryptyk rekreacja-turystyka-sport przynosi zyski roczne w w ysokości ok. 500 md U S D - czyli więcej niż dochody z całej turystyki m iędzynarodowej świata.

2 S. LESZCZYCKI (1937) jako pierw szy w P olsce wylanso- wał interdyscyplinarną definicję turyzmu jako „całokształt

za-5. CONCLUSIONS

In th e discussion on w hich concept - ‘re­ creation’ or ‘to u rism ’ - Is wider, we assu m e th a t recreation is th e larger a s it includes m ental and physical ‘regeneration’ both related and u n related to the journey. At the sam e tim e som e tourism journeys, for instance connected with b u sin ess or shopp­ ing, language learning and so on go beyond recreation. The following generalisations re­ garding differences betw een the two concepts m ay contribute to defining th eir range:

1. R ecreation in clu d es activities which lead to ‘reg en eratio n ’.

2. R ecreation is n o t b o u n d to any p a rtic u la r space; it can be found anyw here. The m ajority of recreation activities take place a t hom e or n e a r it. Recreation is u n i­ versal an d in d isp en sab le for th e function­ ing of th e h u m a n organism .

3 . Tourism m ay or m ay not be connected

with active ‘regeneration’ (e.g. business, contem plation, pilgrimage, sport, shopping tourism , etc.). It is certainly connected with m ovem ent in space, is found in reception (destination) space an d contributes to the appearance of tourism regions ( Ba c h v a r oV 2004).

4. Both recreation an d tourism have an economic dim ension, sectors with their own economic base a n d professional structure, although strongly overlapping with other service sectors. In developed societies recreation, to u rism a n d sp o rt rep resen t one of th e grow to be th e b asic sp h eres of socio­ econom ic life1.

5. The economic significance of tourism is particularly visible b ecau se it is more institutionalised an d b etter reflected in statistics. The economic an d socio-economic asp ects a n d consequences of tourism are referred to a s 'luryzrri in th e Polish literature

( L e s z c z y c k i 1 9 3 7 2 , W a r s z y ń s k a & J a c k o w s k i 1 9 7 9 ) .

NOTES

1 For instance in th e USA the recreation-tourism - sp o rt trio brings a n an n u a l income of about $500 billion, w hich is more th a n the incom e from the whole of international tourism .

2 L e s z c z y c k i (1937) w as th e first in Poland to popularise an interdisciplinary definition of tourism as

(15)

gadnień teoretycznych, gospodarczych, statystycznych, praw­ nych, kulturowych i społecznych związanych z ruchem uzdro­ wiskowo-turystycznym". To określenie turyzmu pozostaje wciąż aktualne, choć wym aga uzupełnienia.

BIBLIOGRAFIA

Alejziak W., 1999, Turystyka w obliczu w yzw ań XXI wie­

ku, AL.-BIS, Kraków, ss. 316.

Bachv aro v M ., 2 0 0 3 , Region turystyczny - nowa treść w starej formie?? „Turyzm". t. 1 3 , z. 1, s. 5 - 1 9 .

Bartkowski T., 1977, W ypisy do geografii turystycznej, cz. I, „ Monografie, Podręczniki i Skrypty AWF w Po­ znaniu", Poznań, ss. 279.

“ O n if a c e B ., COOPER c ., 2 0 0 3 , Worldwide Destinations: Tile Geography o f Travel a n d Tourism. B utterw orth-

Helnemann, Oxford, pp. 3 8 9 .

“ OYER M., 1972, Le tourisme, Ed. du Seuil. Paris. PP. 261.

*“0 Hen E.. 1 9 7 4 , Who is a tourist? A conceptual clarifica­ tion, „Sociological Review", vol. 2 2 , p. 5 2 7 - 5 5 5 .

t-’zas wolny i rekreacja różnych środow isk społecznych

w Polsce, 1973, Gorzów Wielkopolski - I sesja n a u k o ­

wa, „Monografie, Podręczniki i Skrypty AWF w Pozna- nlu", Poznań, n r 74. ss. 279.

Cerny B. V., 1958, Die Stellung d e s Fremdenverkehrs im

sozialislistischen W irtschąflssystem , ..Revue de T ouris­

me", no 1. pp. 21-25.

EWAILLY J.-M ., Fl a m e n t E., 1993, Géographie d u touris- me et d es loisirs. Sedes, Paris, pp. 287.

^EWailly J.-M ., Fl a m e n t E., 2000, Le tourisme, Sedes, Paris, pp. 192.

uMa z e d ie r J ., 1962. Vers une civilisation d u loisir. Ed.

du Seuil. Paris, pp. 314.

UMazedier J., 1967, Toward a Society o f Leisure, Free

Press. New York.

Gaworecki W., 2000, Turystyka, PWE, Warszawa. ^°ŁEmbski G. (red.), 2002, Kom pendium w iedzy o turysty­

ce, PWN, W arszawa-Poznań, ss. 433.

° 0 d a l l B., 1987, The Penguin Dictionary o f H um an Geo- graphy. Penguin books, pp. 509.

u N z ik e r w ., K r a p f K .. 1942. Grundriss der Algemeinen Fretndenverkehr, Zurich.

ACkson, E.. BURTON t . L., 1989, Understanding Leisure

and Recreation, Pensylvania V enture Publishing. °h n s t o n r . j . , Gr e g o r y d .. Sm it h D., 1997, The Diction-

arll o f H um an Geography. Blackwell.

"all the theoretical, economic, statistical, legal, cultural and social issu es associated with health and tourist traffic". This definition of tourism is still used, although it requires com plem entation.

BIBLIOGRAPHY

Ko w a l c z y k a., 2000, Geografia turyzmu, PWN, Warszawa, ss. 287.

Lo z a t o J.-P ., 2003, Geographie d u tourisme. De l'espace consomm e a l'espace maîtrise, P earson Education,

France, Paris, pp. 330.

Le szc zy c k iS., 1937, Współczesne zagadnienia turyzmu, „ Ko­ m unikaty S tudium Turyzm u LU", z. 3, Kraków.

Lis z e w s k i S., 1995, Przestrzeń turystyczna. „Turyzm",

t. 5. z. 2, s. 87-103.

Lis z e w s k i S., Ba c z w a r o w M„ 1998, Istota i właściwości przestrzeniu rekreacyjno-turystycznej. „Turyzm", t. 8.

z. 1, s. 39-65.

M emento d e tourisme. 2004, Paris.

Mic h a u dJ.-L., 1983, Le tourisme fa c e a l'environnem ent

Collection Geographie, PUF, Paris.

NlKOLAENKO D. V., 2001, Rekreacjonnąja geografia, wyd. Vlados, Moskwa.

Nowa encyklopedia pow szechna. 1996, t. 5, PWN. War­

szawa.

PATMORE J. A., 1983, Récréation and Resources. Leisure

Pattem s an d Leisure Places, Blackwell-Oxford.

Pig r a m J . , 1 9 8 3 , Outdoor Récréation a n d Resource Man­ agem en t Groom Heim, London.

Pr z e c l a w s k i K., 1979, Socjologiczne problemy turystyki

Inst. Turystyki CRZZ, W arszawa.

Pr z e c l a w s k i K., 2002, Człowiek i jego czas wolny. „Czło­

wiek i Ruch", z. 2(6), Akadem ia Wychowania Fizycz­ nego we Wrocławiu, Wrocław, s . 38-41.

Ro g a l e w s k i O., 1972, Podstaw y gospodarki przestrzennej w turystyce, „ R u c h T u r y s t y c z n y . Monografie", n r 13. Sk ó r zy ń s k i Z., 1965, M iędzy pracą a wypoczynkiem.

Czas „zajęty" i czas „wolny" m ieszkańców w świetle em pirycznych badań. Wrocław, ss. 248.

To c z e k-We r n e rS. (re d .), 2002, Podstawy rekreacji i tury­

styki. AWF, W r o c ła w , ss. 150.

Wa r s z y ń s k a J . . Ja c k o w s k i A .. 1 9 7 9 , Podstawy geografii turyzm u, P W N , W arszawa, ss. 336.

WARSZYŃSKA J . , 2003, Geografia turyzm u - zarys proble­

m a tyk i „Studia i Materiały", n r 7, Nauki o turystyce,

Cytaty

Powiązane dokumenty

The main goal of presented thesis is to identify tourism space of the students of Geography of Tourism and Tourism and Recreation at Polish universities and

This complex includes mainly intermediate K-rich volcanic (trachyte, latite and andesite) and pluton- ic (syenite and monzonite) rocks that belong to shoshonitic magma.. The

As a form of nature tourism, birdwatching enables the tourist to observe birds in their habitat and simultaneously, it is a minimal threat to the natural environment and

Pourtant, il y a des traductions homomorphes non documentaires et équifonction- nelles portant des marques d’intervention du traducteur et donc de traduction en tant que discours

Het gedroogde product wordt met een transportschroef overgebracht in wagentjes, die het transporteren naar de ketels voor de alkalismelt. Dit zwavelzuur wordt in

Co prawda Brazylia dys- ponuje najwi ksz si militarn w ród pa stw latynoameryka skich oraz posiada dost p do nowoczesnych technologii, jednak na tle innych pa stw rozwijaj cych

For school trips to serve their purpose (educational, educational, health), it is necessary to involve young people not only in the process of trip planning but also in

W Straz˙y Granicznej powoływany jest, w zalez˙nos´ci od rozmiaru zdarze- nia, zespół zarz ˛adzania kryzysowego komendanta głównego straz˙y granicznej b ˛adz´ zespół